“محەمەد شوکرى سەگبان” کوڕى محەمەد ئاغاى ئەفسەرى سوپاى عوسمانى بووە و بەگوێرەى زۆربەى سەرچاوەکان لە ساڵى “١٨٨١” لە پاقرمادەنى سەر بە دیاربەکر لە دایکبووە، قوتابخانەى سەرەتایى لە ئەرغەنى و هۆزات “قزڵ کڵیسە” تەواوکردووە، پاشان قۆناغى ناوەندى لە دیاربەکر و دواناوەندیشى لە ئەستەنبووڵ تەواوکردووە، ساڵى ١٩٠٣ خوێندنى پزیشکى لە ئەکادیمیاى پزیشکەوانیى نەخۆشخانەى سەربازى گوڵخانە”گاتا” لە ئەستەنبووڵ تەواو کردووە و پلەى کاپیتانى پسپۆڕى لە نەخۆشیەکانى پێست وەرگرتووە، کۆلێژى پزیشکى لە پاریس و بەرلین و ڤیەننا تەواو کردووە، لە نێوان ساڵانى ١٩٠٥ تاوەکوو ١٩٠٧ لە نەخۆشخانەى سەربازى ئەدرین کارى کردووە، ساڵى ١٩٠٨ چووەتە ئەستەنبووڵ و لە کۆلێژى پزیشکى ئەستەنبووڵ مامۆستا بووە و هاوکات سەرۆکى کۆمەڵەى نەخۆشییەکانى پێست بووە، لە “٢ى تشرینى یەکەمى ١٩٠٨” بووەتە ئەندامى “جەمعیەتى تەعاون و تەرەقى کورد” و کە بەگوێرەى نووسینەکانى خۆى بێت یەکێک بووە لە سیاسییە وتاربێژە چاکەکان، بۆیە دەبینین لەکاتى دامەزراندنى جەمعیەتى کورد تەعاون و تەرەقى و لە هەڵبژاردنى دەستەى بەڕێوەبەرایەتیى جەمعیەتەکەدا دواى “نەعیم بەگى بابان” زۆرترین دەنگى بەدەستهێناوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە بنەماڵەیەکى ناسراو و دەستڕۆیشتبوو بووە، کاتێک کە “موفتى سوبحى” لقى ئۆفیسى دیاربەکرى جەمعیەتى تەعاون و تەرەقى لە دیاربەکر کردووتەوە، “شوکرى سەگبان”یش یەکێک بووە لە چالاکترین ئەندامەکانى، دواى ساڵێک ئەم ڕێکخراوە کوردییە دادەخرێت و کۆتایى بە هەموو چالاکییەکانى هاتووە.
یەکێکى تر لە چالاکییە سیاسییەکانى ئەم کەسایەتییە کوردە ڕۆڵى بووە لە دامەزراندنى “کۆمەڵەى هێڤیا قوتابیانى کورد لە ئەستەنبووڵ”، کە لە کۆتاییەکانى تەمووزى ١٩١٢ دامەرزاوە، وەکوو پزیشکێک لە ئەستەنبووڵ یارمەتى و کۆمەکى ماددى و مەعنەوى ئەم کۆمەڵەیەى کردووە، باس لەوە دەکرێت لەسەر ئەرکى خۆى ژوورێکى بۆ بارەگاى کۆمەڵەى هێڤى بەکرێ گرتووە، هەڵگیرسانى جەنگى یەکەمى جیهانى “١٩١٤-١٩١٨” هەموو چالاکییەکى سیاسیى کوردى دەوەستێنێت و سەگبان هەر لە ئەستەنبووڵ ماوەتەوە، قۆناغى دووەمى ژیانى سیاسى ئەم کەسایەتییە لەدواى کۆتایى هاتنى جەنگ جارێکى تر دەستى پێکردووەتەوە، باس لەوەش دەکرێت لە “١٧ى کانوونى یەکەمى ١٩١٨” لە ئەستەنبووڵ “ جەمعیەتى تەعالیى کوردستان” دامەزراوە و سەگبانیش یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانى ئەم کۆمەڵەیە و لەوەو دوا وازى لە پیشەى پزیشکى هێناوە و خۆى بۆ کارى سیاسیى و ڕێکخراوەیى تەرخانکردووە، سەگبان ساڵى ١٩١٩ سەفەرى بەغدادى کردووە و دواتر گەڕاوەتەوە بۆ ئەستەنبووڵ، کۆمەڵە یان ڕێکخراوى تەعالیی کوردستان ناکۆکیى تێکەوت و سەرەنجام بووبە دووبەشەوە، بەشێکیان بەناوى “ جەمعییەتى