“عادیلە خانمی جاف و دیوانی ئەردەڵانی ئێران”
لە بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیاوە؛ بەڵگەنامەکان ڕۆڵی هاوکاریی سەرەکیی جاف دەردەخەن لە بەرەنگاربوونەوەی بەریتانییەکان دژ بە ڕاپەڕینەکەی شێخ مەحمود بەرزنجی، بەڵگەنامەکان ڕکابەریی نێوان عادیلە خانم و ڕاپەڕینەکەی شێخ مەحمود بەرزنجی دەردەخەن.
تێبینیی:- ئەم باسە یان ڕاپۆرتە لە بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیادا پارێزراوە و ناوی نووسەرەکەی لەسەر نییە و من وەک خۆی بە ئەمانەتەوە وەرمگێڕاوە و پێمخۆشە خوێنەری خۆمان ئاگاداری بێت. ئەو زانیارییانەی تێیدا هاتوون دەربڕینی ڕاوبۆچوونی نووسەری ئەم ڕاپۆرتەیە و مەرج نییە لەگەڵ ڕاستی و دروستیی سەرچاوە مێژووییەکاندا یەکبگرنەوە. ئەم بەڵگەنامەیە و دەیان و بگرە سەدانی تر و زیاتر لەسەر کورد لە ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیادا پارێزراوە و بێگومان بۆ لێکۆڵینەوە لە مێژووی کورد پێویستن، بەتایبەتی ئەوانەی کە هی سەردەمی کۆڵۆنیاڵیی ئەو وڵاتەن بۆ کوردستان و وڵاتانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – وەرگێڕ.
دوانزە سوارەی مەریوان ئەفسانەیەکی گەورەی کوردییە کە دەوری میراتی عادیلە خانمی داوە. ئەم ئەفسانەیە لە کاتی داگیرکردنی میزۆپۆتامیا لەلایەن عەباس میرزا و سوپا ناپلیۆنییەکەیەوە ڕوودەدات، کە لە سەردەمی داود پاشادا دژی مەملووکەکانی عوسمانی شەڕیان کردووە. یەکێک لە حاکمەکانی بابان، کە ئەحمەد پاشای بابان بووە لە داود پاشا هەڵگەڕاوەتەوە و هاوکاریی ئێرانییەکانی کردووە بۆ لکاندنی ناوچەی باشووری کوردستان بەوانەوە. بەڵام دوانزە سوارەکەی مەریوان بە دڵسۆزی مەملوکەکان ماونەتەوە و دژی ئێرانییەکان ڕاپەڕیون و لەشکرەکەی عەباس میرزایان شکاندووە کە لە دە هەزار سەرباز پێکهاتووە. داود پاشای بابان و مەملوکەکان سەرکەوتنیان بەسەر عەباس میرزادا بەدەستهێناوە و بەدوایدا میرێکی دڵسۆزی بابان، کە مەحمود پاشای بابان بووە، کراوە بە قایمقامی سلێمانی و یەکێک لە سوارچاکانی نەبەردییەکەی دوانزە سوارەی مەریوان ئەحمەد بەگی ساحێبقرانی باپیرە گەورەی عادیلە خانم بووە. ئەم سوارچاکە لە لە قەڵەمڕەوی باباندا دەسەڵاتێکی بەرفراوانی پێدراوە و مەحمودی کوڕی بووە بە باشچاوش و فەرماندەی هێزی چەکداری بابان و سەرکردایەتیی بەرگریی عوسمانیی لە خاک و ناوچە سنوورییەکانی میزۆپۆتامیای درواسێی ئێرانی کردووە. دواتر بنەماڵەی ساحێبقرانییەکان پەیوەندیی ژن و ژنخوازییان لەگەڵ ئەردەڵانییەکان بەستووە و لە کۆتاییدا غوڵام شای ئەردەڵان لە ساحێبقرانەکان هەڵکەوتووە. هەروەها گەلێ کەسایەتیی گرنگی تر لە بواری کولتوور و ڕۆشنبیریی کوردیدا لە بنەماڵەی ساحێبقران هەڵکەوتوون وەک شاعیران ئەحمەد بەگی فەتاح بەگ، عەبدولڕەحمان سەلیم و مستەفا کوردی. هەروەها ساڵح زەکی دەبێتە فەرماندەیەکی دیاری لەشکری عوسمانی و لە ناو حکوومەتی ئیمپراتۆریی عوسمانیدا ناوبانگێکی گەورە پەیدا دەکات.
عادیلە خانمی جاف؛ ژنە بەهێزەکەی هەڵەبجە، لە سەردەمی بەشێکی زۆری ماندێتی بەریتانی بەسەر میزۆپاتامیا و ئێراقدا دەسەڵاتێکی گەورە بە سەر عەشیرەتی جافدا پەیدا دەکات. ئەو لە هۆزی ئەردەڵانەوە هاتبوو کە بنەماڵەیەکی گەورەی وڵاتی فارس (ئێران) و حوکمڕانی ئیمارەتێکی گەورە بوو، کە بە هاوبەشی لەگەڵ تەختی قاجار لە تاران حوکمڕانیی دەکرد و لەگەڵ ئەوانیشدا پەیوەندیی ژن و ژنخوازییان دروستکردبوو. ئەردەڵانییەکان پایەیەکی گرنگ بوون بۆ تەختی قاجار، وەک چۆن وەزیرەکانی قاجاریش بوون و بنکەی دەسەڵاتیان لە سنە بوو کە بە واتای قەڵای شا دێت. ئێرە ئەو شوێنە بوو کە عوسمان پاشای جاف تێیدا عادیلە خانمی مارەکرد،کە کچی وەزیرێکی تەخت و تاجی قاجار و سەر بە هێڵێکی دایکە ئێرانییەکە بوو کە هۆزی ئەردەڵانی تووشی ئازار کردبوو. فەتح عەلی شای تەختی قاجار کە هاوپەیمانی ناپلیۆن بوو، کچێکی خۆی بە ناوی شازادە حوسنی جەهان لە خوسرەو خانی ئەردەڵان مارەکرد. ئەمیش وردە وردە دەستی کرد بە کەمکردنەوەی دەسەڵاتی خوسرەو خانی ئەردەڵانی و بەهێزکردنی دەسەڵاتی قاجارییەکانی باوانی تا دواجار دەسەڵاتی خوسرەو خان کۆتایییەکی دڵتەزێنی بەخۆیەوە بینی و لە ساڵی ١٨٣٤دا ژەهرخواردوو کرا و مرد. دوای خۆیشی نەوەکانی تووشی ئاژاوە و ڕکابەری بوون لە ناو خۆیاندا. لە کۆتاییدا فەتح عەلی شای قاجار کچەزا ڕکابەرەکانی خۆی لە دەسەڵاتی ئەردەڵان دوورخستەوە و لە شوێنی ئەوان مامی خۆی شازادە فەرهاد میرزا موعتەمەدولدەولەی کردە حوکمڕان لە ساڵی ١٨٦٧دا. خۆشبەختانە خوشکی خوسرەو خانی ئەردەڵان، شازادە نوور جەهان، لەگەڵ ئۆغڵی بەگی دووەم مونشیی بنەماڵەی وەزیر یان وەزیرەکانی حکوومەت لە سنە، کە زەڕیناڵیان پێدەگوتن، هاوسەرگیریی کرد. زەڕیناڵەکان لە سەردەمی نادر شادا لە ئاوارەیی ئەفغانستان گەڕابوونەوە، بۆ ئەوەی ئەردەڵانەکان لە ژێر ڕکێفیاندا بمێننەوە، وەک وەزیر لە سنە دانرابوون. شازادە نورجەهان لە ساڵی ١٨٤٠ لە کۆشکی نیشتەجێبوونی خوسرەوئابادی شاری سنە ئاغا میرزا زەمان کوردستانیی هێنایە دنیاوە. دواتر ناسرەدین شای نوێ بە سەردانێکی فەرمی هاتە سنە و زۆر سەرسام بوو بە ئاغا میرزا زەمانی کوردستانی کە خوێندەوارێکی باش بوو.
بۆ بەدبەختی ئۆغلی بەگی دووەمی مونشی هەموو پێداویستییە داراییەکانی ڕادەستی شا نەکرد، بۆیە شا کوڕی ئۆغلی بەگی دووەم مونشی لەگەڵ خۆی برد و بەرزکرایەوە بۆ پلەی لەشکر نەویس و ساڵی ١٨٥٩ ڕەوانەی تاران کرا و لەوێ لە فەرمانگەکانی دەرباردا کاری دەکرد. پاشان بوو بە بەرپرسی هێزە نیزامییەکانی ئێران لە ناوچەی سنە و بوو بە یەکێک لە ڕاوێژکارە سەربازییە سەرەکییەکانی شا و موڵک و ماڵێکی زۆری بەدەستهێنا و ساڵی ١٨٦٨ لەگەڵ پەری سوڵتان خانمدا هاوسەرگیریی کرد و چەندین نەوەیان لێکەوتەوە.
“عادیلە خانم؛ میراتی ئەردەڵان”
کورشی مەزن کە لە تەوراتدا ناوی هاتووە و لە بنەماڵەی ئەخمینیەکانە و هاوڕێ لەگەڵ لەشکر و سوپایەکی گەورەی ئێراندا لە زۆنگاوەکانی هەردوو ڕووباری دیجلە و فوراتی میزۆپۆتامیاوە پێشڕەویی کرد و بێ شەڕ وێرانەکانی بابلی گرت، پاش ئەوەی سەرکردایەتیی کلدان ساڵی ٥٥٠ پ. ز. لە ناوەوە هەرەسی هێنا. جەنەراڵە ژنەکەی ئارتشبۆد پانتیا، کە پێشتر فەرماندەی پاسەوانی ئیمپراتۆرییەکەی بووە و بە نەمران ناسرابوو، فەرماندەیی داگیرکردنی بابلی گرتە ئەستۆ. ئیمپراتۆرییەتی ئەخمینی باخچە هەڵواسراوەکانی بابلی بەناوبانگی بە میرات بۆ مایەوە کە لەلایەن سەنحاریبەوە دروستکرابوون. ئەم باخچانە شاری گومەز و زەقوورەداری خەمناکی نەینەوای کۆنیان گۆڕیبوو بۆ شارێکی بەپیتتر و گەشاوەتر بە مۆرکێکی ئێرانی- وەک ڕێزلێنانێک بۆ شکۆمەندکردنی شاژنە ئەمیتیس هاوسەرە نازدار و قەشەنگە ئیرانییەکەی- لە دەوروبەری ساڵانی ٨٨٣ – ٨٥٩ پێش زاییندا. ئێستا بابل بە ڕاستی بووە بە شارێکی وڵاتی فارس (ئێران)، چونکە بوو بە ناوەندی داگیرکردنی میزۆپۆتامیا لەلایەن فارسەکانەوە. لێرە ئایین و بیروباوەڕی بابلییەکان سڕدرانەوە و سیستەمی بیروباوەڕی تەواوی فارس جێگەیان گرتەوە. لەوە بەدوا وشەی “کلدانی” چیتر ئاماژەی بە ڕەگەزی بابلیی نەدەکرد، بەڵکو لەبری ئەوە ئاماژە بوو بۆ سەرکردایەتیی دەستەبژێری فارس کە کردبوویانە بنکە و بارەگای حکوومەتی خۆیان لە بابل و ناوچەی بابل و میزۆپۆتامیا. حوکمڕانیی ئەوان لە میزۆپاتامیا بۆ ماوەی هەزار ساڵ بەردەوام بوو. حوکمی ئەوان لە یۆنانییەکان و تەنانەت لە ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانیش زیاتر بوو، چونکە ڕۆمانەکان لە ساڵی ١١٤ی زاینیدا نەیانتوانی لە دەستی ئەوانی وەربگرن، کاتێ کە پاسەوانانی نەمرانی ئێرانییەکان لە حەزەر بەریان بە هێزی سەربازەکانی ڕۆمان گرت و وەستاندنیان. ئەمەش بوو بەو بەڵگەیەی کەوا هێزەکەی ڕۆمان ئەوە نەبن کە لە شکان نەیەن و هانی شۆڕش و ڕاپەڕینی دا لە سەرانسەری ناوچەکەدا.
