ڕووی قسەی “کییێر کێگارد” هەمیشە لە تاکە، تاکی زیندوو، تەنها، تامەزرۆ و نیگەران، کە ئەگەرچی بەنیسبەت چارەنووسی ئەبەدی خۆیەوە بێ سەرنج نییە، بەڵام بەدوای دۆزینەوەی ئاڕاستەیەکی ڕەها بەرەو ژیانی خۆی لەناو هەموو ڕێژەمەندییەکانی کات دایە. “کییێر کێگارد” لەگەڵ ئاوەها کەسێکدا قسان دەکات-سەرەتا ناڕاستەوخۆ، و دواتر ڕاستەوخۆ و بە ڕاشکاوی و ڕەوانبێژییەک کە تا دێت ڕوو لە هەڵکشان دەنێت. و تەقریبەن ناپۆڕێت ئاوەها کەسێک گوێ بۆ قسەی ڕانەدێرێت.
“ڕابێرت برتا”
“پێشەکی”
هەر کەسێک بیەوێت فەلسەفەی سوورێن “کییێر کێگارد” کورت و کۆ بکاتەوە دەبێت لانیکەم سێ خاڵ پشتگوێ نەخات:- (١)”کییێر کێگارد” زۆربەی بەرهەمەکانی بە ناوی خوازراوەوە بڵاوکردەوە نەک ناوی خۆی، بەتایبەتی ئەو بەرهەمانەی کە بوون بە هۆی ناوبانگی. بەکارهێنانی ناوە خوازراوە ساختەکان پیشان دەدات کە “ڕاستییە” شاراوەکان لەم بەرهەمانەدا بەحەتمی باوەڕەکانی خودی “کییێر کێگارد” نین. بەپێچەوانەوە، کۆی ڕەخنەگران لەسەر ئەم باوەڕەن کە ئەم بەرهەمانە بە ئەگەری زۆر کۆمەڵێک ”ڕاستی” لەبارەی ژیان، تەنها لە ڕوانگەیەکی تایبەت و سنووردارەوە بۆ ئێمە دەخەنە ڕوو.(٢) “کییێر کێگارد” فەیلەسووفێکی خاوەن دەزگا و سیستەمێکی فەلسەفی نەبوو. ئەو دەیەویست دژی”سیستەمەکان” ڕاپەڕێت. تێدەگەیشت کە (١) و (٢) پێکەوە پەیوەندییان هەیە، چونکە بەکارهێنانی ناوی خوازراو بەتەواوەتی بۆ کەسێک کە باوەڕی وایە ڕوانگەیەکی یەکانگیری”دروست” بۆ ژیان بوونی نییە کارێکی بەجێیە. (٣) و سەرئەنجام بە هەمان شێوە کە ئی.ئێلیسۆن دەڵێت: “کییێر کێگارد” بەشێوەیەکی بەردەوام لە دەستی ئێمە هەڵدێت و بەلاڕێمان دەبات. وەکوو سوقرات کە هەموو تەمەنی جێگەی ستایشی بوو، “کییێر کێگارد” وا بیری دەکردەوە کە ئەرکی ئەو ڕوونکردنەوە نییە بەڵکوو پێوەدانە.
ئایا ئەمە بەو مانایەیە کە لە بەرهەمەکانی “کییێر کێگارد”دا فەلسەفەیەکی گشتی بوونی نییە؟ بەپێچەوانەوە، من باوەڕم وایە دەکرێت لە پێکەوەگرێدانی ڕوانگە جیاوازەکان لە بەرهەمەکانیدا فەلسەفەیەکی گشتی هەڵبهێنجرێت. سەرەڕای ئەمەش، من وا بیر دەکەمەوە دەکرێت لە نووسینە جیاوازەکانی ئەودا کۆمەڵێک ڕاستیی هاوبەش بدۆزرێتەوە کە دەلالەتە لە ئەو”وێنە گەورە”یەی کە “کییێر کێگارد” لە پێش چاوی بوو. لە نووسینەکانیدا هەندێک ناوەڕۆک بەردەوام پێداگرییان لێ دەکرێتەوە. ئەگەر تێبگەین کاتێک “کییێر کێگارد” دەڵێت “هەقیقەت شتێک نییە جگە لە زەینییەت/subjectivity” {هەبوونی شتێک لە زەیندا و جێبەجێکردنی لە کرداردا}، “یان ئەم/یان ئەو”، بوارەکانی جوانیناسی و ئایینی و ئەخلاقی ژیان، ئیمان، “بێخەوشیی دڵ” خرۆش، و ئەمەی کە”ئامانج لە ژیاندا ئەمەیە کە خۆت بدۆزیتەوە و “من”ی خۆت بەدەست بێنی” مەبەستی چییە، ئەوکات دەتوانین لە فەلسەفەی “کییێر کێگارد” تێبگەین. ئەگەرچی “کییێر کێگارد” بە ئێمە