ئیجتیماعى کورد”، کە ئەوانە بوون داواى سەربەخۆیى کوردیان دەکرد، “دکتۆر محەمەد” سەگبان لەگەڵ ئەم بەشەیان بوو، بەشەکى تریش یان بڵێین باڵەکەى تریش کۆمەڵەیەکى تریان بەناوى “کۆمەڵەى کورد و کوردستان” دروستکرد، کە ئەمان زیاتر لەگەڵ ئۆتۆنۆمى دا بوون، نەک سەربەخۆیى. لەگەڵ کۆتایى ساڵى ١٩٢٢ دواى ئەوەى هێزەکانى مستەفا کەمال “ئەتاتورک” ئەستەمبووڵیان گرت، هەموو کۆمەڵە و ڕێکخراوە کوردییەکان و کەسایەتییە نیشتمانپەروەرە کوردەکانیش لە ئەستەنبووڵ هەڵاتن و ئەو وڵاتەیان بەجێهێشت، “دکتۆر محەمەد” سەگبانیش یەکێک بوو لەو کەسانەى تورکیا بەجێهێشت و ڕووى لە بەیروت کرد، لەوێ نامیلکەیەکى بەزمانى تورکى عوسمانلى نووسى بە ناونیشانى “کوردەکان چیان لە تورکەکان دەوێ؟” نووسی و دواتر لە قاهیرە چاپى کرد، ئەم نامیلکەیەى لە “١٨ى کانوونى یەکەمى ١٩٢٣” بۆ نوێنەرى شارى دیاربەکر “فەیزى پیرنجى بەگى” نارد، کە لەیەکێک لە نامەکانیدا نووسیویەتى: تورکەکان لەڕووى شارستانیەتەوە زۆر لاوازن و تواناى ئەوەیان نییە، کە کوردەکان بتوێننەوە، سەربەخۆیى مافێکى سرووشتییە و مافێک نییە، کە بدرێت، تاوەکوو هەوڵى وەرگرتنى بدرێت، بەڵکوو دەبێ هەبێت”.
ئەم کەسایەتییە کوردە دواى ماوەیەک دەچێتە شارى بەغدا و تاوەکوو حوزەیرانى ١٩٢٧ لەوێ دەمێنێتەوە، دواتر دەچێتە پاریس و لەوێشەوە سەفەرى بەرلین و بڕۆکسلى کردووە، لە پاریس لەگەڵ نوێنەرانى ڕووسەکان پەیوەندى دەگرێت و داواى یارمەتیان لێ دەکات بۆ شۆڕشى کورد، دواتر لەوێوە دەچێتە بەیروت و بەشدارى لە کۆنگرەى دامەزراندنى کۆمەڵەى “خۆیبوون” کردووە، کەلە “٥ى تشرینى یەکەمى ١٩٢٧” لە لوبنان بەسترا و وەک یەکێک لە دامەزرێنەرانى یەکەم کۆنگرەى دامەزراندنى ئەم کۆمەڵەیە یان ڕێکخراوە ناوى هاتووە، بەرپرسى ڕاگەیاندن و پەیوەندییەگشتییەکانى پێ سپێردراوە. دواى کۆنگرە دەگەڕێتەوە بۆ بەغدا و بەگوێرەى سەرچاوەکان، کە لەبارەى ناوى ئەندام و لقەکانى خۆیبوون هاتووە سەگبان دواى دامەزراندنى خۆیبوون لە بەغدا وەکوو سەرۆکى لقى خۆیبوون لە بەغدا ناوى هاتووە. بەگوێرەى بەڵگەنامەیەکى نهێنیى وەزارەتى دەرەوەى فەڕەنسا بەمێژووى “٢٥ى تەممووزى ١٩٣٢”دا هاتووە: کە کۆمیتەى خۆیبوون چیدى لقى لەئێراق نەماوە، کە لەوەتاى ساڵى ١٩٢٩ەوە دەسەڵاتى خۆیبوون لە ئێراق دانى پێدا نەنراوە، ئەو سەردەمانە لقێکى خۆیبوون بە چاودێرى دکتۆر شوکرى محەمەد و مستەفا شەوقى ئەفەندى “کۆنە ئەفسەرى کورد” و ئیسماعیل ئەفەندى ڕەواندزى هەبووە. “دکتۆر محەمەد” هەموو ژیان و تەمەنى خۆى لەپێناو پرسى کورد تەرخانکردبوو، لە هەموو دەرگایەکى دەدا بۆئەوەى بتوانێت لەو ڕێگەیەوە پرسى کورد بباتە پێشەوە، لەسەروبەندى مۆرکردنى پەیماننامەى ئینگلیزى-ئێراقى، کە سەربەخۆیى دەوڵەتى ئێراق لەبەرچاو دەگرێت و هیچ گرەنتییەکى بۆ نەتەوەى کورد تێدا نەبوو.