لەگەڵ داگیرکردنی ڕۆما لەلایەن گۆتەکانەوە، ئیمپراتۆرییەتی لاوازی بیزەنتە بوو بە نێچیرێکی ئاسان بۆ ئیمپراتۆرییەتی ئێرانی. بیزەنتییەکان لە ماوەی سەدەی شەشەمدا پەنایان بۆ ڕازیکردن و هێورکردنەوەی دراوسێ ئێرانییەکانیان برد و گەلێ جاریش فیدیەیان پێدەدان بە مەبەستی پارستنی ئاشتی. لە ساڵی ٦٠٢ی زایینیدا، خوسرەوی دووەمی ئیمپراتۆری ئێران لە کوشتنی هاوپەیمانی بیزەنتینەکەی، ئیمپراتۆر مۆریس، تووڕە بوو و جەنگێکی بەرپاکرد بۆ تۆڵەسەندنەوەی بە لەناوبردنی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتە. لەم جەنگەدا میسر و سووریا و ئەنەدۆڵی داگیر کرد و کۆنترۆڵی بیزەنتیی بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە نەهێشت. بەڵام ئەم داگیرکارییەی خوسرەوی دووەم بە کارەسات کۆتایی هات و خۆی و خێزان و بنەماڵەکەی لەلایەن کاوەی دووەمی کوڕیەوە خیانەتیان لێکرا و کوژران، بە پاڵپشتیی ڕۆستەم فەروخزادی فەرماندەی سەربازیی ئێران، کە دەستی بەسەر ئیمپراتۆرییەتی ئێراندا گرت و کاوەی دووەمی کردە بووکەڵەی ژێردەستی خۆی. لەم ماوەیەدا محەممەد خەریکی ڕاگەیاندنی ئایینی ئیسلام بوو و بەشێکی زۆری عەرەبستانی داگیر کرد. کاتێ کە لە ساڵی ٦٣٢ لە شاری مەدینە کۆچی دوایی کرد، ئەبوبەکری خەزووری بوو بە جێنشینی. ئەبوبەکر بە پێی باوەڕی چەسپاوی ئەوەی کە ژیانی دوای مردن شکۆمەندترە لە ژیانی دنیایی سوپایەکی بەدیسپلینی ئیسلامیی دامەزراند و مەشق پێکرد و سوپایەکی لێکەوتەوە کە سەربازەکانی زۆرترین گوێرایەڵی و ملکەچییان پەیڕەوی دەکرد. خالیدی کوڕی وەلیدی سەرکردەی سوپاکەی، دڵگەرمی و تووڕەییەکی تووندی ئیسلامیی بەرپاکرد بەسەر هێزەکانی ڕۆستەمدا لە وڵاتی میزۆپۆتامیا و لە شەڕی ذات السلاسل، شەڕی ڕووبار، شەڕی وەلاجە و شەڕی ئولەیس لە ساڵی ٦٣٣ی زایینیدا شکستی پێهێنا. بەمەش هەموو وڵاتی میزۆپۆتامیای خستە ژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی ئیسلامەوە بێجگە لە تسیفۆن کە پایتەختی ئەو ئیمپراتۆرییەتە بوو. ساڵی دواتر، واتە ساڵی ٦٣٤ی زایینی خالید کۆچی دوایی کرد و موسەننای کوڕی حاریثە (مثنی بن حارثة الشیبانی) شوێنی گرتەوە. جەنەراڵ ڕۆستەم هێرشێکی پێچەوانەی بۆ سەر هێزە ئیسلامییەکان لە ئەلقادسیە دەستپێکرد و بڕیاری پڕ ئیرادەی دابوو کە شەڕەکە بباتەوە و لەبەر ئەوە پیاوەکانی بە زنجیر پێکەوە بەستەوە. بەڵام موثەننای کوڕی حاریثە، کە هێزەکانی خۆی لە ناو کۆشکی قەڵا و قایمکاریی قادسییەدا دامەزراندبوو، پاڵەوانەکانی ئێرانی شکست پێهێنا و دواتر تەواوی وڵاتی دوو ڕووبار (میزۆپۆتامیا)ی داگیر کرد و لە دەستی ئێرانی (وڵاتی فارسی) دەرهێنا.
ئەمە سەرەتای لەدایک بوونی هەژموونی عەرەبی بوو بەسەر میزۆپۆتامیا و وڵاتی ئێراقی ئەمڕۆدا. بەڵام هەمیشە شوێنەواری ئەو نەمرە فارسانەی پێشوو کە ئێراقی ئێستایان داگیرکردبوو، دەمێنێتەوە و ڕەنگە کورد نەوەی ئەو نەمرە ئێرانیانە بێت. کاتێ عوسمان پاشای جاف هاوسەرگیریی لەگەڵ عادیلە خانمدا کرد، ئەوە لە هەمان کاتدا هاوسەرگیری بوو لەگەڵ میراتی نەمرانی پێشووی ئێراندا، چونکە خانم نەوەی یەکێک بوو لە بژاردەی بنەماڵە وەجاخزادەکانی ئێران، کە پێشتر کۆڵەکە و پایەیەک بووە بۆ تەختی حوکمڕانیی ئەو سەردەمەی ئێران، کە قاجار بوو. ئەوانە ئەردەڵانەکانی سنە بوون کە مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن زانیاریی زۆری لەسەریان بەدەستهێناوە. ئەردەڵانییەکان ساڵی ١٣٠٠ی زایینی ئیمارەتێکی بەهێزیان لە سنەدا دامەزراند و بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە ڕەچەڵەکیان دەچێتەوە سەر سوڵتان سەڵاحەدین، کە خەلافەتی ئەیوبیی لە شکست ڕزگار کردبوو لە سەر دەستی هێزە گەورە و زەبەلاحەکانی پاپادا کە لە جەنگی خاچپەرستاندا لە ساڵانی ١١٠٠کاندا هێرشیان کردبووە سەر قودس و داگیریان کردبوو. دامەزرێنەری ئەم میرنشینە ئەردەڵ خان بوو. ئەوان لەسەر ئاسەوارە کۆنەکانی سەردەمی نەمرانی ئێرانی ساسانییەکان و ئەخمینییەکان خۆیان جێگیر کرد، کە دەبێتە شاری سنەی ئێستای. داگیرکەرێکی بەهێز، بە ناوی نادر شای ئەفشارەوە، لە ساڵانی ١٧٣٦ تا ١٧٤٧ تەختی ئیمپراتۆرییەتی ئەفشاریی ئێرانی بۆ تەواوی گەلی ئاریایی دامەزراند، کە لە قەوقازەوە تا هندستانی گرتبووەوە. تەختی تاووس و کوهینوور کە یەکێکە لە گەوهەرەکانی تاج، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە و تاوەری کەللەسەری لە دوژمنەکانی دروست دەکرد. ئەردەڵان و کوردەکانی تر لە خوراسان دژی نادر شا ڕاپەڕین و سەربازەکانیان کوشت. بەڵام پێش ئەوەی بتوانێت سوپاکەی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کورد بنێرێت، لە ساڵی ١٧٤٧دا لە قوچان لەلایەن پیاوەکانی خۆیەوە کوژرا. دەسەڵاتی نادر شای ئەفشار لە تاران ڕووخا و کورد لە ساڵی ١٧٦٠دا لە ژێر دەسەڵاتی شا کەریم خانی زەنددا تەختی ئێرانی بەدەست هێنا و خوسرەو خانی بە والیی ئەردەڵان دانا و کردیە حاکم بەسەر هەموو خاک و ناوچەکانی کوردەوە لە ویلایەتی نوێی کوردستانی ئێراندا. بۆ بەدبەختی دەسەڵاتی تاج و تەختی زەند تووشی شەڕی ناوخۆیی بوو و لەو سۆنگەیەشەوە خوسرەو خانی ئەردەڵان وردە وردە دەستی کرد بە هەڵگەڕانەوە لە دژی زەندەکان و پشتگیریی لە هەوڵ و تەقەلای قاجارەکان کرد بۆ بەدەستهێنانی تەختی پاشایی.
کاتێ ئاغا محەمەد خانی قاجار دەوڵەتی زەندی لە ١٧٨٩دا ڕووخاند، ئەردەڵان لە هەموو کاتێک بەهێزتر بوو، تەنانەت خوسرەو خانی ئەردەڵان هێزی سەربازیی ناردبووە یارمەتیدانی ئاغا محەمەد خانی قاجار بۆ ڕووخاندنی شا لوتف عەلی خانی زەند کە لە ڕێگەی شەڕەکانی دەوروبەری کرماشانەوە هاتبووە سەر دەسەڵات. دوای خوسرەو خانی ئەردەڵان ئەمانوڵڵا خانی کوڕی جێیگرتەوە، کە ماوەی حوکمڕانییەکەی بوو بە سەردەمێکی زێڕین بۆ ئەردەڵانییەکان. ئەردەڵان و تەختی قاجار لە یەکتر نزیکبوونەوە و قاجارەکان وەک هاوپەیمانێکی گرنگی خۆیان لە ناوچەکەدا پشتیان پێدەبەستن و خوسرەو خانی دووەمی کوڕی ئامانوڵڵا خانی ئەردەڵان لەگەڵ شازادە حوسنی جەهان کچی فەتح عەلی شای قاجار کوڕی ئاغا محەمەد خانی قاجار هاوسەرگیریی کرد. خوسرەو خانی ئەردەڵان لە ساڵی ١٨٢٥دا شوێنی باوکی گرتەوە. فەتح عەلی شای قاجار و کچەکەی تا دەهات تاکڕەوی و ستەمکارییان بەسەر ئەردەڵانییەکاندا زیاتر دەبوو، کە ڕێزیان لە شازادە حوسنی جەهان زیاتر دەگرت وەک لە هاوسەرەکەی. دواجار فەتح عەلی شای قاجار لە ساڵی ١٨٣٤دا خوسرەو خانی دووەمی ئەردەڵانی (زاوای – و) ژەهرخواردوو کرد و بەم کارەش شازادە حوسنی جەهان کۆنترۆڵی تەواوەتیی بەسەر ویلایەتی کوردستاندا بەدەستهێنا و بە چەپۆکی ئاسنین حوکمڕانیی دەکرد. خوسرەو خانی ئەردەڵان دوو کوڕی لە حوسنی جەهانی ژنی بەجێهێشت، یەکێکیان غوڵام شای ئەردەڵان بوو کە لە ژێر ڕکێفی دایکیدا، واتە حوسنی جەهانی فەرمانڕەوای ڕاستەقینەی ویلایەتی کوردستاندا گەورە بوو. ئەم غوڵام شای ئەردەڵانە باوکی عادیلە خانم بووە کە عوسمان پاشای جاف لە ساڵی ١٨٩٥ لە کۆشکی نیشتەجێبوونی خوسرەوئاباددا لە شاری سنە هاوسەرگیریی لەگەڵ کردووە. (دیارە نووسەری ئەم باسە بە هەڵەدا چووە چونکە عادیلە خانم کچی قادر بەگی ساحێبقران بووە نەک غوڵام شای ئەردەڵان و لە چەند شوێنێکی تریشدا زانیارییەکانی لەگەڵ سەرچاوە مێژووییەکاندا یەکناگرنەوە – وەرگێڕ). عوسمان پاشای جاف لە ناوجەرگەی دژە تورانیزمی کورددا هاوسەرگیریی دەکرد، چونکە بنەماڵەی عادیلە خانم هەڵگری ناکۆکییە خوێناوییە کۆنەکانی جەنگەکانی ئێران – عوسمانی بوون. ئەم جەنگانە لە سەرەتای ساڵانی ١٨٠٠کاندا خەرج و تێچووی قورسیان هەبوو بۆ ناسرەدین شای قاجار و عەباس میرزا لە دژی والییە مەملووکەکانی بەغدا. لە کاتی شەڕی نێوان والیی مەملوک و سڵێمان پاشا لە دوادوایی ساڵانی١٨٤٠کاندا- کە محەمەد پاشای جافی وەک فەرمانڕەوای گوڵعەنبەر دانابوو – سڵێمان پاشا بابانەکانی لەناوبرد کە هاوپەیمانی نزیکی ئەردەڵان بوون و چیتر ئەردەڵانەکان هەژموونیان بەسەر ناوچەکەدا نەما. هەروەها خێڵی جافی عوسمان پاشایش لە سەدەی هەژدەوە لە مێژە ملکەچی ئەردەڵان بوبوون، کە لە جوانڕۆ لە ژێر دەسەڵاتی قادر بەگی جافی باپیرەیدا دەژیان.
دەسەڵاتی گەورەی ئەردەڵان لە ناوچەکەدا بە هۆی دوژمنی کۆنی چەندین سەدەی عوسمانییەکانەوە دابەزیبوو و عادیلە خانم بوو بە هەڵگری ناڕەزایی تووند و لەمێژینەی خێزانەکەی بۆ هەموو شتێکی عوسمانی لە شارەزووردا. هەروەها بوو بە هەڵگری چاو لەدوابوونێکی گەورەی بنەماڵەکەی بۆ گەڕاندنەوەی شارەزوور بۆ ڕۆژگاری شکۆمەندیی ئەردەڵانی ئێرانیی سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم. بەو پێیە عادیلە خانم سەرۆکایەتیی ڕەعییەتە نوێیەکانی کرد، لە ژێر دەسەڵاتی عوسمان پاشای جافدا لە گوڵعەنبەر و هەڵەبجە، بەرەو ڕقهەڵگرتنی وەکیەکیان لە هەردوک ئەستەنبوڵ و بەغدا بەو میراتی دژە ئێرانەی کە بۆ یەکەمجار لە جەنگە کۆنەکانی موثەننا و شەڕی قادیسییەی ساڵی ٦٣٤ی زایینی ئیلهامیان لێوەرگرتبوو. جافەکان دەستیان کرد بە پۆشینی جبە و عەبای سووری ئێرانییەکان و لە سەردەمی حوکمڕانیی عادیلە خانمدا ئاڵای ئەردەڵان و قاجارەکان لەگەڵ شێری بەنەڕەی ئێراندا لە هەموو شوێنێکی هەڵەبجە و گوڵعەنبەردا دەبینرا. عوسمان پاشای جاف وردە وردە کەوتە ئەوەی لە ژنەکەی بترسێت، چونکە دەسەڵاتی عوسمانی بەسەر ناوچەکەدا بەتەواوی لاواز بووبوو. شەڕەکانی ئەم دواییە لەگەڵ ڕووسەکان لە قەوقاز هەموو ناوچەکەیان خستبووە دۆخێکی پاشاگەردانی و بێسەروبەرییەوە. ئەمەش سەریکێشایەوە بۆ کوشتنی باوکی لەسەر دەستی ئەو جەردە و ڕێگرانەی کە لە ساڵی ١٨٨٠دا لەلایەن ڕووسەکانەوە چەکدار کرابوون. قاجار و ئەردەڵان دوو هێز و دەسەڵاتی لێکترەوە نزیک بوون لە ناوچەی شارەزووردا. لەبەر ئەوە عوسمان پاشا ملکەچی دەسەڵاتی ژنەکەی بوو کە قورسایی هەردوو تەختی قاجار و ئەردەڵانی لە پشت بوو. خانم دووبارە ناوچەی شارەزووری وا داڕشتەوە کە ببێتە شوێنکەوتەی قاجارییەکان و هەموو دامەزراوە عوسمانییەکانی ناوچەکەی سووک و بێبایەخ کرد و بۆ خێڵی جافیش فارسی بوو بە زمانی خەڵکانی دەستەبژێریان، هەروەها جافەکان کەوتنە سووکایەتیکردن بە عەرەب و تورک وەک یەک و هەستیان بەوە دەکرد کە باڵادەستن بەسەریاندا.