ناڵێت چۆن بژین، بەڵام بژاردەکانی بەردەممان پیشان دەدات و دەڵێت چ شتانێک لە بژاردەکردنەکانی ئێمەدا ڕۆڵیان هەیە، و ڕوونی دەکاتەوە بۆچی بژاردەکردنی تاکەکەسیانە و لەکاتی خۆیدا گرینگییەکی ژیانەکی هەیە. “کییێر کێگارد” بارێکی زۆر قورستر لە چاوەی فەیلەسووفانی دیکە دەخاتە سەر شانی خوێنەر. نەک بەم هۆیەی کە تێگەیشتن لە “ڕاستییەکان”ی ئەو زۆر دژوارە؛ بەڵکوو بەم هۆیەی کە بەگوێرەی فەلسەفەکەی ئەو، ئەم “ڕاستییانە” مانایەکیان نییە مەگەر ئەوەی کە خوێنەر لە ژیانی خۆیدا بەکاریان بهێنێت. شێوازەکەی ئەویان لەگەڵ ئەوەی سوقرات بەراورد کردووە:- “کییێر کێگارد”یش وەکوو سوقرات خەرەنگەزێکە کە ئەوەندە بە بەردەنگەکانییەوە پێوە دەدا و دەیانچزێنێت تا سەرئەنجام ڕاپێچی کاری پێویستیی ناسینی دەروونبینانەی خۆیان بکات. بەڵام ئەمە تۆی خوێنەری کە دەبێت ئەم کارە پێویستییە ئەنجام بدەیت”
دەبێت هەر لێرەدا هۆشداریی بدەمە خوێنەرەکان کە لەم نووسینەدا، من فەلسەفەی “کییێر کێگارد” بە شێوەیەکی هاودڵانە و هاوسۆزانە دەخەمە ڕوو، و ئەم هاودڵییە لە سێ لایەنەوە دەبێت: یەکەم، لە هەر جێگایەک پێویست بێت دەست بەداوێنی “پرینسیپی ڕاڤەی سەرتر/principle of charitable interpretation” دەبم تاکوو پیشانی بدەم کە دەکرێت فەلسەفەی گشتیی “کییێر کێگارد” وەها گرد و کۆ بکرێتەوە کە هەم هاوسەنگ و هەمیش پەسندکراو بێت. هەڵبەت کۆمەڵێک کەسی دەقتەوەری پەتیخواز پەیدا دەبن کە ئەم کارەی منیان بەدڵ نابێت، بەڵام من زیاتر بەدوای ئەو شتانەم لە فەلسەفەی “کییێر کێگارد”دا کە هێشتاش بە بایەخن و بەکار دێن، نەک بەدوای لۆمە و تەشەری پەتیخوازانە. دووهەم، “کییێر کێگارد” وەکوو زۆربەی(یان دەبێت بڵێم هەموو) فەیلەسووفان، کوڕی سەردەمەکەی خۆی بوو؛ ئەو بەنیسبەت ئەوەی وا لە نیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدەیەمدا ڕووی دەدا، بەتایبەتی لە وڵاتەکەی خۆی؛ دانیمارک، پەرچەکرداری دەنواند. بەڵام من نیازی ئەوەم نییە کە بەرهەمەکانی لە بچووکترین جەغزی پۆڕاودا واتە تەنها وەکوو پەرچەکردارێک بەنیسبەت ڕووداوانێک کە ئێستە تێپەڕیون و نین، بخوێنمەوە، چونکە ئەم شێوەیە بەدڵنیاییەوە ئەم پرسیارە دێنێتە ئاراوە کە کەواتە ئەو چ قسەیەکی بۆ ئێمە کە لە سەرەتای سەدەی بیست و یەک داین، دەتوانێت هەبێت؟ من هەوڵ دەدەم بە بێ ئەوەی تووشی دژوازیی ببم بەرفراوانترین ڕاڤەی گونجاو لە ئەندێشە سەرەکییەکانی “کییێر کێگارد” بدەم بە دەستەوە، چونکە باوەڕم وایە ئەویش وەکوو هەموو فەیلەسووفە گەورەکان قسەی زۆری بۆ ئێستەی ئێمە پێیە. سەرئەنجام دەبێت دان بەمەدا بنێم هەر جارەو کە “کییێر کێگارد” دەخوێنمەوە، دەبینم دیسان زیاتر و زیاتر کەوتوومەتە ژێر کاریگەرییەوە. حەز دەکەم گەورەیی و بلیمەتیی “کییێر کێگارد” بە ئێوەش بسەلمێنم. ئەمە سەرەکیترین ئەرکێکە کە بۆ خۆم دامناوە.