ئەم کەسایەتییە کوردە نیشتمانپەروەرە، دواى تێکشکانى شۆڕشى ئارارات لە ساڵى “١٩٣٠-١٩٣١”، کە خۆیبوون سەرکردایەتى دەکرد بە یەکجارى دەڕووخێت و ئیدى هیچ باوەڕێکى بە سەرکەوتنى شۆڕشى کورد نامێنێت و لەژێر فشارى دەسەڵاتدارانى ئێراق ئێراقى بەجێهێشت و ڕووى لە ئەوروپا کرد بۆ مەبەستى چارەسەرى نەخۆشى، وادیارە بەدرێژایى ساڵانى “١٩٣٢-١٩٣٣” لە ئەڵمانیا ماوەتەوە، لەڕووى سیاسیشەوە تووشى خەمۆکى بووە و هیچ ئاسۆیەکى بۆ سەرکەوتنى کورد و دۆزەکەى بەدى نەکردووە، کتێبێک بە زمانى فەڕەنسى بەناوى “پرسى کورد: کێشە گەلى کەمینە نەتەوەکان” دەنووسێت و لە چاپەمەنى زانکۆیى فەڕەنسا بە زمانى فەڕەنسى چاپ و بڵاوى دەکاتەوە، باس لەوە دەکرێت لەدواى ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئێراق، سەگبان لەم کتێبەیدا بەمەبەستى تایبەتى خۆى هەر تەنیا بۆ ئەوەى تورکەکان ڕێگەى گەڕانەوەى بدەن بۆ تورکیا زۆربەى ڕاستییە مێژووییەکان لەم کتێبەیدا ئاوەژۆ دەکاتەوە و شتى زۆر سەرسوڕهێنەر لەبارەى کوردەوە دەنووسێت، لەم کتێبەیدا کاتێک باسى ڕەچەڵەکى کورد دەکات نووسیویەتى: لەبەر ڕووناکى ئەم ڕاستییە زانستیانەدا کوردەکان بەهیچ شێوەیەک ئارى نین و بەهەمان شێوە سامیش نین، کوردەکان بەگوێرەى بانگەشەى بڕێک لە زانا ئەڵمانەکان لە بنچینەى تۆرانین…. ڕاستییەکەى ئەگەر نیازمان بێ لە نەخشەى جوگرافى ئێستە بکۆڵینەوە دەتوانین لەسەر ئەو نەخشەیە بە ئاسانى شوێن ڕێچکەى پەرت و بڵاوى گەلى کورد لەناو ئاسیادا بچین، بە ئاسانى دەتوانین بگەینە ڕاستى و دروستى ڕاست ڕوانینى نووسەر ئەڵمانەکان! پاشان لەبارەى کۆچى کوردەکانیش لە ناوچەکانى ئاسیاى ناوەڕاستەوە بۆ ناوچەکانى زاگرۆس نووسیویەتى: وادیارە کوردەکان لە سۆنگەى شیمانەیەکى زۆرەوە لەبەر خراپى ڕەوشى ئاو وهەوا نەیانتوانیوە لە ئاسیاى ناوەڕاست بژین و دەستیان کردووە بەوەى بە ئاڕاستەى زنجیرە چیاکان بڕۆن بۆ خۆپاراستنیان لە دەست پەلامارى ئاسانى گەلانى دیکەو چوون ئەو دەرو ناوچانەیان هەڵبژاردووە، کە ئێمە وا لەم کتێبەدا نەخشەکەى دیارى دەکەین! بوونى تورکەکان لە ئەنادۆڵى ناوەڕاستى ئەمڕۆکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمە هەرە دوورەکانى مێژوو و شیمانەى بنچینەیى تۆرانیى بوونى کوردەکان دیار دەکات، لەوانەشە، هۆکارى هاوشێوەى کۆچى ئەم دوو گەلە ئامۆزایەیان تاوەکوو دوایین شوێنى نیشتەجێى ئێستەیان