تاهیر بەگی جاف، کە هەنەزای عادیلە خانم بوو (واتە لە دایکێکی تری هەوێی خانم بوو)، لە وتووێژیدا لەگەڵ سیخوڕی بەریتانی مێجەر ئێلی بانیستەر سۆن، بیروباوەڕی کوردی بەرانبەر بە تورک و عەرەبی وێنا دەکرد. تاهیر بەگی جاف چاولەبەر و سوپاسگوزار بوو بۆ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم کە دەسەڵاتی ڕەهای بەسەر شارەزوور و باکووری ئێراقدا بە کوردەکان بەخشیبوو و وەک هێزی چەکداری خۆیان لە ناوچەکەدا و وەک سوارەی حەمیدی متمانەی دابوونێ. ئەمەش بۆ سەقامگیریی ناوچەکە زۆر گرنگ بوو، بەو پێیەی تورک ناشایستە بوون بۆ حوکمڕانیی ناوچەکە یان ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بەگشتی، وەک هەمیشە مێژوو سەلماندبووی. هەڵبەت عوسمانییەکان هەمیشە پشتیان بە کەمینەکان بەستبوو بۆ ئەوەی هێزە چەکدارەکانیان لە یەنگیچەرییەکان بپارێزن و پشتیان بە سوارەکانی ئەو دەمەی حەمیدییە بەستبوو. ئەو وا دەیڕوانییە عەرەب کە ڕەگەزێکی خوارتر و پەرپووت و ناڕێکخراون و توانای پێکهێنانی هیچ جۆرە دەوڵەتێکی تۆکمە و یەکگرتوویان نییە و لەبەر ئەوە پێویستە کۆنترۆڵ و دەردەست بکرێن. ڕاستییەکەی خێڵی جاف عەرەبیان دەردەست کردبوو. ئەمەش لەو نموونەیەدا دەردەکەوێت کە مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن لە دیوەخانی عادیلە خانمی جافدا شایەتحاڵی ئەوە بووە کە سوارچاکێکی جاف عەرەبێکی گرتووە خەریکی دزینی کا بووە لە کەسێکی سەر بە خێڵەکەی و هێناویەتێ دیوەخان. ئەوان لەڕادە بەدەر لێی بەسڵ و ئاگا بوون و هەموو عەرەبیان بە ڕەگەزێکی سواڵکەر و دز داناوە و داوایان کردووە عادیلە خانم ڕێگەیان بدات لەسێدارەی بدەن، بەڵام ئەو دواجار وەک ژنێکی دڵنەرم و خاوەن بەزەیی بەخشیوێتی.
“دەستکەوتەکانی عادیلە خانم و هەڵەبجە لە بەرژەوەندییە ڕۆژئاواییەکانی ویلایەتی مووسڵ”
هەشت سەدە پێش مەسیح، سەنحاریبی مەزن لە نەینەوا حوکمڕانیی کردووە و لە زیگوراتەکەیدا (زەقوورە) سوپایەکی هێجگار زەبەلاحی مۆڵداوە. دواجار بابلی تاڵانکردووە و یەکەم ئیمپراتۆرییەتی بابلی تێکوپێک داوە، پاشان ئیمپراتۆرییەتێکی گەورەی لە کەنداوی فارسەوە تا نیمچە دوورگەی سینا دروستکردووە و بە هۆی ژن و ژنخوازییەوە لەگەڵ جووە دیلەکانی ئیسرائیل لە وڵاتی میزۆپۆتامیا و هەروەها لەگەڵ گرووپەکانی تری جوودا، توخم و ڕەگەزی سامیری دروست بووە. بەڵام گەورەترین فەتحەکانی، شاژنە ئەمیتیسی هاوسەری بووە. شاژنە ئەمیتیس لەلایەن پاشایەکی ئێران یان وڵاتی فارسەوە دیاری بووە بۆ سەنحاریب. ئەو لەبارەیەوە ڕایدەگەیەنێت:- “ژنە خۆشەویستەکەم، کە سیماکانی خاتوونی خواوەندەکان لە تەواوی ژنانی تری دنیا سیما و ڕوخساری داهێناوە”. خۆشەویستییەکەی ئەو بۆ هاوسەرەکەی ئیلهامبەخش بووە بۆ دروستکردنی کۆشک و تەلارێکی گەورە و شکۆدار لە ناو شاری نەینەوا کە چواردەوری ٣١٤٠ پێ و بەرزییەکەی هەشتا پێ بێت و بە باخ و باخاتی جوان و ڕازاوە دەورەدراوە، هاوشێوەی ئەو کۆشکانەی کە لە وڵاتی فارسدا بوون. هەروەها هاوشێوەی ئەو باخ و دارستانە بەپیتەکانی وڵاتی فارس کە دەوری چیاکانی زاگرۆسیان دابوو، بۆ ئەوەی زێد و نیشتمانی ژنەکەی بیر بخەنەوە. ئەم کۆشکە لەلایەن زانایانی یۆنانی و ڕۆمانی کۆنی وەک سترابۆند تۆمار کرابوو کە یەکێک بووە لە حەوت سەرسوڕهێنەرەکانی جیهانی کۆن. شاری مووسڵ لەسەر وێرانەکانی نەینەوا بنیاتنراوە. شارە نوێیەکەی عوسمان پاشای جافیش کە هەڵەبجەی پایتەختی بوو لەسەر خاکی وێرانەکانی نزیکی نەینەوا دروستکراوە. عادیلە خانمی شاژنی عوسمان پاشای جاف بوو، وەک شاژنە ئەمیتیس، سیستەمی کۆنی باخداریی ئێرانی لە هەڵەبجەدا نوێکردەوە و هەستی شارستانییەتی بۆ خەڵکانی کۆچەری جاف هێنا. هەڵەبجە شارۆچکەیەکی نوێ بوو کە جافەکان لە ساڵانی ١٨٥٠کاندا دروستیان کرد و بێجگە لە کۆمەڵێک زنج و کۆڵیتی قوڕی ڕەقوتەق هیچی تر نەبوو پێش ئەوەی عادیلە خانم لە ساڵی ١٨٩٥دا بچێتە ناو دیمەنەکەوە، کاتێک عوسمان پاشای جاف لە سنەوە هێنایە سەر ماڵ و مڵکی باوکی.
کۆڵیتە قوڕەکان لە نزیک وێرانەکانی شکۆمەندی ئاشووریی کۆنی ناوچەکەوە بوون. ساڵی ١٨٥٠ ئەم کۆڵیت و خانووە قوڕانە لە هەڵەبجە پەرەیان پێدرا و بوون بە شارۆچکەیەک و لە ساڵی ١٨٨٠دا ئەم شارە بوو بە پایتەختی سەنجەقی شارەزوور و عوسمان پاشای جاف پایتەختی لە شارە نەریتییەکەی گوڵعەنبەرەوە گواستەوە بۆ شارۆچکە تازە گەشەسەندووەکەی هەڵەبجە. لێرەشەوە بوو کە عادیلە خانمی جاف دەستی کرد بە زیندووکردنەوەی شکۆی باخداریی کۆنی ئاشووری لە ناو جافەکانی هەڵەبجەدا و کۆڵیتە قوڕین و پەرپووتەکانی هەڵەبجەی کردە باخچەی هەڵواسراوی گەشاوەی ئێرانی. هۆزی جاف پێکەوە لەگەڵ عادیلە خانم، کەوتنە ڕزگاربوون لەو خووە سەرەتاییە کۆنانەی کە لە دراوسێ عەرەبەکانی باشووریانەوە فێریان بووبوون و کەوتنە پەیوەندیکردن لەگەڵ ڕەگ و ڕیشە ئێرانییە کۆنەکانیان. ئەمەش لە باخچەکانی هەڵەبجەدا دەردەکەوت. دار و گوڵی ڕەسەنی چیاکانی زاگرۆسی وڵاتی فارس هێنران بۆ ئەوەی هەڵەبجە وەک ناوچە بەپیتەکانی چیای زاگرۆس دەربکەوێت. زیادبوونی سەروەت و سامان لە هەڵەبجە بۆ زیادبوونی بەرژەوەندییەکانی ئەوروپا دەگەڕایەوە لە باکووری ئێراق. لە دەوروبەری ئەو کاتەدا ئەڵمانەکان ساڵی ١٩٠٤ هێڵی ئاسنینیان دروستکردبوو کە بەغدای بە بەرلینەوە دەبەستەوە، بەو پێیەی کە بانکە ئەڵمانییەکان پارەیان بە حکوومەتی عوسمانی دابوو بۆ دروستکردنی. هێڵە ئاسنینەکە لە مووسڵ وەستا و ئەمەش ڕێگەی خۆشکرد کە لێشاوی کاڵای ئەوروپی لە شارەزوور لە نێوان هۆزەکانی جافدا بازرگانی پێوە بکرێت. زۆری نەخایاند کەوا سوارەی جاف بە چەکی مۆدێرنی سەردەمی سوپای ئەڵمانیای ئیمپراتۆرییەوە ببینرێن، لەوانەش ماوزەڕ و لوگەر. ئەڵمانەکان ئارەزووی ئەوەیان دەکرد کە بەرژەوەندییەکانیان لە کەنداوی فارسدا جێگیر بکەن و بەسرە بکەنە بەندەری خۆیان بۆ زەریای هیندی. ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی ئەوروپی پەیوەست بوو بە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی وڵاتی میزۆپۆتامیا و شوێنکەوتووانی شێخ خالیدی یەکەمی بەغدادی و لە باڵکانەوە سەردانی خەلیفە و شاگردەکانیان دەکرد لە شارەزوور. پاشان زۆرێک لە پیاوانی خێڵەکیی جاف زیاتر جلوبەرگی ئەوروپییان دەپۆشی چونکە لە جل و بەرگی ڕەسەنی خۆیان زیاتر بەرهەم دەهات. هەر تەنها ئەڵمانەکان بایەخیان بە ناوچەکە نەدەدا، بەڵکو هەر زوو ئینگلیزەکانیش دەستیان کرد بە پەرەپێدانی بەرژەوەندییان لە نەوتی باکووری ئێراقدا و لە ناوچەی قەسری شیرین کۆمیسیۆنێکی هاوبەشی نەوتی ئەنگلۆ – عوسمانییان دامەزراند و زۆرێک لە پیاوانی خێڵەکیی جاف وەک تەکنیکار ڕاهێنران بۆ کارکردن لە کێڵگە نەوتییەکاندا. ئینگلیزەکان بایەخی زۆریان بەم تەکنیکارانە دەدا و دواتر گواستنیانەوە بۆ پاڵاوگەکانی ئابادانی ئێران دوای ئەوەی کۆمیسیۆنەکە بە هۆی جەنگی نێوان ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و بەریتانیا لە جەنگی جیهانی یەکەمدا لەکارکەوت.