سێیەم، بەجێیە کە باسەکەی خۆمان لەبارەی فەلسەفەی “کییێر کێگارد” لێرەوە دەست پێ بکەین کە ئەو لە سەردەمی خۆیدا بەنیسبەت چ شتانێکەوە پەرچەکرداری دەنواند، چونکە ئەمە یارمەتیمان دەدات وێنایەکی ڕوونترمان لە ئەندێشەکانی هەبێت. ئەمە ڕەنگە لە ڕواڵەتدا لەگەڵ نیازەکەی من وێک نەیەتەوە کە دەمەوێت پیشانی بدەم فەلسەفەی “کییێر کێگارد” دەکرێت بەشێوەیەک کورت و کۆ بکرێتەوە کە لە داڵغە تایبەتەکانی ئەو بەنیسبەت دۆخی فەلسەفە، مەسیحییەت، و کلتوور لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم زیاتر و سەرووتر بڕوات. بەڵام وا بیر دەکەمەوە لە هەر چاخێکدا کۆمەڵیک خواست هەن کە کەسەکان بەرەو هەندێ ڕوانگە ئاڕاستە دەکەن کە “کییێر کێگارد” لە سەردەمی خۆیدا زۆر دزێو و زیانبەخشی بینیوین.
“پەرچەکرداری کییێر کێگارد دژی چ شتانێک بوو؟”
با ئیشەکەمان لە کورتکراوەیەک لە فەلسەفەی هیگل(١٧٧٠-١٨٣١)دەست پێ بکەین، کە سامانە هزرییەکەی، بە هەمان شێوە کە مارکس دواتر وتی، “ لەسەر ژیان{لە سەدەی نۆزدەیەم} زۆر قورسایی دەکرد”، و چاوێک بە پەرچەکرداری “کییێر کێگارد” بۆ ئەم فەلسەفەیە بخشێنین.
هیگل؛ پێنج ئایدیای گرینگ لە بەرهەمەکانی سەردەمی گەشەی تەواوەتیی هیگل (بەتایبەتی لە دیاردەناسیی ڕۆح، ١٨٩٧) هەیە کە بنەمای سیستەمی هیگیلین:- (١) باوەڕی هیگل بەمەی کە فەلسەفە دەبێت زانستی بێت، واتە بەرهەست، ئه‌قڵانی و، سیستەماتیک. (٢)ئایدیای “گایست-Geist” (کە بە ڕۆح یان زەین وەرگێڕدراوە و هەندێجار بە دەربڕێنانێکی وەکوو هەقیقەت، موتڵەق و ئایدیا باسی دەکرێت). گایست لەڕاستیدا هاوتای “ئیلاهی”یە و لە ناوەوەی هەموو ئێمەدا هەیە. هیگل ئایدیای خودای بەرزەجێ کە بوونێکی جودای لە مرۆڤ هەیە و مرۆڤ لەگەڵیدا نامۆیە، لەگەڵ ئایدیای “خودای دەروون-بوو” جێگۆڕکێ پێ دەکات، خودایەک کە لەگەڵ ئاگایی مرۆیی یەکێکە. زۆرێک لە تۆژەرانی فیکری هیگل باوەڕیان وایە کە ئایدیای گایست لە “منی بەرزەجێ/transcendental ego”ی کانتەوە وەرگیراوە، ئەو خودە”واقیعی”یە کە ناکرێت لێی تێ بگەین، بەڵام گریمانە کراوە چونکە بە بێ ئەوە مرۆڤ لە بنەمادا نەیدەتوانی هیچ ئەزموونێکی هەبێت. ئایدیای”منی بەرزەجێ”ی کانت، کە ئەگەری تاکمەندیی لەبەردەمدا نییە-چونکە لە دنیای نۆمەن(زاتەکان)دایە و هەر بەم هۆیەش بابەتەکانی پەیوەست بە “تێگەیشتن” {لەوانەش یەکێتی و بڵاوبوون/وحدت و کثرت} لەخۆ ناگرێت و بە ئیلاهیی هەژمار دەکرێت، وادیارە هەمان ئایدیای گایستی هیگلە. (٣) ڕای هیگل لەسەر مێژوو، کە بە تێگەیشتنی ئەو تەنها زنجیرەیەک لە ڕووداوەکان نییە، بەڵکوو پیشاندەری پێشکەوتنی بەرەبەرەیشە. مێژوو ئامانجێکی هەیە و ئەم ئامانجە تێگەیشتنی بەرەبەرەی”گایست”ە. هیگل کاتی ئێستەی بە بەرهەمی کۆتایی یان ئامانجی ڕابردوو دەزانی. ئەرکی