دیارى کردبێ…. لە ڕوانگەى ئانترۆپۆلۆژیەوە، سەختە جیاوازى لە نێوان تورکى پاک، ناسراو بە تورکمان و کورد بکرێ، من بەر لە دەساڵ دەرفەتى ئەوەم بۆ هەڵکەوت لە ئێراق لەم پرسە بکۆڵمەوە، من ئەوە دووپات دەکەمەوە، کە من هیچ نیشانەیەکى جەستەییم بەدى نەکرد بۆ ئەوەى بتوانرێت لە یەکترى جیابکرێنەوە، ئەوە گومانى تێدا نییە کەوا ژیانیى چیایى کوردەکان وایکردووە، کە سروشتیان کەمێک وشک و ڕەق بێت”.
سەگبان لە تەواوى نووسینەکەیدا خەباتى ناسیۆنالیستى خۆى ڕەتکردووەتەوە و خەتێکى ڕاست و چەپ بەسەر ئەو ژیانە سیاسییەى خۆیدا دەهێنێت، کە لەناو ڕێکخراوەکاندا بووە، لەم بارەیەوە نووسیویەتى:- ٣٧ ساڵ بەر لە ئێستە ئەوکاتەى، کە من بەلاى سیاسەتى گشتیدا شکامەوە و هۆشیارى نەتەوەییم تێدا ڕوابوو، دواى مەشروتەى عوسمانى لە ساڵى ١٩٠٨، لەکاتى دامەزراندنى جەمعیەتى ئیتحیاد و تەرەقیى کورد، من بە پەلەتاو بەدواى یەکەمین بانگەوازى کۆبوونەوەى بڕێک لە بەگزادە کوردەکانم چووم، من یەکێک لە چاکترین وتارخوێنەکانى ئەو کۆبوونەوانە بووم، لەکاتى هەڵبژاردنى بیرۆى بەڕێوەبەرایەتى، دواى نەعیم بەگى بابان من زۆرترین دەنگم بەدەستهێنا، لە کاتێکدا کەوا من نە لە بەگزادە بووم و نەلە بنەماڵەیەکى گەورەش بووم، بەڵکوو سۆزى گەرمایى ڕوحم، دڵى ئەوانەى گەرم دەکردەوە، کە هەر نەشیاندەناسیم، پاشان دواى ئەوەى کە متمانەى هەمووانم وەرگرت، هیچ کەس، هیچ لەلا نەدەشاردمەوە، من ئەوە دووپات دەکەمەوە، کە هیچ یەکێکیان لەوانە بیرى لە کەمترین ئیمتیاز نەدەکردەوە بۆ کورد، بەڵام هەموو بە تێکڕایى لەسەر ئەوە یەکڕا بوو، کە داوا دەکرا: ناونانى حاکمانى بەتوانا و شەرافتمەند، ڕاکێشانى چەند ڕێگاوبانى سەرەکى و چاکسازیکردنى دادگاکان بۆئەوەى دادپەروەرییەکى چاکى تێدا پیادە بکرێت…. لەو باوەڕەدا نیم کەوا ئەندامانى کۆمەڵەى قوتابیانى کورد “هێڤى” کەلە پێش جەنگى بەڵقان دامەزرا، بە تەواوى بیریان لە جیاکردنەوەى کوردستان کردبێتەوە، چونکە من بەتەواوى باوەڕى ئەوانم بەدەستهێنابوو، کە هیچ یەکێکیان ئاماژەیەکى واى بۆ نەکردم، ئەمە واتاى ئەوە نییە کەوا هیچ کوردێک نەبووە بیر لە دروستکردنى دەوڵەتێکى کوردى بکاتەوە، هەتا ئەگەر هەش بووبن، دانیان پیادا نەدەنا یان زۆر بە ڕاشکاوى بیرکردنەوەى دڵى خۆیان ڕانەدەگەیاند، بەشێکى ئەم ناسیۆنالیستە کوردانە کەوا باوەڕێکى تەواویان بە پێویستى بوونى دەوڵەتێکى کوردى هەبوو لە ماوەى خەباتکردنیان بۆ ئەم ئامانجە لەناوچوون…