بەریتانییەکان ئەوەندە سەوداسەری سیاسەتی ناوچەکە بوون کەوا سیخوڕێکیان ناردە ئەوێ بۆ ئەوەی تا بتوانن هەموو شتێک لەبارەی سەرۆکایەتیی جافەوە بزانن و ئەم سیخوڕەش ناوی مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن بوو. سۆن خۆی وەک مامۆستای زمانی فارسی بە عادیلە خانم ناساند، چونکە دەیزانی خانم گەرەکیە ڕەگ و ڕیشەی ئێرانی لە ناو هۆزی جافدا زیندوو بکاتەوە. لە سەردەمی عوسمان پاشای جافدا، کوردە ئاژەڵدارەکان هەموو جۆرە شمەک و کاڵایەکی بەنرخیان بۆ بازرگانیکردن دەهێنا بۆ شاری سلێمانی، لەوانە پێستە و خوری و تووتن و ڕۆن. ئەوان هەموو ڕێگاکانی کاروانیان بۆ سلێمانی لە بەغدا و بانە و مەریوان و سنە و سابڵاخەوە کۆنترۆڵ کردبوو. سوارەی جاف بە باشترینی ئەو چەکانەی کە عوسمانییەکان لە سوپای ئیمپراتۆریی ئەڵمانیای هاوپەیمانیانە هاوردەیان دەکرد، پاسەوانی ئەم ڕێگایانەیان دەکرد. ئەوان بە تفەنگی ماوزەڕ و لوگەر چەکدار کرابوون و لە هەمان کاتیشدا “خەنجەری” ڕەسەنی خۆیشیان هەڵدەگرت، کە لە سەرانسەری بەڵکان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بایەخ و نرخێکی بەرزیان هەبوو. لە خودی هەڵەبجەدا بازاڕێکی گەورە دروستکرا، کە تێیدا کاڵای ئەوروپی تێکەڵ بوو بە کەلوپەلی کشتوکاڵیی خێڵی جاف. خەڵکانی ئەوروپی و جوولەکە و جاف و ئاشووری هەموویان لە ناو ئەم بازاڕەدا تێکەڵ بووبوون. عادیلە خانم تاکە خاوەنی بازاڕەکە بوو و کرێ و باجی لە هەموو ئەو کەسانە وەردەگرت کە لە ناو بازاڕەکەدا بازرگانییان دەکرد و لەم ڕێگەیەوە سامانێکی زۆر باشی کۆکردەوە، ئەمەش ڕێگەی پێدا کەوا خەرجی نۆژەنکردنەوەی باخچەکانی ناو شاری هەڵەبجە دابین بکات. خانم لە بازرگانیی ئەم بازاڕەدا سامانێکی گەورەی وای کۆکردەوە بە ڕادەیەک کە لە هەڵەبجە دەستیکرد بە دروستکردنی کۆشکی گەورە گەورە بۆ خۆی. ئەو لە تەمەنی منداڵیدا لە سنەی سەر بە ئیمپراتۆرییەتی ئێراندا، لە کۆشکی گەورەی والییەکانی ئەردەڵانی ویلایەتە ئێرانییەکەی کوردستاندا دەژیا، کە لە سەردەمی فەتح عەلی شای قاجاردا دروستکرابوو. کۆشکەکە بە ناوی خوسرەو خانی ئەردەڵانەوە ناونرابوو و وەک دیارییەک بۆ هاوسەرگیریی ئەو لەگەڵ شازادە حوسنی جەهانی کچی فەتح عەلی شای قاجار دروستکرابوو. ئەمانە باوان و باپیرانی عادیلە خانم بوون. ئەو لە ناو کۆشکی خوسرەو ئاباددا منداڵییەکی خۆشی بەسەربردبوو. بینا مەڕمەڕە سپییەکان بە گومەزە بۆرگۆندییەکانیانەوە و بە باڵکۆنیان و کۆڵەکە و ستوونی گریکییانەوە و کەوانەی ئێرانییان لەسەر بوو. کۆشک و تەلارەکە لە چوار بینا پێکهاتبوو و لە ناوەڕاستیاندا باخچەیەکی هەبوو، لەگەڵ هەموو جوانییەکانی دار سیدرەکانی شاخەکانی زاگرۆس. لە ناوەڕاستی باخچەکەدا حەوزێکی گەورە لە شێوەی خاچ یان خاچی چەماوە هەبوو وەک نیشانەیەکی باوی ئێرانییانە بۆ خۆشبەختی. لێرەدایە کە عادیلە خانم خۆشەویستیی خۆی بۆ باخداری بەدەستهێنابوو.
هەرچەندە شتەکان بۆ غوڵام شای ئەردەڵانی باوکی بە شێوەیەکی سامناک کۆتاییان هاتبوو، کۆشکەکەش ڕاستەوخۆ کەوتە ژێر کۆنترۆڵی فەتح عەلی شای قاجاری باپیرە گەورەی – کە لەبری ئەوە بەخشی بە زەڕیناڵەکانی کە دەبنە فەرمانڕەوای سنە – بەڵام قەڵاکە هەمیشە کاریگەریی لەسەر عادیلە خانم دەبێت چونکە ئەو بە ئاسوودەیی لەگەڵ هاوسەرەکەی، عوسمان پاشای جاف لە هەڵەبجە نیشتەجێ بوو. لێرە عادیلە خانم، بەو پێیەی لە بازاڕە تازە دروستکراوەکەوە سامانێکی زۆری بۆ کۆدەبووەوە، چەندین کۆشکی بە مۆدێلی تەلارەکانی خوسرەو ئابادی شاری سنە لە هەڵەبجە دروستکرد. ئەم کۆشک و تەلارانە لە خشتی کاڵ دروستکرابوون، بەڵام هێشتا لە نەخش و داڕشتنە ئێرانییە ورد و درشتەکەیدا جوان بوون. لە ناو کۆشکەکەدا هەستێکی تاکڕەنگ و سپیی نموونەیی و ئاسایی هەبوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کۆشکەکە بە فەرش و قاڵیی جوان و نایابی سنە ڕازێنرابووەوە، چونکە تەنیا کاڵای ئێرانی پێ پەسەند بوو. چەندین فەرش و لێفەی دەستچن و بە پەڕ ئاخنراوی بۆ ڕازاندنەوەی پشتی و سەرینی ئاوریشمی جوانی هەبوو کە لە ڕۆژهەڵاتەوە هاوردە دەکران. ماڵەکەی ژووری زۆری هەبوو، زۆرجار ئەوروپییەکانی وەک ڤلادیمیر مینۆرسکی، مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن و گێرتروود بێڵ دەبوونە میوانی دیوەخانەکەی.
“عادیلە خانم، ناوبژیوان و نێوەندگیری سرووشتی”
سوڵتان عەبدولمەجیدی یەکەم، لە ناو باخچەی گوڵخانەی تەنیشت کۆشکی تۆپقاپی، لە ساڵی ١٨٣٩دا فەرمانی گوڵخانە ڕادەگەیەنێت و مافی یەکسانی بە مەسیحییەکان و کەمینەکان دەدا بۆ دڵخۆشکردنی هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەکانی. بەڵام ئەمە کاریگەریی لەسەر ناسەقامگیریی ناوچەکە بووە. دانیشتوانی ئەرمەنستان کە بە هۆی چاکسازییەکانەوە (تەنزیمات) بوێرتر بوون، ڕاپەڕینێکی گشتگیر بەرپا دەکەن، هەروەها کەمینەکانی تریش، لەنێویاندا بەشێک لە هۆزی جاف لە سەردەمی مەحمود پاشای جافدا و بەسەرکردایەتیی ئەویش. ئەم پێشهات و پەرەسەندنانە هانی سوپای ئیمپراتۆری ڕووسیای دا کە لە نزیکەوە جێگیر بوو بۆ داگیرکردنی قەوقازی عوسمانی وەک پشتیوانی بۆ ئەم ڕاپەڕینانە. لە ساڵانی ١٨٧٧ – ١٨٧٨دا، پاڵتۆ سپییەکانی سوپای ڕووسیا بە هێزی ژمارە زۆرەوە لە سنووری قەوقازەوە پێشڕەوییان کرد و بایەزید، ئەردەهان، کارس و ئەرزڕومیان داگیرکرد لە دژی پاڵتۆ شینەکانی سوپای عوسمانی بەو چەکانەیانەوە کە ئەڵمانیا دابینی دەکرد. ئەمەش بوو بە هۆی ئاژاوە و پشێوی لە سەرتاسەری ناوچەکەدا، لە وانەوە تا مووسڵ. سوپای عوسمانی و دامودەزگاکانی دەوڵەتی ئەم ناوچەیە کەوتنە دۆخێکی بێسەروبەری و پشێوییەکی زۆر دروست بوو. ئەم دۆخی پشێوی و نائارامییە بووە هۆی پەرت و بڵاوییەکی زۆر بۆ عوسمان پاشای جاف، چونکە سەرقاڵ بوو بە سەرکوتکردنی ئەو باندانەی کە یاخیبوون لە دەسەڵاتدارانی عوسمانی و لە دژی ڕاپەڕین. دوژمنە پلە یەکەکانی عوسمان پاشای جاف هەمەوەندەکان بوون کە لە محەمەد پاشای باوکیەوە بۆیان مابووەوە. هەمەوەندەکان لە کاتی داگیرکردنی شارەزووردا لەلایەن ئێرانییەکانەوە بە سەرکردایەتیی عەباس میرزا ڕۆڵێکی گەورەیان بینیبوو، کە لە سەرەتای ساڵانی١٨٢٠کاندا خۆیان لەگەڵ مەحمود پاشای باباندا هاوپەیمانییان بەستبوو. بەڵام هۆزی جاف لەو دەمەدا بە سەرکردایەتیی محەمەد پاشای جاف دوژمنایەتییەکی خراپیان دروستکرد لە دژی بابان و هەمەوەند و لە کۆتایی ساڵانی ١٨٤٠کاندا هاوکاریی عوسمانییەکانیان کرد بۆ داگیرکردنی شارەزوور. هەمەوەندەکان دژی دەسەڵاتی جافەکانی عوسمانی ڕاپەڕین، بەڵام محەمەد پاشای جاف هێرشێکی دڕندانەی کردە سەریان بۆ تێکشکاندنیان و ناچاری کردن هەڵبێن بەرەو زەهاو لە ئێران. لە کۆتایی ساڵانی ١٨٧٠کاندا، هەمەوەندەکان هاوپەیمانێکی نوێیان دۆزییەوە کاتێ سوپای ئیمپراتۆریی ڕووسیا قەوقازی عوسمانی داگیر دەکات. هەمەوەندەکان خۆبەخشانە سوارەی خۆیان ناردە پاڵ ڕووسەکان لە شەڕدا دژی عوسمانییەکان و چەکی زۆر مۆدێرنتریان دەستکەوت. پاشان دەستیانکرد بە شەڕوشۆڕ و هەڵکوتانە سەر دوژمنەکانیان لە شارەزووردا و بوون بە هاوپەیمان لەگەڵ جافی لایەنگری بابان لە بەشی عەزیز بەگی جافدا و لە شەڕێکدا محەمەد پاشای جافیان لە ساڵی ١٨٨٠دا کوشت. مەحمود پاشای برای عوسمان پاشای جاف پشتی کردە عوسمانییەکان و هاوکاریی نەکردن و هیچی نەدەکرد بۆ ڕێگریکردن لە جەردەیی و تاڵانکاریی هەندێ لە خەڵکانی جاف و ئەمەش دابەشبوونی ناو هۆزی جافی زیاد کرد، کە زۆرێکیان لە ساڵانی ١٨٨٠کاندا چوونە پاڵ دۆزی شێخ عوبەیدوڵڵا. بە هۆی ئەم دۆخەوە سوڵتانی عوسمانی دەسەڵاتی دا بە عوسمان پاشا و لە شوێنی مەحمود پاشای برای کردی بە سەرۆکی خێڵی جاف، چونکە ئاژاوەی دژی عوسمانییەکان و تەنانەت لە ناو عەشیرەتەکەی خۆیشیدا دەگێڕا و ئەمەش وایکردبوو کە ئەو دەسەڵاتە پارچە پارچە بێت.
بەو پێیە عوسمانییەکان لە شوێنی مەحمودی برا پراگماتیکەکەی، عوسمان پاشای جافیان دانا. بەڵام مەحمود هەر لە سێبەریدا مایەوە و کاری لە دژیشی دەکرد. سەربازە خێلەکییەکانی عوسمان پاشا وەک سوارەی حەمیدی ناسران و دەسەڵاتیان پێدرا بۆ ڕاوڕووت و تاڵانکردنی هەموو ئەو هۆزانەی کە سەرپێچییان لە دەوڵەتی عوسمانی دەکرد، لەنێویاندا هۆزی هەورامان کە ڕکابەری جاف و مایەی ڕقلێبوونەوەی جافەکان بوون. بەڵام عوسمان پاشا بێدەسەڵاتانە خۆی دەبینییەوە کە لە دەربارە عوسمانییەکەی دوور دەخرێتەوە و بەرەو هۆزی ترسناکی ئەردەڵانی ئیمپراتۆرییەتی ئێران بڕوات کە لە مامەڵەکردنی لەگەڵ هۆزی جافدا زۆر تووند و دڵڕەقانە بوو. بەم پێیە لە ئەردەڵانییەکانی سنە نزیکبووەوە کە بووبوون بە وەزیر لە دەرباری دەوڵەتی ئێراندا و ژنێکیشی لێخواستن. ئەم ژنەش عادیلە خانم بوو، کە بەدەر لە توانا و دەسەڵاتی مێردەکەی کەوتە ڕاکێشانی ئەو و هەموو هەڵەبجە بەرەو دەوڵەتی ئێران و وردە وردە دەسەڵاتی لێ زەوتکرد. ئەمە ئەو جیهانە بوو کە عوسمان پاشای جاف تا دەهات وزە و توانای خۆی لەدەست بدات و ڕێگەی دا بە عادیلە خانمی هاوسەری دەسەڵاتەکانی بۆ خۆی قۆرخ بکات. فشار و ناکۆکییەکان عوسمان پاشای جافیان لە هەڵەبجەی پایتەختەکەی دوور خستەوە و عادیلە خانمیان بە تاکە هێزی دەسەڵات لە ناوچەکەدا هێشتەوە. ئەو خەڵکێکی بە میرات کەوتبووە بەردەست کە بە دەم تاوان و پشێوییەوە دەیانناڵاند. جافەکان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان زۆر چووبوونە پێشەوە، چونکە چەکی مۆدێرن کۆنترۆڵکردنی خێڵەکەیانی قورستر کردبوو. زۆرجار کوشتنی ناپێویست ڕوویدەدا، چونکە بە هەڵە تێکەڵبوون دروست دەبوو لە نێوان جاف و هەمەوەندی دوژمنیاندا بێئەوەی بەیەکتر بزانن و بەردەوام هەڵیاندەکوتایە سەر یەکتر. باندەکانی جەردە و ڕێگر ڕۆژانە بەسەر گوندەکانیاندا دەدا و هەڵیاندەکوتایە سەر ئەو کاروانە زۆرانەی کە بە دێهاتدا گوزەریان دەکرد. تەنانەت هەندێ جار ژنانیش بەشداریی ئەم کارەیان دەکرد و دەبوونە ژنانی ئەمەزۆنی ڕاستەقینە. زۆر جار ئەم هەڵکوتانانە سەرە لە ناو تیرەکانی جاف خۆیاندا ئەنجام دەدرا و ئاژەڵ و ماڵات لە خێڵەکییە بێچەکەکان وەردەگیرا. تەواوکەری ئەم ئاژاوە و پشێوییەش تووندڕەویی ئایینی بوو لە ناوچەکەدا، کە لە ئەنجامدا دەستە و تاقمی جیاجیا لە خێڵەکەدا دروست دەبوو. شێخەکان بە ڕاڤە و لێکدانەوەکانی خۆیان بۆ ئیسلام دەکەوتنەکار و تەواوی خەڵکی ئەو گوندانەیان تاڵان دەکرد کە هەمان بیروباوەڕی ئەوانیان نەبوو. بەبێ دەسەڵاتی عوسمانی، ڕۆحانییەت و دەسەڵاتی ئایینی دەبووە کێشەیەکی گەورە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بە دوورکەوتنەوەی عوسمان پاشای جافیش لە هەڵەبجە، هەموو خێڵەکانی جاف پشتیان بە عادیلە خانم دەبەست بۆ دابینکردنی دادپەروەری و تەواوی ئەندامانی خێڵەکە لێی دەترسان چونکە دیسپلینێکی تووندی پیاوماقووڵ و دەستڕۆیشتووەکانی لە دەوروبەری خۆیدا سەپاندبوو. هەموو سوارچاکان فەرمانیان لەو وەردەگرت و دیل و دەستبەسەرەکانی خۆیان دەخستە بەردەستی ئەو بۆ سزادانیان.
مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن، خەفیە یان سیخوڕێکی بەریتانی لە ناو هۆزی جافدا، بە شێوەیەکی ورد و بەرفراوان لەسەر عادیلە خانمی نووسیوە، چونکە پیاوە دەسەڵاتدار و بەهێزەکانی هۆزی جاف فرەجار ئامادەی دیوەخانی عادیلە خانم دەبوون لە کۆشکە تازە دروستکراوەکەیدا. گەلێ جار نموونەی ئەو کابرا خێڵەکییەی جاف باس دەکرێت کاتێ عەرەبێکی بە دزییەوە گرتبوو لە هۆزەکەیاندا. ڕق و کینەی تووندی کورد بەرانبەر بە عەرەب هێندە سەرسوڕهێنەر بووە کە چۆن کوردەکە هەر لە شوێنی خۆیدا عەرەبەکەی نەکوشتووە و لەبری ئەوە هێناویانەتە لای عادیلە خانم بۆ ئەوەی لێپرسینەوە و بڕیار لەسەر سزاکەی بدات، کە لە ئەنجامدا لێیشی خۆشبوو و هەمووان پابەندی فەرمانەکانی بوون. ئەمەش نموونەی دەسەڵات و کاریگەریی گەورەی بوو بەسەر عەشیرەتەکەیدا لە هەڵەبجە. بێگومان ئەو دەستی کردبوو بە دامەزراندنی سیستەمێکی نوێی دادپەروەری، جیاواز لەوەی کە جافەکان پێی ڕاهاتبوون. سیستەمی دادپەروەریی سوننە لەسەر بنەمای دەستوورێک، یان فەرموودەیەک (حەدیسێک) دامەزراوە و فەرموودە ڕێنمایییەک بووە بۆ هەر تاکێک لە ناو هۆزی جافدا کە بە پێی لێکدانەوەکانی خۆی کاری لەسەر بکات. بەڵام عادیلە خانم کەوتە گۆڕینی هەموو ئەمانە و سیستەمێکی دادپەروەریی زیاتر ئێرانییانەی هێنایە ئاراوە، کە فەرموودەی ڕەتکردەوە و هەموو دادپەروەریی خستە دەستی نێوەندگیر یان ناوبژیوانەوە. ئەمەش فۆرمێکی دادپەروەریی شیعەگەرایی بوو و پشتی بە دەسەڵاتی ناوەندیی مەلا بەستبوو کە ناوبژیوانی سرووشتی بوو. عوسمان پاشای جاف و هەر کەسێکی دیکەی نزیکەکانی بنەماڵەکەشی ئالەنگاریی ئەمەیان نەدەکرد، لە ترسی پەیوەندییە ئەردەڵانییەکانی عادیلە خانم. ئەو دەستیکرد بە دروستکردنی دەربار و دەستوپێوەندی تایبەتیی خۆی لە هەڵەبجە و ئەمەش بوو بە ناوەندی حوکمڕانی بۆ تەواوی هەڵەبجە و لە ڕاستیدا خۆی بە کردەوە بوو بە مەلای هەڵەبجە و بەم کارەش بە شێوەیەکی دیفاکتۆ شارەزووری بەست بە دەوڵەتی ئێرانەوە. دیسپلینی خانم و بەڕێوەبردنی تووند و وردی بۆ خێڵەکەی سەریکێشایەوە بۆ دروستبوونی دوو چین لە ناو خەڵکی جافدا:- وەجاخزدە یان بەگزادەکان وەک چینی سەرەوە و جووتیاران وەک چینی خوارەوە. بەگزادەکان لە ژێر کۆنترۆڵی تووندی عادیلە خانمدا بوون و چاودێریی جافە ئاسایییەکانیان دەکرد، وەک جووتیار و ئاژەڵدار و وەک هێزێکی کاری بەرهەمدار، کە دواجار بەشێکی باشی بەرهەمیان لێدەسەندن. ئەم کارەش پێویست بوو بۆ ئەوەی عادیلە کۆنترۆڵی هەموو خێڵی جاف بکات و ئاستی تاوان سنووردار بکات. لە ڕێگەی ئەم چینەی خوارەوەش خزمەتگوزارییە گشتییەکان لە هەڵەبجەدا ڕایی دەکرا. بەم ڕەنگە بەگزادە و وەجاخزادە و سەربازانی جەنگاوەر لە سەر حیسابی کۆیلایەتی و زەویبەندەیی خەڵکی جاف ئیمتیازێکی تایبەتیان هەبوو و ئەم چینی دووەمەیان بە شێوەیەکی کاریگەر لە ژێر فەرمانی ڕاستەوخۆی عادیلە خانمدا دەڕەتاند.
ئامانجی عادیلە خانم بریتی بوو لە بنبڕکردنی تەواوەتیی ئەو دەستەگەراییەی کە لەلایەن مەحمود پاشای برای هاوسەرەکەیەوە هاتبووە ئاراوە. بەمەش دەبوو بێکاریی و تەمەڵیی دانیشتووان کەم بکاتەوە بە ملکەچکردنیان لە ژێر دەسەڵاتی ڕەهای خۆیدا. ئەو ئەمەی لە ڕێگەی بەڕێوەبردنی شێواز و ستایڵێکی سەرەوە بۆ خوارەوە ئەنجامدا. تا ئەو کاتەی جافە گەورە و باڵادەستەکان لە خۆی و ڕەگ و ڕیشە ئەردەڵانییەکەی دەترسان، ئەم دەیتوانی هەموو شتێک لە هەڵەبجەدا کۆنترۆڵ بکات، چونکە هەر کاتێ جافە باڵا و خاوەن دەسەڵاتەکانی بخستایەتە بندەستی خۆی ئەوە بە ئاسانی دەیتوانی خەڵکە ڕەشۆکی و ئاساییەکە جڵەو بکات و بیانخاتە ژێر دەسەڵاتی ڕەهای خۆیەوە. بەم ڕەنگە بە شێوەیەکی کاریگەرانە ڕزگاری بوو لە هەموو تاوانکاری و ئاژاوەیەکی ناو هەڵەبجە. بەم ئیدارەدانەش شارەکەی کردە خاوەنی شەقام و کۆڵانی پاک و ڕێکوپێک و باخچەی گشتیی ڕازاوە کە بە باشی پارێزگارییان لێدەکرا و بازرگانیی لە بازاڕدا بە شێوەیەکی زۆر باش بەڕێوە دەچوو. سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم دیسیپلینی جافەکانی لە ژێر سەرکردایەتیی عوسمان پاشای جافدا بینی، کە لە ڕاستیدا بە کاریگەری و سەرەوکاریی عادیلە خانم بوو و کەوتە سەر ئەو باوەڕەی دەسەڵاتی زیاتری بداتێ. سوارەکانی بە حەمیدییە ناوزەد کران و ئەمەش دۆخ و پێگەی سوپای عوسمانیی پێبەخشی لە شارەزووردا. هێزی حەمیدییە هەوڵی عەبدولحەمیدی دووەم بوو بۆ پەرەپێدانی جێبەجێکردنی یاسای ناوخۆیی دوای ئەوەی سوپای ئیمپراتۆرییەتەکەی لەلایەن ڕووسەکانەوە تێکشکێنرا و لەناوچوو لە کاتی شەڕی ڕووسیا و عوسمانی لە کۆتاییەکانی ساڵانی ١٨٧٠کاندا. ئەمەش دەسەڵاتی سوپای عوسمانیی بە عادیلە خانم بەخشی کاتێ دەستیکرد بە پاککردنەوەی ڕێگاوبانەکانی شارەزوور و دەوروبەری و هەموو ئەو هەمەوەندانەی کوشت کە لە خاک و وڵاتی ئەمدا ئاژاوە و پشێوییان بەرپا دەکرد و لەگەڵ سوارەکانیدا دەکەوتنە شەڕ و پێکدادانەوە. هەروەها بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدا بوو کە ڕێگریی بکات لە هەڵکوتانە سەر ڕێگاکانی کاروان، هەرچەندە ئەمە ئەرکێکی گران بوو، بەڵام ئەم توانی بە شێوەیەکی کاریگەرانە هاتوچۆی نێوان هەڵەبجە و سنەی دیوی ئێران بە ئارامی و سەلامەتی دەستەبەر بکات. پەیوەندیی بەردەوامی خانم لەگەڵ ئەردەڵان بواری ئەوەی بۆ ڕەخساندبوو کە هێز و دەسەڵاتەکانی گەشە بکەن. عادیلە خانم پێویستی بە هۆکارێک بوو بۆ ئەوەی بەردەوام ڕەعییەتەکەی لێی بترسن، بۆیە زیندانێکی بۆ هەموو ئەو کەسانە دروستکرد کە سەرپێچییان لە سیستەمی بەڕێوەبردنەکەی دەکرد. هیچ دوژمنێکی دەوڵەتەکەی عادیلە خانم بەرگەی ترسناکیی زیندانەکەی نەدەگرت، چونکە هێندەیان دەخستە ژێر ئەشکەنجە و لێدانەوە کە نزیکی مردنیان دەکردەوە. زیندان، هاوشانی دادگا، ئامرازی گەورەی عادیلە خانم بوون بۆ پاراستنی ئاسایش و دیسپلین بەسەر هەڵەبجەدا و دواجار دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی هاوسەرەکەشی، تا وایلێهات لە کۆتاییدا عوسمان پاشای جافیش بوو بە یەکێک لە ڕەعییەت و ژێردەستەکانی و لە دەوروبەری هەڵەبجەدا کار و ئەرکی نزم و لاوەکیی ئەنجام دەدا.