فەلسەفە بەڕای ئەو تێگەیاندنە بەشێوەیەکی ئه‌قڵانی لەسەر بنەمای کاتی ئێستە بە گوێری ڕابردوو. (٤) دیالیکتیکی هیگل، کە بە گوێرەی ئەمە مێژوو لە قۆناغێک پێ دەنێتە قۆناغی دژەکەیەوە و بەوێدا تێدەپەڕێت و دواتر دەگاتە قۆناغی سێیەم کە سەنتێز و دەرهاوێشتەی دوو قۆناغی پێشوە؛ لە قۆناغی سێیەم بەو سەنتێزەی کە دێتە ئاراوە، هەر شتێک کە لە دوو قۆناغی پێشووتر هەقیقی و ڕاست بووە، دەپارێزرێت. (٥) تێگەیشتن و هەڵگۆستەی هیگل لە ئازادی، کە زۆر جیاوازە لە تێگەیشتن و هەڵگۆستە گشتییەکان لە ئازادی کە لایان وایە ئەگەری ئەنجامدان و بەکرداریکردنی ئەو شتەیە کە کەسەکە دەیەوێت. بەپێچەوانەوە بەڕای هیگل، ئازادی هێزی”پۆڕاندنی خود”ە کە لەخۆگری تێگەیشتنی کەسەکە لە ئەندامبوونێتی لە کۆمەڵەیەک کە لە درێژایی مێژوودا بەرەبەرە گەشە پەیدا دەکات. و لە دواجاردا مرۆڤی ئازاد ئەو کەسەیە کە بتوانێت خۆی لە گەڵ ئەرک و بەرپرسیارێتییەکانی دەوڵەتی پرۆسی-مەسیحی یەک بخات، دەوڵەتێک کە لە ڕوانگەی هیگیلەوە “گایست”ی بەرهەست و سەنتیزی کامڵی مرۆڤەکان بە هەموو تایبەتمەندییەکان(particularity)یان و بە هەموو هاوبەشی و گشتییەتەکان(universality)یانە. “کییێر کێگارد” دانە بە دانەی ئەم ئایدیانە ڕەت دەکاتەوە:-
(١)بەڕای “کییێر کێگارد”، پێداگریی ئه‌قڵ لەسەر بابەتی ئه‌قڵانیبوون و ڕۆشتن بەدوای هەقیقەتی بەرهەست، کە تا ئەو کاتە بەسەر فەلسەفەی ڕٶژئاودا زاڵ بوو و لە سیستەمی هیگیلکدا گەیشتە ترۆپکی خۆی، سنووردارێتیەکانی ئه‌قڵ و بەرهەستبوون لەبەرچاو ناگرێت. پرسی ژیانەکی، دۆزینەوەی هەقیقەتێکە کە بۆ من هەقیقەت بێت، دۆزینەوەی ئەندێشەیەکە کە بتوانم بە بۆنەیەوە بژیم و بمرم. قازانجی دۆزینەوەی ئەم بەناو هەقیقەتە بەرهەستە چییە؟ قازانجی گەڕان و پشکنین لە ناو هەموو سیستەمە فەلسەفییەکان و بەپێی پێویست بەدەستهێنانی توانایی لێکدانەوەی هەموویان و نیشاندانی دژوازی و چەواشەکاری(مغالطە)یەکانیان لە ناو ئەو سیستەمانە لە چی دایە؟ چ قازانجێکی بۆ من هەیە کە بتوانم بیردۆزێک لەبارەی دەوڵەت بگوورم و هەموو پاژەکان لە گشتێکدا تێکەڵ کەم و دنیایەک دروست بکەم کە بڕیار نییە من تێیدا بژیم، بەڵکوو دەبێت نومایشی کەم تاکوو کەسانی دیکە بیبینن؟ چ سوودێکی هەیە بۆ من کە هەقیقەت، سارد و ڕوون و ڕاشکاو، لە بەرامبەر مندا بێت و جیاوازیشی بەحاڵی نەبێت کە من لێی تێدەگەم یان لێی تێ ناگەم؟ من بەدڵنیاییەوە ناتوانم نکوڵی لەمە بکەم کە تێگەیشتن شتێکی پێویست و زەروورەتە و لە ڕێگەی تێگەیشتنە کە دەتوانین لەسەر ژیانی مرۆڤەکان کاریگەریی دابنیین، بەڵام ئەم تێگەیشتنە دەبێت بێتە ناو ژیانی منەوە، و هەر ئەمەیە کە بەڕای من گرینگترین شتە. هەر ئەمەیە کە ڕۆحی من تینوویەتی، ڕێک وەکوو بیابانێک لە ئەفریقا کە تینووی بارانە.