پاشان نووسیویەتى:- هەرچى لەبارەى چالاکیى ڕێکخراوە سیاسییەکانە لەماوەى ئاگربەستیى جەنگى جیهانى، هیچ سیاسەتوانێکى کورد بە ڕاستى قەناعەتى ئەوە نەبوو، کە پێویستە کوردستان لە تورکیا جیابکرێتەوە، من بۆخۆم، کە وەک ناسیۆنالیستێکى کورد ناوم دەبەن، بەهیچ شێوەیەک لە هەموو ژیانمدا بیرم لە جیاکردنەوەى کوردستان لە تورکیا نەکردووەتەوە، ئەوە لەبەرئەوە نەبوو، کە من خوازیارى سەربەخۆیى کوردستان نەبووم، بەڵکوو لەبەرئەوە بوو، کە ئارەزووێکى ئاوەها داوایەکى مەحاڵ یان بێهودە بوو! من تەواو قەناعەتم لەلا دروست بوو، کە جیاکردنەوەى کوردستان لە تورکیا نە لەڕووى مادى و نە لە ڕووى مەعنەوییەوە شیاو نییە، هەموو ئەوانەى کەلەگەڵ مندا کاریان کردووە لە ویژدانى خۆیاندا هەمان باوەڕیان هەبوو. هەر لە بارەى دەوڵەتى سەربەخۆی کوردییەوە نووسیویەتى:- ڕووداوەکانى دواتر ئەوەیان دەرخست، کەوا دامەزراندنى دەوڵەتێکى سەربەخۆی کوردى دەبێتە کارەساتێک، بەڵایەک بۆسەر قازانجى ڕاستەقینەى بەرژەوەندییەکانى گەلى کورد، من بۆخۆم لەوە بەدوور دەگرم لێرەدا لێکدانەوەى پێویست بەدەستەوە بدەم، کە حوکمدانێکى ئاوەها پێویستییەتى وێڕاى هەڵوێستى ڕاشکاوانەم، کە پێى ڕاهاتووم و گرتوومەتەبەر، کەچى ئەوە بەسەرخۆم دا فەرز دەکەم لەمبارەیەوە شاراوەبم بۆئەوەى هەموو چەشنە بەدحاڵیبوونێک بەدوور بگیرێت. لە بارەى ئەو ڕیفۆرمانەشى، کە دەسەڵاتدارانى تورکیا لەناو تورکیادا کردیان، بەتایبەتى لەبارەى زمان و شێوازى نووسینى پیتەکان نووسیویەتى:-
لەلایەکى دیکەوە پەیڕەوکردنى پیتى لاتینى، کەلەسەر ئەلفبێى لاتینى بیناکراوە یەکێک لە وەسیلە هەرە خێرایەکانى فێربوونى گشتیى و بڵاوکردنەوەیەتى بەناو هەموو تورکیادا، ئەو هەڵمەتە نایابەى، کە دواتر لە ڕێگەى قوتابخانەى شەوانەدا کرا، بەشێوەیەکى زۆر زیاد ژمارەى نەخوێندەوارەکانى لەناو وڵاتدا کەم کردەوە، هەموو ئەم ڕیفۆرمە بنچینەییانە و ئەو ئامانجانەى دەیانەوێت بیپێکن بە تەواوەتى ئێمە دوور دەکاتەوە لەوەى بیر لە بەکارهێنانى زمانى کوردى لەناو پەروەردەدا بکەینەوە، ئەنجامەکە وەک ئەوەى دەکرا وابو، بەمشێوەیە گەلى کوردیش خۆى پەروەردە دەکات، هەموو خەباتى ئێمە، هەموو ئەو خواستانە تەنها یەک تاقە ئامانجیان لەبەرچاو گرتبوو ئەویش ئامانجى ڕزگارکردنى کورد بووە لە کۆتى نەزانیى و هەژارییەکەى”.