عادیلە خانم و هەستی پان ئێرانیستیی دژە عوسمانیی هەڵەبجە لە ڕێگەی پەرەسەندنی پەیوەندییەکانییەوە لەگەڵ ئەردەڵان سەریانکێشایەوە بۆ بە ئێرانی کردنی جافەکان، بە ڕادەیەک کەوا دەستیان کرد بە پۆشینی ئەو جۆرە جلوبەرگەی کە مۆرک و شێوازی ئێرانیی زیاتر بێت، وەک عەبای سوور و کڵاوی فەروەدار. هەروەها ئاڵای دەوڵەتی قاجار بەسەر شاردا دەشەکایەوە و زۆرێک لە کاروانەکانی جاف ئاڵای قاجاریان هەڵکردبوو. وێنەی شێر هێمای ئیمپراتۆرییەتی قاجار بوو. جافەکان لە ژێر دەسەڵاتی عادیلە خانم کە بە پەرۆشەوە لایەنگری ئێرانییەکان بوو، دەستیان دەکرد بە پەرەپێدانی ناسنامەیەک کە لەگەڵ ئێرانی قاجاردا یەکبگرێتەوە. زۆرێک لە ئاسەوارەکانی ئێرانی کۆنی سەردەمی ساسانییەکان دەکەوتنە دەوروپشتی ئەم شارەوە (واتە هەڵەبجە). جافەکان هەستیان بە مەیلێکی سرووشتی دەکرد بۆ ئێران وەک وڵاتی دایکزادیان و زمانی فارسی بە شێوەیەکی بەربڵاو لەلایەن بەگزادە و گەورەپیاوانی جافەوە قسەی پێدەکرا. بازرگانی لەنێوان هەڵەبجە و سنەدا زیادیکرد و ئێرانی قاجاری نازناوی خانی بەخشییە عوسمان پاشای جاف و بە شمشێرێک خەڵاتیان کرد و ئەمەش دەسەڵاتێکی کردەیی پێبەخشی بەسەر ناوچە سنوورییەکانی نێوان هەڵەبجە و سنەدا و پەیوەندییەکانی هەردوولای تووندوتۆڵتر کرد و جافیش وەک ئێرانی خەڵکێکی بە ڕەچەڵەک ئاری بوون. عادیلە خانم کەوتە پێکهێنانی چینێکی وەجاخزادە لە ئەردەڵانە ئێرانییەکان و لە سنەوە هاوردەی هەڵەبجەی کردن و چینی بەگزادە و خانەدانی جافی ئاوێتەی خزمە ئەردەڵانییەکان کرد. لە واقیعدا بە کاریگەریی ئەم دۆخە عادیلە خانم ملکەچیی جافەکانی بۆ هۆزی ئەردەڵان هێنایە ئاراوە. پیاوانی خێڵەکیی ئەردەڵان لە کۆشک و باخچەکانیدا دەبینران و پارێزگارییان لێدەکردن. هەروەها تەلارسازەکانی لەوێوە دەهێنا بۆ دروستکردنی کۆشک و باخچەکانی، نووسەر و خوێندەوارانی دەهێنا بۆ ئەوەی جافەکان فێری زمانی فارسی بکەن. بەم جۆرە عادیلە خانم هەڵەبجەی کردە کۆڵۆنییەکی ئەردەڵان و هەر زوو چینێکی ئینتەلیجێنسیای خوێندەوار یان ڕۆشنبیر تێیدا سەری هەڵدا و کوڕەکانی خۆی بوونە کۆڵەکە و پایەی ئەو ڕۆشنبیرانە و خۆیشی فێری کولتوور و فەرهەنگی ئەردەڵانی دەکردن و لە جوغزی ئەو کولتوور و فەرهەنگەدا پەروەردەی دەکردن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کە تاهیر بەگی جاف لە عادیلە خانم نەبوو، بەڵکو لە هاوسەری یەکەمی عوسمان پاشا بوو، کە لە نێوان ساڵانی ١٨٧٨ – ١٩١٨ پەیوەندییەکی نزیکی بە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییەوە هەبووە، کەچی تاهیر بەگیش کەوتبووە ژێر کاریگەریی جادوویی عادیلە خانم و ئامادەگیی بەردەوامی هەبوو لە دیوەخانەکەیدا و بەڵکو دەشبێتە کەسێکی زانا و شارەزا لە زمان و شیعری فارسیدا و وەک توخم و ڕەگەزێکی نزم دەیڕوانییە تورک و عەرەب کە لە کاروباری بەڕێوەبردندا متمانەیان پێناکرێت و ستایشی سوڵتانی دەکرد لەپای ئەوەی کە لەمە تێگەیشتووە و لە پای ئەوەش کە دەسەڵاتی ڕەهای داوە بە خێڵەکەی ئەم بۆ حوکمی ناوچەکە. بەریتانییەکانیش ئارەزووی ئەوەیان دەکرد هاوسۆزیی هۆزی جاف بۆ ئێران لە دژی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بقۆزنەوە. مێجەرێکی بەریتانی، لە دەوروبەری ساڵی ١٩١٠دا، دزەی کردبووە ناو بازنەی نزیکی کەسە دڵسۆز و متمانەپێکراوەکانی عادیلە خانمەوە و بەردەوام بەشداریی لە بۆنە و کۆڕ و کۆمەڵیدا دەکرد لە دیوەخانەکەیدا.
ئەو کەسەی کە لە سەرەوە باسمان کرد مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن بوو، کە لە داهاتوودا دەبێتە یاریدەدەری ئەفسەری سیاسیی هەرێمی سلێمانی بۆ کۆمیساری مەدەنیی بەریتانیا لە بەغدا لە سەردەمی ئێراقی بەریتانیا و ماندێتی (ئینتیداب) بۆ میزۆپۆتامیا لە ساڵی ١٩١٩ تا ١٩٣٢. ئەو وەک کاتبێکی (بنووس)ی زمانی فارسی خۆی ناساند و لە ژێر ناوی خوازراوی غوڵام حوسەیندا خۆی مەڵاس دابوو. عادیلە خانم ئەوی وەک خزمەتکار بۆ تاهیر بەگ دەستنیشان کرد و لە هەمان کاتیشدا دەیویست هەموو منداڵەکانی فێری زمانی فارسی بکات و گرنگییەکی زۆری بە بوونی مێجەر دەدا، بەو پێیەی بە کەسێکی فارسی دەزانی. تاهیر بەگ بیانییەکی تری بە ناوی ئەمین ئەفەندی لە بازنەی خۆیدا هەبوو، کە ئەڵمان بوو. ئەمین ئەفەندی درکی بەوە کردبوو کە سۆن ئینگلیزە و تاهیر بەگی لێ ئاگادار کردەوە، کە ئاخۆ بڕیاری لە سێدارەدانی دەدا یان نا. ئەمین ئەفەندی، کە بەزەیی پێدا هاتەوە، تاهیر بەگی قەناعەت پێکرد کە وازی لێبێنێت و بەوە ڕازیکرد کە مێجەر تەنها فێڵبازێکە و هیچیتر نییە. دواتر کاتێ کە سۆن بوو بە یاریدەدەری ئەفسەری سیاسیی دەڤەری سلێمانی، پلەی کوڕەکەی تری بەرز کردەوە بۆ قایمقامی هەڵەبجە. بەم پێیە ئەحمەد موختار بەگی جاف لە ساڵی ١٩٢٢دا دەبێتە حوکمڕانی هەڵەبجە و لە دەوروبەری ساڵی 1924یشدا، لە سەروبەندی کۆچی دوایی عادیلە خانمدا، دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی ئێراق. لە هەڵەبجە ڕق و کینەیەکی گەورە لە دژی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی پەرەی سەند، کە پێشتر خەڵک لە ژێر هاندان و ورووژاندنی مەحمود پاشای جافدا بوون دژی عوسمانی. عادیلە خانم لە ڕێگەی کولتوری کەسایەتیی پان ئێرانییەکەیەوە زیاتر ئەمەی قۆستەوە و خەڵکی هەڵەبجەی لەگەڵ ئاشنا کرد و دەیانویست هەموو دەسەڵاتی عوسمانی لە شارەکەیان بکەنە دەرەوە و تەنانەت هەوڵەکانی دەسەڵاتی عوسمانییان ڕەتکردەوە بۆ دانانی دەزگای خزمەتگوزاریی پۆستە و تەلگراف یان هەر جۆرە خزمەتگوزارییەکی مەدەنی لە ناو شاری هەڵەبجەدا و هیچ جۆرە داهاتێکیان بە عوسمانی نەدەدا. عەبدولحەمیدی دووەم ئەمەی پێ قبووڵ نەدەکرا ئەگەر عوسمان پاشای جاف نەبوایە کە ناوبژیوانی نێوان سوڵتان و عادیلە بوو، کە سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمی ڕازیکرد پۆستەخانەیەکی ڕەمزیی عوسمانی لە ناو هەڵەبجەدا دابنێت، هەرچەندە لە بێکاریدا پەکیکەوت، چونکە دانیشتووانی هەڵەبجە بەکاریان نەدەهێنا و ئەگەریش بەکاریان بهێنایە هیچ کرێ و هەقێکیان لەبریی نەدەدا. هەڵەبجە نیمچە دەوڵەتێک بوو لە ناو دەوڵەتی عوسمانیدا کە بە دیفاکتۆ بەشێک بوو لە دەوڵەتی ئێران. بێگومان عادیلە خانم هۆکاری تایبەتی خۆی هەبوو بۆ ڕقلێبوونەوە لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، چونکە ئەردەڵانییەەکان بەردەوام لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمەوە داوای شارەزووریان دەکرد و لە ساڵانی ١٨٢٠کاندا بەشدار بوون لە داگیرکردنی شارەزووردا لەلایەن جەنەراڵ عەباس میرزای ئێرانییەوە. ئەوجا وەک چۆن بابانەکان خیانەتیان لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی دەکرد و دەچوونە سەر قاجار، ئەردەڵانییەەکان زیاتر پێشڕەوییان دەکرد دژی ویلایەتی مووسڵ کە ناوەندێکی گەورەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بوو بۆ ئەو ناوچەیە. شەڕەکە بە شێوەیەکی ترسناک بۆ ئەردەڵانییەەکان کۆتایی دێت و سوپاکەیان تووشی شکستێکی کەمەرشکێن دەبێت. ئەمانوڵڵا خان دەوروبەری ساڵی ١٨٢٥ لە شەڕدا کوژرا و ئەمەش کۆتایی بە خەونی ئەردەڵان دەهێنا بۆ زاڵبوون بەسەر خاک و قەڵەمڕەویی ساسانیانی باوباپیرانیاندا.
ئەم خەونە لای عادیلە خانم بە زیندوویی مایەوە، کە لە ڕێگەی هاوسەرگیرییەکەیەوە خەونەکەی بەدیهێنابوو. ئاکامی ئەم شەڕە لە ڕێگەی پیاوان و سەربازانەوە بەدینەهات، بەڵکو لە ڕێگەی خۆشەویستیی ژنێکەوە بەدیهات و ئەوەش هاوسەرگیریی عادیلە خانم بوو لەگەڵ عوسمان پاشای جافدا. عوسمانییەکان زۆرترین خەمی عادیلە خانمیان بوو، کە بە هاوسەرگیریی عوسمان پاشا لەگەڵیدا ناڕەحەت بوون. عوسمانییەکان زۆر لاواز بوون و هەمووان درکیان بەوە کردبوو، بە عوسمان پاشای جافیشەوە. ئەوان دوا هەوڵیان دەدا بۆ دامەزراندنی جۆرێک لە دەسەڵات بەسەر ناوچەکەدا بە دروستکردنی هێڵی تەلەگراف بۆ پۆستەخانە ڕەمزیییەکەی خۆیان لە هەڵەبجە و کەسانی خێڵەکیی جاف سەرپێچییان دەکرد و تەلەکانیان دەیانبڕی و عوسمانی دووبارە هەوڵی چاککردنەوەی دەدا بەڵام بە هەمان ئەنجام کۆتایی پێدەهات. عادیلە خانم وای لە عوسمانییەکان دەگەیاندکە ئەو کارانە پێچەوانەی خواستی ئەم بووە، بەڵام هیچ شتێک لە هەڵەبجەدا ڕووی نەدەدا ئەگەر ڕەزامەندیی خانمی لەسەر نەبوایە. عوسمان پاشای جاف لە هەمان ئەو ساڵەدا کۆچی دوایی کرد کە حوکمی عەبدولحەمیدی دووەمی تێدا هاتە کۆتایی لە ساڵی ١٩٠٨دا و محەممەدی پێنجەم جێیگرتەوە. ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی تووشی کێشە بووبوو، بەڵام وردە وردە ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانیا دەستی بەسەردا دەگرت و ئەڵمانەکان خەریکی دروستکردنی هێڵی ئاسن بوون و بۆ یەک مەبەست پارەیان دەکردە ژێرخانی وڵاتەکەوە، کە ئەویش فراوانبوون و پەلهاوێشتنیان بوو بەرەو کەنداوی فارس و دوورگەکانی هندی ڕۆژهەڵات. ئەڵمانەکان سوپای عوسمانییان مەشق پێدەکرد و سەرلەنوێ ڕێکیاندەخستەوە. هێندەی پێنەچوو لە ساڵی ١٩٠٨دا، بریکارانی حکوومەتی وەک ئەنوەر پاشا کۆنترۆڵی تەواوی دەسەڵاتیان کرد لە ڕێگەی بزووتنەوەیەکی پێشەنگەوە، کە بزووتنەوەی تورکیای لاو بوو کە دەستی گرت بەسەر قوستەنتینەدا (ئەستەنبوڵ). تورکە لاوەکان زۆر تووند بوون لە بیروباوەڕی نەتەوەیی پان توکیزمدا ( تۆرانییەت) و ئارەزووی گرتنی تەواوی ئەو وڵاتانەی ئۆراسیایان دەکرد کەوا لە گەلانی تورک پێکدەهاتن. ئەمە سەریکێشایەوە بۆ ئەوەی پەیوەندییەکی هێجگار دوژمنکارانە لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیادا دروست بکەن، کە لە قازانجی ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانیا بوو. جەنگی جیهانیی یەکەم هەڵگیرسا و ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانیا ناچار بوو بچێتە ناو جەنگێکی پان سڵاڤیی نەمسا – هەنگارییەوە دژ بە ڕووسیا. ئەمەش پاڵی بە ئەنوەر پاشاوە نا بۆ جێبەجێکردنی ئایدیا پان تورانییەکەی. بەم پێیە خۆی سەرکردایەتیی سوپای عوسمانیی مۆدێرن و نوێکراوەی کرد و هێرشی بەرەی ساریقامیشی لە ئەرمینیای ڕووسیاوە دەستپێکرد بۆ تێکشکاندن و لەناوبردنی ئەو سوپا گەورەیەی ڕووسیا کە لە قەوقاز جێگیر بووبوو، بە نیازی پێشڕەویکردنی لەشکر و سوپاکەی بەسەر ئێراندا بەرەو تورکستان و ئەفغانستان. بەڵام ئەم سوپایە بە شێوەیەکی زۆر خراپ لە ساریقامیش تووشی شکست و تێکشکان دەبێت و بەریتانیای مەزنیش وەک هاوپەیمانی ڕووسیا جەنگ لە دژی عوسمانی دەستپێدەکات.