بەڕای “کییێر کێگارد”، ئەوەی بۆ کردار، بۆ دۆزینەوەی ئەو شتەی “کە بەبۆنەیەوە بتوانیت بژیت و بمریت”، پێویستە ئه‌قڵ و بەرهەستمەندیی نییە، بەڵکوو پێوستمان بە خرۆش و زەینمەندی {هەبوونی شتێک لە زەیندا و بەکرداریکردنی}هەیە. ڕۆشتن بەدوای فەلسەفەیەکی ئه‌قڵانی و بەرهەستدا ڕەنگە لەڕووی هزرییەوە پڕجۆش و خرۆش و بزوێنەر بێت، بەڵام بە کاری ژیان نایەت. “بەزۆری فەیلەسووفەکان(هیگیلیش وەکوو ئەوانی دیکە)، وەکوو زۆربەی مرۆڤەکان، لە ژیانی ڕٶژانەیاندا و بەدوای ئامانجەکانی ژیانی ڕۆژانەدا پێڕەویی لە لۆژیکێک دەکەن کە جیاوازە لەگەڵ لۆژیکی ئەوان لە دنیای بیر و هزر.” چاوەڕوانیی “کییێر کێگارد” لە فەلسەفە ئەمەیە کە پێمان بڵێت چۆن بژین. (٢) لە بیردۆزی “گایست”ی هیگل، واتە ئەو “گایست”ەی کە ئاگاییەکی جیهانیی هەیە، تاک بەتەواوەتی سڕاوەتەوە. لە ڕوانگەی هیگیلەوە، کەسەکان لە بنەمادا کوڕی سەردەمی خۆیانن. لە فەلسەفەی هیگلدا شوێنێک بۆ تاک و کەسەکان بە ئەندێشە و هەستە تایبەتەکانیان، شوێنێک بۆ ڕوانگەیەکی زەینی{هەبوونی شتێک لە زەیندا و بە کرداریکردنی} بوونی نییە، واتە ئەو شتەی داڵغە و کەڵکەڵەی هیگیلە. بەڕای “کییێر کێگارد”، ئەو ئاگاییە مێژووییەی کە هیگل باسی دەکات و زۆریش لەسەری ڕێسراوە، ڕێگایەک بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنێکی چروپڕتر لە دۆخی خۆمان وەکوو بوونەوەرانێک کە دەژین نییە، بەڵکوو لە بنەمادا هەڵاتنە لێی…کارێک کە هیگیل کردی ئەمە بوو کە بوون و ژیانی تاکەکەسیی تاکی لە تەجریدێکدا کە لووتکەی هەموو تەجریدەکان بوو، واتە “بابەتی موتڵەق” تواندەوە.-”بابەتی موتڵەقێک” کە بچووکترین بنەتۆوی ژیانی بەرهەست تێیدا بۆ هەمیشە لە کیس چوو. هەڵبەت هیگیل بە دابەزاندنی خودا بۆ سەر “گایست”، و لەناوبردنی هەرجۆرە مەودایەک لە نێوان مرۆڤ و خودا، هەوڵی دا دینداربوون زۆر ئاسانتر بکات.