لێرەدا سەگبان مەبەستى ئەوەیە، کە پێویست ناکات کورد باسى زمانى خۆى و شێوەى نووسینى بکات، پێویستە فێرى ئەو شێوازە نووسینەى زمانى تورکى بێت، چونکە هەم خوێندەوارى زۆرتر کردووە و هەمیش ئەو کۆمەڵە و ڕێکخراوانەى کە دروست بووبوون لەوەوە پێش تەنها ئامانجیان زمان و خوێندەوارکردنى کورد بووە، ئامانجى سەربەخۆییان نەبووە، پێویست ناکات لەمەودوا هەبن..! دەتوانین بڵێین ئەم کەسایەتییە کوردە کە پێشتر یەکێک بوو لە ناسیۆنالیستە کوردەکان و ڕۆڵێکى بەرچاوى لەناو ڕێکخراوەکاندا هەبوو بەتەواوى ڕووخا بوو، هەموو ئامانجى ببووە ڕازى کردنى دەسەڵاتدارانى تورک و گەڕانەوە بۆ تورکیا، دیارە دواتر نووسەرانى ترى کورد وەک “ ڕەفیق حیلمى ١٨٩٨-١٩٦٠” و مەمجوح سەلیم “١٨٨٠-١٩٧٦” و موسا عەنتەر ڕەخنەى زۆرى ئاڕاستە دەکەن و بۆچوونەکانى بە سەرچڵى و منداڵانە باس دەکەن. شایانى ئاماژەیە “دکتۆر محەمەد” سەگبان دواى بڵاوبوونەوەى کتێبەکەى دەگەڕێتەوە بۆ بەغداد و لە خولى حەوتەمى ئەنجوومەنى نوێنەرانى ئێراق “٢ى شوباتى ١٩٣٧-٢٦ى ئابى ١٩٣٧” وەکوو نوێنەرى لیواى هەولێر هەڵبژێردراوە، ئەوەبوو دواتر لە ساڵى ١٩٣٩ لەسایەى نووسینى ئەم کتێبە و بۆچوونەکانى دەسەڵاتدارانى تورکیا ڕێگەیان دا بگەڕێتەوە بۆ تورکیا و لەوێ وەکوو دکتۆرێک کارى کرد، لە ساڵى ١٩٤٦ حزبى کرێکاران و جووتیارانى تورکیا پێکهات، سەگبانیش ئەندامێکى سەرەکى ئەو حزبە بوو، تاوەکوو ساڵى ١٩٦٠ هەر لە تورکیا مایەوە و دواجار لە ڕۆژى “٨ى ئایارى ١٩٦٠” لە ئەستەنبووڵ کۆچى دوایى کرد. ئەوەى لێرەدا جێگەى ئاماژەیە ئەم کەسایەتییە ژمارەیەک کتێب و نووسین لەدواى خۆى بەجێهێشتووە، کە هەندێکى بە فەڕەنسى و تورکین.
سەرچاوە؛
١.دکتۆر شوکرى محەمەد سەگبان: پرسى کورد “کێشەى کەمینە نەتەوەکان”، وەرگێڕانى: د.نەجاتى عەبدولڵا، چاپخانەى موکریان، هەولێر، ٢٠١٣.
٢.مالمیسانژ: جەمعیەتى تەعاون و تەرەقیى کورد، لە تورکیەوە وەرگێڕانى: زریان ڕۆژهەڵاتى، پێداچوونەوەى: سدیق ساڵح، لە بڵاوکراوەکانى بنکەى ژین، سلێمانى، ٢٠٠٧.
٣.ڕۆهات ئاڵاکۆم: خۆیبوون و شۆڕشى ئاگرى داغ، شوکور مستەفا کردوویە بەکوردى، دەزگاى ئاراس، هەولێر، ٢٠٠٠.
ئامادەکردنى:- د.ژیلوان عەبدولڵا هەڵەدنى