(٣)لە ئاوڕدانەوەی هیگل، لە ڕوانگەی گەشەتەوەرانەی مێژوویی خۆیدا، ئەو مرۆڤە زیندووە کە دەبێت بڕیار بدات و هەڵبژێرێت، مرۆڤێک کە دەبێت هەنووکە تاکەکەسیانە کرداری هەبێت، پشتگوێ دەخرێت: “فەیلەسووفەکان دەڵێن و بەتەواوەتیش بەدروستی دەیڵێن، کە دەبێت بە ئاوڕدانەوە لە ڕابردوو لە ژیان تێ بگەین، بەڵام ئەوان ئەم حوکمە لە بیر دەکەن کە ژیان دەبێت بەرەو داهاتوو ئەزموون بکرێت.” (٤)ئەم بانگەشەیەی هیگل کە ڕوانگە بەتەواوەتی لێکدژەکان دەکرێت و دەبێت ببن بە سەنتێز، لە بنەمادا لەگەڵ ئەم باوەڕەی “کییێر کێگارد” دژە کە ژیان لە هەڵبژاردنەکانی”یان ئەم/یان ئەو”ێک دروست دەبێت. بەتایبەتی، بەوتەی “کییێر کێگارد”، تاکەکەس دەبێت لە نێوان سێ ڕێگای جیاوازی ژیانکردن، کە پێکەوە کۆ ناکرێنەوە، دەست بداتە هەڵبژاردن. (٥)”کییێر کێگارد” لەگەڵ ئایدیای ئازادیی”ئەرێنی” هیگلدا زۆر دژایەتیی هەیە. لە ڕوانگەی “کییێر کێگارد”ەوە ئەمە هەر ئازادی نییە، چونکە بەپێی ئەمە تاکەکان بە خۆگونجاندنیان لەگەڵ ئامانجە ئه‌قڵانییەکانی سەردەمەکەیانە کە ئازادییان بەدەست دەهێنن. کییەر کیگارد دەڵێت ئەمە واتە هەوڵدان بۆ هەڵاتن لە قبووڵکردنی بەرپرسیارێتیی کردارەکانی خود؛ واتە ئەو شتەی کە لەگەڵ پێداگریی “کییێر کێگارد” لەگەڵ ئازادیی تاکەکەسیدا هیچ ناگونجێت.
“ڕوانگەکانی پێشوو لەبارەی مەرجە پێویستەکانی دینداری”
فەیلەسووفان و حەکیمان، تا پێش لە “کییێر کێگارد”، وا بیریان دەکردەوە بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت بە خودا باوەڕمەند بێت دەبێت بۆی بسەلمێنرێت کە بنەما ئایینەکانی هەم لە ڕووی ئه‌قڵەوە و هەم لەڕووی لۆژیکەوە دەتوانێت بەرگرییان لێ بکرێت. هەر بۆ ئەم مەبەستە بەڵگە و پاساوانێکی زۆریان بۆ سەلماندنی بوونی خودا دەهێنایەوە و هەوڵیان دەدا پیشانی بدەن کە کۆمەڵێک چارەسەری بۆ “پرسی شەڕ” و کێشە پەیوەندیدارەکانی دیکە بە کۆکردنەوەی ئاوەڵناوەکانی خودا پێکەوە یان بە هەبوونی جیهان بەم شێوەیە، بوونی هەیە. کانت دەستی دایە هەوڵ و تێکۆشانێکی جیاواز، هەڵبەت هێشتا بە ئاڕاستەی پاساودانەوەی ئه‌قڵانیی باوەڕمەندیی بە خودا. کانت وتی بنەما سەرەکییەکانی دین دەبێت وەکوو گریمانەیەک بۆ بابەتە ئەخلاقییەکان قبووڵ بکرێن. ڕێبەرە ئایینییەکان خەڵکیان بەمە دەڵخۆش دەکرد تاکوو باوەڕ بکەن بەشێوەی ئۆتۆماتیکی لە پێڕەوکارانی ئایینێکن کە باوکان و دایکانیان هەیانبووە. ڕەنگ بوو دەبوو هەر ڕێوڕەسمێکی ڕەمزییان بۆ بەڕێوە ببەن، وەکوو غوسڵی تەعمید لە ئایینی مەسیحییەتدا. لە دانیمارکی سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەیەم، واتە ئەو شوێن و کاتەی کە “کییێر کێگارد” دەژیا، تێیدا کڵێسا و دەوڵەت لێک جودا نەبوون، تەنها بەس ژیانکردن لەو وڵاتەدا بەس بوو کە کەسێک بە مەسیحی هەژمار بکرێت. “کییێر کێگارد” لە هەمبەر ئەو هەوڵانەی کە دەدرا تاکوو دینداربوون، بەتایبەتی مەسیحیبوون، ئه‌قڵانی و ئاسان ببێت، زۆر ناڕازیانە دەجووڵایەوە. ئەو وای بیر دەکردەوە کە باوەڕمەندیی بە خودا نەک تەنها ئه‌قڵانی نییە، بەڵکوو زۆریش نائه‌قڵانییە، بەڵام وای بیر نەدەکردەوە کە نائه‌قڵانیبوونی ئایینێک نیشانەی لاوازی و درزکەوتن لەو ئایینەیە، بەڵکوو ئەمەی بە بەهێزیی ئەم باوەڕە دەزانی، چونکە ئیمانی دەپۆڕاند. “کییێر کێگارد” ڕێک بەپێچەوانەی ئەوانەی وا دەیانگوت کە تەنها هێنانەسەرزاری باوەڕمەندیی بە خودا بەسە، باوەڕی وابوو کە باوەڕمەندیی بەخودا نەک تەنها بەهیچ شێوەیەک ئاسان نییە، بەڵکوو دژوارترین کاریشە لە هەموو جیهاندا. بەڵام لە هەمان کاتدا هەموومان توانایی هێزەکیی ئەومان تێدایە کە ببین بە ئیماندارانێکی ڕاستەقینە، “کییێر کێگارد” باوەڕی وابوو کە ئەمە دەهێنێت بۆی ماندوو بیت. “کییێر کێگارد” گریمانەی سەرەکیی ئایین یان دینی ڕێکخراویشی قبووڵ نەبوو، واتە ئەم گریمانەیە کە دینداری چالاکییەکی کۆییە. ئەو دەیوت دینداربوون پێویستی بە دروستکردنی پەیوەندیی تاک بە تاک لەگەڵ خودایە و هیچ کەسێکی دیکە ناتوانێت بۆ دروستکردنی ئەم پەیوەندییە یارمەتیدەر بێت. بەشداریکردن لە ڕێوڕەسمەکانی پەرستش و عیبادەت لەگەڵ کەسانی دیکە بەکۆ خۆی لە خۆیدا مرۆڤ ناکات بە دیندار.
“چاخی ئێستە”
ڕەخنەیەکی دیکە کە “کییێر کێگارد” لە چاخێکدا کە تێیدا دەژیا هەیبوو، سەرەڕای گوناهی شل و شۆڵکردنی ئایین بەمەبەستی ئاسانترکردنی باوەڕداریی بە خودا، هەر ئەمەش بوو کە وایکرد ئەم چاخە خرۆش(شور)ی نەبێت. مرۆڤەکان بەڕادەی پێویست ناسک و ورد بیریان کردبوویەوە، و ڕەنگە لە ڕادەی پێویستیش زیاتر، و ئەم مەترسییە لە بەردەمدا بوو کە ئەم بیرکردنەوە زۆرە بەو وردی و ناسکییەوە، واتە پێداگریی لەڕادەبەدەر لەسەر بیرکردنەوەی دەرهەست، ئیرادەکات ئیفلیج بکات:: “ چ بکەی، چ نەکەی بۆ هەر دووکیان ئاخ هەڵئەکێشی.” “کییێر کێگارد” دەیوت ئێمە دەبێت کردار بنوێنین، دەبێت دەست بدەینە هەڵبژارندن، بە بێ ئەوەی کە هیچ گەرەنتییەک هەبێت کە ئایا دروست دەجووڵێینەوە یان دەست دەدەینە هەڵبژاردنێکی دروست. ڕێگایەکی دروست بۆ ژیانکردن بوونی نییە، تەنها ڕێگای دروست بۆ هەر کەسێک هەیە، کە داوەرەکەشی تەنها خودی ئەو کەسەیە. هەڵبژاردنی چۆنێتی ژیانکردن هەڵبژاردنێکی ئه‌قڵی نییە، بەڵکوو هەڵبژاردنێکە کە پێویستی بە دڵدان و سۆزی بەخرۆشانەیە بۆ شتێک، و ئەوەی لەم نێوانەدا چارەنووسی یەکلایی دەبێتەوە، شوناسی خودی مرۆڤە. “کییێر کێگارد” بە شیێوەیەکی ڕەخنەگرانەش دەیڕوانییە خواستی خەڵکی سەردەمەکەی خۆی بۆ هاوڕەنگبوون لە گەڵ گشت. واتە ئەمەی کە خەڵک هەموو یەکڕەنگ بن و بوێریی ڕیسککردن و دۆزینەوەی ڕێگایەک بۆ خود لە تاکەکەس وەربگیرێت. “خەڵک” دەبوون بە براوەی گۆڕەپانی جەنگ لەگەڵ “تاک”دا و چاپەمەنییەکان، کە دەست بە داوێنی نزمترین خاڵە هاوبەشەکانی مرۆڤەکان دەبن، ئامێری سەرەکیی سەرکەوتنی”خەڵک”لەم جەنگەدا بوون. کێشەی بوون بە بەشێک لە “خەڵک”، کە بە باوەڕی “کییێر کێگارد” بابەتێکی دەرهەستە، ئەمەیە کە” هەر تاکێک کە دەبێت بە بەشێک لە خەڵک، ئیدی بەرپرسیارێتییەکان و دەربەستییە ڕاستەقینەکانی خۆی ناگرێتە ئەستۆ.” “خەڵک”هێزێکی زۆریان هەیە و لە هەمان کاتدا ئەم هیز و دەسەڵاتە “هیچ”ە. مرۆڤ دەبێت بوێریی ئەوەی هەبێت ببێت بە تاک، چونکە تەنها لەم ڕێگایەیە کە دەتوانێت ژیانێکی مانادار بباتە سەر.
“ئەو خواستانەی کە لە هەر چاخێکدا هەیە”
وا بیر دەکەمەوە کە ئەوەی وا “کییێر کێگارد” لە فەلسەفەی هیگل و لە تێڕوانینی سەردەمەکەی خۆیدا ڕەخنەی دەکرد، خواستانێکی گشتین کە لە هەموو چاخێکدا هەیە. لە هەر چاخ و سەردەمێکدا، خەڵک خواستی ئەمەیان هەیە کە خۆیان بە گشت پێناسە بکەن و خۆیان بکەن بە یەکەیەک، خۆیان تەنها بە بەرهەمی کات و شوێنیان لەقەڵەم بدەن، چونکە بەم شێوەیە دەتوانن لە قبووڵکردنی بەرپرسیارێتی کردەوەکانیان هەڵبێن: “مرۆڤەکان تەنانەت زیاتر لە مەرگیش، لەوەی کە دەست بدەنە کارێک کە بەرپرسیارێتیی بەدواوە بێت، دەترسن.” لە هەر چاخێکدا، خەڵک دەترسن بەخرۆشمەندییەوە و بە هەموو زایەڵەی بوونیانەوە دڵ بە شتێک بدەن و هاوسۆزیی لەتەکدا بکەن. لە هەر چاخێکدا، ئەم خواستە هەیە کە خەڵک دابەزێنرێن بۆ نزمترین و چرووکترین خاڵی هاوبەشیان، و ڕێگەی مەزنایەتی و تاقانەیی دابخرێت. “دۆخی کارەساتاوی و پێکەنیناوی زۆربەی مرۆڤەکان ئەمەیە کە وای بەباش دەبینن لە ماڵی خۆیان و لە ژێر زەمینێکدا بژین”. لە هەر چاخێکدا، خەڵک خوازیاری ئەو هێمنی و سوکنا دەروونییەن کە ئایین دەیانداتێ، بە بێ ئەوەی پێویست بێت ئەوان هیچ هەوڵێک بدەن:- ئەشقی بورژوایی بۆ خودا کاتێک دەست پێ دەکات کە ژیانی گیایی لەوپەڕی خۆی دایە، کاتێک کە دەستی هەمووان لەسەر زگیانە، سەریان ناوە بە کوشنیی مۆبلەکانیانەوە، و چاوەکان خومارکەوتوو بە چاوگەرمکردنێکی کورت ئەوقی بنمیچەکە دەبێت.
خەڵک بەدوای ژیانێکی ئاسان و لەبنەمادا ئەمن و پڕ دڵنیاییەوەن. لە ڕوانگەی “کییێر کێگارد”دا، کێشە لێرە دایە کە لەم خواستەدا تەنگژە و گرفتاربوونی ڕاستەقینەی مرۆڤ قەت لەبەرچاو ناگیرێت؛ و مەترسییەک کە ئاسان ژیانکردنی تاک وەکوو ئەندامێک لە “خەڵک” بەدیدێنێت ئەمەیە کە مرۆڤ بیری دەچێت کە لە بنەمادا بۆچی دەژی. ڕەنگە لە چاوی ئەوانیترەوە ببیت بە کەسێک، بەڵام خۆت دەدۆڕێنیت، خۆت کە گرینگترین شتی لە ژیاندا. “نیوەشەو”ێک دادێت کە لەم بابەتە تێدەگەی، بەڵام ئیدی ئەو کاتە کار لە کار ترازاوە و هیچت لە دەست نایەت.
سەرچاوە:-
فلسفەی کیرکگور. سوزان لی اندرسون. مترجم. خشایار دیهیمی. طرح نو. تهران. ١٣٨٥
نووسینی؛ سوزان لی ئەندێرسون
وەرگێڕان بۆ فارسی؛ خەشایار دەیهیمی
وەرگێڕان بۆ کوردی؛ سپێدە ساڵحی