بەریتانییەکان هێرشیان کردە سەر قوستەنتینیە، بەڵام بە شێوەیەکی خراپ لە گالیپۆلی شکستیان هێنا و دۆڕان. پاشان بەرەکانیان گۆڕی بەرەو ڕۆژهەڵات لە بەسرەی میزۆپۆتامیا. جەنەراڵی ئەڵمانی کۆڵمار فرایهێر ڤۆن دێر گۆڵتز ڕەوانەی میزۆپۆتامیا کرا بۆ ڕێکخستنی بەرگریی عوسمانی دژ بە پێشڕەوییەکانی بەریتانیا لە بەسرە و هێزەکانی بەریتانیا کێشەی گەورەی لۆجستیکییان هەبوو لە پێشڕەویکردنیان بۆ بەغدا لە ڕێگەی زۆنگاوەکانی باشووری میزۆپۆتامیاوە. جەنەراڵ ڤۆن دێر گۆڵتز سوپایەکی لە مووسڵ پێکهێنا کە بە زۆری لە کورد پێکهاتبوو، لەوانە جافەکانی مەحمود پاشایش و ئەمە دەبێتە سوپای شەشەمی گرووپی تایبەتی یڵدرم. سوپای شەشەم لە تیسەفونی پایتەختی کۆنی میزۆپۆتامیای ئێران جێگیر کرا. لێرەدا شەڕێکی گەورە لە نێوان عوسمانی و ئینگلیزدا بەرپا بوو و ئینگلیز ناچار بوو پاشەکشە بکات لە بەرانبەر سەنگەری بەرگریکارانی عوسمانیدا و ئینگلیزەکان تا کووت پاشەکشەیان کرد و لەوێ لەلایەن سوپای شەشەم و کۆڵۆنێڵ ڤۆن دێر گۆڵتزەوە گەمارۆ دران. ئینگلیزەکان لە کووت تێکشکان، بەڵام عوسمانییەکان لەسەر دەستی ڕووسەکان شکستیان هێنا و ئینگلیزەکان دژ بە ئەڵمانەکان و دواتر عوسمانییەکان لە فەلەستین دەستکەوتیان بەدەستهێنا. لە کۆتاییدا بەغدا کەوت و پەیمانی مودرۆس واژۆ کرا و دەبوو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لەسەر نەخشە بسڕێتەوە. ئەمە هەمووی بوو بە مایەی خۆشحاڵیی عادیلە خانم، کە بەریتانییەکانی بە هاوپەیمانی هاوبەش دەزانی لە دژی هەموو دوژمنەکانی لە ویلایەتی مووسڵدا، لە هەمەوەندەوە بیگرە تا عوسمانییەکان، کە خراوەتە ژێر سەرپەرشتیی کۆمیسیۆنێکی تایبەتی بەریتانیاوە، بە سەرۆکایەتیی هەمان ئەو کەسە خەفێیەی کەوا کوڕەکەی فێری زمانی فارسی کردبوو، واتە مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن. ماندێتی بەریتانیا بۆ وڵاتی میزۆپۆتامیا لە کاتێکدا بوو کە عادیلە خانم لەوپەڕی بەخشش و دەسەڵاتدا بوو بەڵام تەواو دڵنیا نەبوو لەوەی چی لە ناوچەکانی مووسڵی کوردستان بکات. پرسی گەورەی مووسڵ هاتبووە ئاراوە و بەو پێیەی ناوچەکانی باکوور جیاواز بوون لە ناوچە عەرەبییەکان. ئەم پرسەش بریتی بوو لەوەی کە ئایا مووسڵ ببێتە دەوڵەتێکی جیا لە حکوومەتی بەغدا و بە پلەی یەکەم دەوڵەتێک بۆ کورد لە باکوور پێکبهێنێت، کە بنکەکەی لە دەوروبەری مووسڵدا بێت؟
شێخی بەرزنجی، کە هاوشێوەی عادیلە خانم بوو لە سلێمانی، لایەنگری سەرەکیی ئەم بیرۆکەیە بوو. پەیمانی ڤێرسای کە لەلایەن هەموو بەشداربووانیەوە واژۆ کرابوو، بڕگەی تایبەتی تێدابوو، کە تیایدا دیاریکرابوو کورد دەوڵەتی خۆی پێبدرێت. بۆیە ئینگلیزەکان کۆمیسیۆنێکی تایبەتیان بۆ ویلایەتی مووسڵ پێکهێنابوو بە مەبەستی دامەزراندنی حکوومەتێکی گونجاو بۆ ئەوەی کورد حوکمڕانیی وڵاتی خۆی بکات. ئەفسەرێکی سیاسیی بەریتانی بەرپرس بوو لە ڕێکخستنی سەرۆک هۆزە کوردەکان و ئەفسەری سەرەکیی سیاسیی کۆمیسیۆنی مەدەنی، مێجەر ئیلی بانیستەر سۆنی خەفیەی بەریتانی بوو، کە کوڕەکەی عادیلە خانمی فێری زمانی فارسی کردبوو. کۆمیسیۆنی مەدەنی فۆرمێکی کۆماری خێڵەکیی داڕشتبوو، کە هەموو سەرۆکەکان سەرۆکێک هەڵبژێرن بۆ ئەوەی حوکمڕانی هەموویان بکات و هەمووان دەنگیان بە شێخ مەحمود بەرزنجی دا، بەڵام مەحمود پاشای جاف هەر هاوکارییەکی لەگەڵ ئینگلیزەکاندا ڕەتکردەوە. شێخ مەحمود بەرزنجی وەک سەرۆکی گشت عەشیرەتەکان لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئینگلیزەکان بێزار بوو و خۆی بە مەلیکی مەملەکەتی تازە ڕاگەیەندراوی کوردستان ناساند و هەموو عەشیرەتە کوردەکان ملکەچی حوکمڕانییەکەی بوون، بەدەر لە عادیلە خانم کە ڕقی لە بەرزنجییەکان دەردەبڕی و وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر خولیا و تەماحەکانی خۆی تاماشای دەکردن. کۆڵۆنێڵێکی کۆنی عوسمانی بە ناوی کۆڵۆنێڵ مستەفا کەمال ئەتاتورک لە دژی داگیرکردنی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی پێشوو لەلایەن زلهێزە هاوپەیمانەکانەوە ڕاپەڕی و هێزەکانی لە دژی فەرەنسییەکان لە قەهرەمان مەرەش و ئینگلیزەکان لە چەناقەڵا و ئەرمەنەکان لە وان و یۆنانییەکان لە ئەنتاڵیا بەرەوڕوویان بوونەوە و هاوپەیمانی تورکەکان ئیتالییەکان و بەلشەفییەکان بوون. مستەفا کەمال دەستیکرد بە پێکهێنانی دەوڵەتێکی نوێی تورکی لە ژێر سیستەمێکی حوکمی کەمالیستیدا، کە لەلایەن لقی سەربازی و مەدەنییەوە بەڕێوەدەبرا و چاوی لەسەر مووسڵی دەوڵەمەند بە نەوتیش بوو. ئەو شێخ مەحمود بەرزنجیی وەک هاوپەیمانێکی گرنگ دەبینی لە ئیددیعای داواکردنی ویلایەتی مووسڵدا و کەوتنە یارمەتیدانی و هاندانی لە ڕاپەڕینەکەیدا دژی ئینگلیزەکان.
عادیلە خانم بەتەواوی دژایەتیی ڕاپەڕینی شێخ مەحمود بەرزنجیی دەکرد. بەرزنجییەکان لە سەردەمی شێخ خالیدی یەکەمی بەغدادییەوە (مەولانا خالید – و) بوون بە دوژمنی جاف، چونکە ئەو ڕکابەریی شێخ مەعروفی بەرزنجیی دەکرد، کە ڕاپەڕینێکی لە دژی شێخ خالیدی بەغدادی بەرپاکرد و بەو هۆیەوە شێخ خالید لە ئێراق هەڵات بۆ قوستەنتینییە، بەو پێیەی کە لای سوڵتانی عوسمانی عەبدولمەجیدی دووەم خۆشەویست بوو. جافەکان لەلایەن هەمەوەندەکانیشەوە دژایەتیی دەکران، کە هاوپەیمانی گەورەی بەرزنجییەکان بوون. ڕاپەڕینەکەی شێخ مەحمود بەرزنجیی باشووری کوردستانی گرتەوە و هێزەکانیشی دایان بەسەر هەڵەبجەدا و ئەحمەد بەگی جاف کوڕی عادیلە خانمیان گرت و شێخ مەحمود لە ئەشکەوتی جاسەنەدا دەستبەسەری کرد. عادیلە خانم، لەگەڵ جێگری ئەفسەری سیاسیی بەریتانی مێجەر جۆرج مەیسۆن لیدز و لێڤییەکانی جاف کە تازە دامەزرابوون، خۆیان لە ماڵەکەی خانمدا حەشار دا. شێخ مەحمود بەرزنجی داوای لە ئەفسەرێکی پێشووی ئیمپراتۆرێتی ڕووسیا کرد بە ناوی جەنەراڵ قادری کە مەشق و ڕاهێنان بە سوپا نوێیەکەی بکات، چونکە جەنەراڵ قادری ئەزموونی هەبوو لە دروستکردنی میلیشیای خێڵەکاندا و لەگەڵ هۆزە کیرغیزییەکان لە بەرەی ئێرانی جەنگی جیهانیی یەکەمدا ئەو کارەی کردبوو. ڕووسیا لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا توانی هێزی خۆی بەسەر ئێراندا بسەپێنێت و ڕێگە لە هەر پێشڕەوییەکی عوسمانی یان ئەڵمانی بگرێت بۆ ناو وڵاتەکەی. وا ئێستا چاویان لەسەر خاک و وڵاتی میزۆپۆتامیایە و هاوپەیمانە مێژووییەکانیان کورد بوون، لە سەردەمی کۆنت پاسکێڤیچەوە لە شەڕی گەورەی ڕووسیا – عوسمانیی ساڵانی ١٨٧٧ – ١٨٧٩دا. ڕووسەکان هەمەوەندەکانیان پڕچەک کردبوو، کە دوژمنی جافەکان بوون و لە کاتی ڕاپەڕینەکانی شێخ عوبەیدوڵڵا لە ساڵی ١٨٨٠دا، محەمەد پاشای سەرۆکی گەورەی جافیان کوشتبوو. ئەفسەرێکی ڕووس بە نهێنی دوژمنە نوێیەکانی جافەکانی چەکدار کرد، کە بەرزنجییەکان بوون و جافەکانی هەڵەبجە بەتەواوی دژایەتیی بەرزنجییەکانیان دەکرد. بەڵام جافەکانی درێژایی سنووری ئێران لە ژێر ڕکێفی حامید بەگی جافدا لەگەڵ شێخ مەحمود بەرزنجیدا هاوپەیمان بوون و سەرپێچییان دەکرد لە پێدانی باج بە بەریتانییەکان و بە تەنها ملیان بە شێخ مەحمود دەدا.
بەڵام جافەکانی هەڵەبجە بە سەرۆکایەتیی عادیلە خانم، وایان بە باش دەزانی کە بەردەوام بن لە پێدانی باج بە ئینگلیزەکان و عادیلە خانم و ئەحمەد بەگی کوڕی ئارەزووی ئەوەیان دەکرد ڕاستەوخۆ لە ژێر کۆنترۆڵی ئینگلیزەکاندا بن. عادیلە خانم لە بەشێکی زۆری خێڵەکانی کورد و سلێمانی تەریک و نامۆ بووبوو، چونکە زۆربەی هۆزەکان مەحمود پاشای جافیان بە سەرۆکی ڕاستەقینەی ڕاستەقینەی عەشیرەتی جاف دەزانی. دەسەڵاتدارانی پێشووی عوسمانی، عوسمان پاشای جافیان لە شوێنی مەحمود پاشا وەک سەرۆکی جاف دانابوو، بەڵام زۆربەی کورد ددانیان نەنابوو بەم ئاڵوگۆڕەی دەسەڵاتدا. عادیلە خانم و کوڕەکەی، ئەحمەد بەگی جاف، لە مێژە هەڵوێستی هاوکارییان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی حوکمڕانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبوو (مەبەست لێرەدا بەریتانییەکانە – و). ئەوان هەرگیز بەشدارییان لە ڕاپەڕینەکانی کورددا نەکردبوو، وەک ڕاپەڕینی سمکۆی شکاک کە لە سەروبەندی پاش جەنگی جیهانیی یەکەمدا دژی دەسەڵاتدارانی ئێران بەرپای کرد، کە بەدوایدا کوودەتایەک لە ئێران ڕوویدا و قاجارەکانی لە دەسەڵات خست و ڕەزاشای پەهلەوی هاتە سەر حوکم. کوردەکان لە بۆشایی دەسەڵاتی دواتردا ڕاپەڕین و دەسەڵاتدارانی ئێرانی لە سنە، لە سۆنگەی پەیوەندییەکانی عادیلە خانم بە ئەردەڵانییەکانەوە، داوایان لێکرد نێوەندگیری لە نێوان حکوومەتی ئێران و هۆزە کوردە نەیار و دوژمنکارەکانی دزڵی و مەریواندا بکات. عادیلە خانم بە خۆشحاڵییەوە ئەمەی کرد و مەریوان و دزڵیی ڕازیکرد کە هاوکاری لەگەڵ حکوومەتی ئێراندا بکەن و نەچنە پاڵ ڕاپەڕینەکانی سمکۆی شکاک.
مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن مێجەر لیدزی وەک ئەفسەری سیاسیی هەڵەبجە دەستنیشان کرد و لە هەمان کاتیشدا وەک ڕاوێژکاری بەریتانیی عادیلە خانم و ئەحمەد بەگی جاف کاری دەکرد. مێجەر لیدز پەیوەندییەکی زۆر باشی لەگەڵ عادیلە خانم پەرەپێدا و دەستیکرد بە پێکهێنانی سوپایەک لە لێڤییەکانی جافی هەڵەبجە. ئەو بەنیاز بوو هێزێکی سەربازیی وا دروست بکات کە بتوانێت مامەڵە لەگەڵ هەر هەڕەشەیەکدا بکات، چونکە شێخ مەحمود بەرزنجی هەڕەشەیەکی گەورە بوو بۆ سەری بە تایبەتی کە شێخ کەوتبووە هاندانی هەستی دژە بەریتانیا لە ناو کورددا. بەرزنجی فەرمانی بە کوردەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی کرد کە هەموو ئەفسەرە سیاسییە بەریتانییەکان کە دەستیان پێیان دەگات بگرن یان بیانکوژن بۆ ئەوەی کۆتایی بە حوکمی بەریتانیا بێنن لە کوردستاندا. عادیلە خانم سوودی لە پەیوەندییە کۆنەکانی لەگەڵ مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن وەرگرت و هەموو ئەفسەرە سیاسییە بەریتانییەکانی لە هەڵەبجە پەنا دا و لە کۆشکە جوان و ڕازاوە شێواز ئێرانییەکانیدا میواندارییەکی گەرموگوڕیان لێکرا. مێجەر لیدز لەگەڵ سەربازە لێڤییە جافەکانیدا بەرگرییەکی باشیان کرد دژ بە هێزەکانی شێخ مەحمود کاتێ کە هاوپەیمانەکانی هێرشیان کردە سەر هەڵەبجە و گەمارۆیان دا. گەمارۆکە چەند ڕۆژێک بەردەوام بوو، بەڵام تەنها بەشێکی هەڵەبجە کەوتبووە ژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی شێخ مەحمودەوە. مێجەر لیدز و عادیلە خانم کەوتبوونە ژێر فشارەوە و تەنها دەیانتوانی بەرگرییەکی لاواز و هاکەزایی بکەن، چونکە بەشە گەوەکەی جاف لە ژێر دەستی مەحمود پاشادا بوو، کە تەنها هێزی بەریتانیا دەیتوانی بە هانایانەوە بچێت، بەڵام بۆ بەدبەختیی عادیلە خانم و مێجەر لیدز، بە مەودای چەندین میل هیچ هێزێکی بەریتانی لەو ناوچەیەدا نەبوو. هێزەکانی مێجەر لیدز و عادیلە خانم لە سەر شەڕکردنی هێزەکانی شێخ مەحمود بەردەوام بوون. ئەفسەری بەریتانی جەنەراڵ فرەیزەر کۆمەڵێک کریستیانی ئاشووریی ڕاسپارد بۆ یارمەتیدان و ئەوانیش بە خۆشحاڵییەوە دژە هێرشێکیان ئەنجامدا بۆ سەر هێزەکانی سلێمانی و شێخ مەحمودیان بە برینداری گرت و کۆتاییان بە ڕاپەڕینەکە و مەملەکەتی کوردستان هێنا. هەروەها سیسیل جەی. ئەدمۆندز یاوەریی هێزی فرەیزەری کرد، کە بە ناو وڵاتی هەمەوەنددا پێشڕەویی دەکرد، کە ناحەز و ڕکابەری سەرەکیی جاف بوون و لە جموجووڵیاندا دژ بە ئینگلیزەکان پەیوەندییان بە شێخ مەحمود بەرزنجییەوە کردبوو. ئەدمۆندز بە هێزێکی لێڤیی بۆرمییەوە لە سوپای ئیمپراتۆریی بەریتانیا هاتە سەر گوندی کاک ئەحمەد و چەندین کەسی هەمەوەندی گرت و کردنی بە ڕێنومای خۆی. کەتیبە بۆرمییەکە گورزێکی یەکلاکەرەوەی سرەواندە هێزەکانی شێخ مەحمود و شێخیش لە شەڕەکەدا بریندار بوو و بە ناچاری پاشەکشەی کرد بۆ سلێمانی و لەوێ هێزی سەرەکیی جەنەراڵ فرەیزەر چوونە ناو شارەوە و دەستیان بەسەر گەنجینەی سەرەکیی ڕاپەڕینەکەدا گرت، کە ئینگلیزەکان خۆیانیان تێدا حەشار دابوو. ئەدمۆندز، بە یاوەریی ڕێبەرەکانی هەمەوەند، دواتر شێخ مەحمودی بە برینداری دۆزییەوە کە لەسەر ڕێگاکە کەوتبوو و لە بازیان دەستبەسەری کرد، کە پاشان بۆ ماوەی دوو ساڵ دوورخرایەوە بۆ هندستان. دواتر سیسیل جەی. ئەدمۆندز دەبێتە ئەفسەری سەرەکیی سیاسیی نوێ و حوکمڕانیی کورد دەکات. لە کۆتاییدا خۆی و هێزەکانی هاتنە هەڵەبجە بۆ ڕزگارکردنی مێجەر لیدز و عادیلە خانم کە لە ژێر گەمارۆدا بوون و هەموو هێزەکانی شێخ مەحمود بڵاوەیان پێکرا. جەنەراڵ فرەیزەر ئەوەندە دڵخۆش بوو بە هەوڵەکانی عادیلە خانم بە ڕادەیەک کە خودی خۆی بە ئۆتۆمبێلەکەیەوە ڕۆیشتە هەڵەبجە بۆ خەڵاتکردن و ڕێزلێگرتنێکی شایستەی خانم لەپای ڕزگارکردنی کۆمیسیۆنی مەدەنیی بەریتانی و نازناوی خان بەهادۆری پێدەبەخشێت، کە ئەم نازناوە لە هیندستانەوە سەرچاوەی گرتووە و هاوتای پێگەی پاشای ئێرە بوو. ئەمە لەلایەن ئینگلیزەکانەوە پەیڕەویی دەکرا لە ئیمپراتۆرییەتەکەی هندستانیاندا و بە کەسانی دیار و دەرکەوتوو دەبەخشرا کە لە خزمەتی حوکمی کۆڵۆنیالییاندا ڕۆڵی گەورە و بەرچاویان هەبوو.
شێخ مەحمود بەرزنجی کۆسپی خستە بەردەم پلانی کورد بۆ بەدەستهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی و لەبەر ئەوە بەریتانییەکان ناچار بوون بە دواخستنی ڕاسپاردنی دەوڵەتێکی تایبەت بە کورد و ناوچەکەیان زۆر بە ناسەقامگیر زانی لە دوای ڕاپەڕینی شێخ مەحمودەوە. ئەمە هەمووی بە قازانجی عادیلە خانم شکایەوە و دەستی کرد بە ڕۆڵگێڕانێکی چڕتر لە کۆمیسیۆنی مەدەنیی ویلایەتی مووسڵدا و گرنگیپێدانێکی تەواوی مێجەر سۆنی دەویست لە سلێمانیدا، بەڵام ئەم لە عادیلە خانمیش سارد بووبووەوە و لەم سەردەمەدا بە تەواوی هیوای بە کورد نەمابوو و لە پێکهاتەی سیاسیی کورددا عادیلە خانم بۆ ئەو تەنها کاراکتەرێکی لاوەکی بوو. دانانی مێجەر لیدزی بە تەمەن لە خۆی منداڵتر وەک ئەفسەری سیاسی عادیلە خانم تووڕە دەکات، چونکە ئەو نەیدەویست ببێتە کاراکتەر یان کەسایەتییەکی لاوەکی بۆ کۆمیسیۆنی مەدەنیی بەریتانی و ئەمەش لە ماوەی ساڵانی ١٩٢٠ – ١٩٢٢دا بوو. بێگومان مێجەر لیدز هەوڵی دابوو ببێتە ئەفسەرێکی سیاسیی باش بۆ خانم و دەستی کردبوو بە فێرکردنی وەرزشی ڕۆژئاوایی تێنس و عادیلە خانمیش دەزگایەکی نوێی تێنسی لە کۆشکەکەی دانابوو و ئەم وەرزشە بەریتانییەی وەک ئارەزوویەکی کات بەسەربردن وەرگرتبوو. زۆرجاریش هەوڵی دەدا لێکۆڵینەوە لە مێجەر لیدز بکات بۆ بەدەستهێنانی زانیاری لەسەر کاروباری کۆمیسیۆنی مەدەنی، چونکە بڕیاری دابوو هەموو شتێک بزانێت سەبارەت بەوەی کە لە ناوچەی باکووری ئێراقدا چی ڕوودەدات و بە شێوازی خۆی بۆ قەناعەت پێکردنی زانیاریی لێوەردەگرت. مێجەر لیدز لە دڵەڕاوکێدا بوو سەبارەت بە عادیلە خانم، کە بێزار بوو لە یاریکردنی تێنس لەگەڵیدا و هەر کاتێ بیویستایە بە خوایشتی خۆی لیدزی دەترساند. جارێکیان سوارەکانی نارد بۆ ئەوەی تەقە لە ماڵەکەی بکەن بەڵام نەیکوژن و کاتێ مێجەر لیدز لەم ڕووداوە ئاگاداری کردەوە، خانم ئیددیعای ئەوەی کرد کە ئەوانە جەردە و ڕێگر بوون، بەڵام مێجەر لیدز باش دەیزانی مەسەلەکە چۆن بووە، بۆیە فڕۆکەیەکی نارد بۆ ئەوەی وەک تۆڵەسەندنەوە کۆشکەکەی بڕووخێنێت، هەرچەندە ئەمە بەس نەبوو بۆ وەستاندنی گەمەکانی عادیلە خانم و بەردەوام دەبێت لە هەراسانکردنی بە شەودا لەلایەن چەکدارەکانەوە. قبووڵکردنی ئەم کارانە چیتر لە توانای مێجەر لیدزدا نەما و هەستی بە ناڕەحەتییەکی زۆر کرد و بەو هۆیەوە دەستی لە پۆست و کارەکەی کێشایەوە و لەبری ئەوە کەوتە خوێندنی ڕووەکناسی. بەو پێیە هەڵەبجە و شارەزوور جارێکی تر نەدەکەوتنەوە ژێر دەسەڵاتی کۆمیسیۆنی مەدەنیی بەریتانی و ئەوەی کە شێخ مەحمود شکستی تێدا هێنا عادیلە خانم توانی بەدەستی بێنێت.
ئەو ژنە سەربەخۆیی لە بەریتانییەکان بەدەستهێنا و ئەوانیش وا لە خێڵی جاف تێگەیشتبوون کە لە ڕادە بەدەر تووندوتیژن و ناتوانن حوکمڕانیی بکەن. دواتر لە ساڵی ١٩٢٢دا مێجەر سیسیل جەی. ئەدمۆندز شوێنی مێجەر بانیستەر سۆن دەگرێتەوە وەک ئەفسەری سیاسی لە کۆمیسیۆنی مەدەنیی مووسڵدا و ئەمیش تا لە توانایدا بوو خۆی بە دوور گرت لە عادیلە خانم چونکە زۆر باش مێژووی ئەو ژنەی دەزانی. لەم سەروبەندەدا دەرکەوت کە کورد هەرگیز وڵاتی خۆی پێنادرێت و لەبری ئەوە خرانە ژێر دەسەڵاتی مەملەکەتە تازە پێکهێنراوەکەی ئێراق بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ببنە کێشە بۆی. ئەوەش ئەرکی مێجەر سیسیل جەی. ئێدمۆند بوو کەوا کاری ئەو گواستنەوەیە بە ئاسانی بەڕێوە ببات. هەروەها ئەوە خواستی عادیلە خانمیش بوو کە سەرمایەگوزاری لەو قۆناغی گواستنەوەیەدا بکات و سوودی لێوەربگرێت بۆ ئەوەی پێگەیەک بۆ کوڕەکەی دەستەبەر بکات و بەشدار بێت لە حکوومەتی نوێی ئێراقدا. عادیلە خانم دواجار سیسیل جەی. ئەدمۆندز ڕازی دەکات کە کوڕەکەی، ئەحمەد موختار بەگی جاف بکاتە حاکمی هەڵەبجە. لە ڕاستییشداجافەکان کۆنترۆڵی هەڵەبجەیان لە مەملەکەتی نوێی ئێراقدا مسۆگەر کرد و پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ گێرتروود بێڵ پەرەپێدا کە ڕاوێژکاری شا فەیسەڵی مەلیکی نوێی ئێراق بوو. ئەوان زۆر باسیان لە پێکهێنانی دەوڵەتی نوێی ئێراق کرد و لە ڕێگەی پەیوەندیی عادیلە خانمەوە بوو لەگەڵ گێرترود بێڵ کە توانیی لە ساڵی ١٩٢٤دا پۆستێک بۆ کوڕەکەی، ئەحمەد موختار بەگی جاف لە پەرلەمانی ئێراقدا دابین بکات. بەداخەوە عادیلە لە دەوروبەری ئەو کاتەدا کۆچی دوایی دەکات و دۆخێکی ئاڵۆزی نوێ لە کاتی گەڕانەوەی شێخ مەحمود بەرزنجی لە ساڵی ١٩٢٢دا سەرهەڵدەدا. هەڕەشەیەکی نوێی تورکیا بۆ سەر بەریتانییەکان لە یاخیبوونەکەی مستەفا کەمالەوە لە باکووری مووسڵ هاتە ئاراوە. یاخیبوونەکە لە قەهرەمان مەرەشەوە تا ئەنقەرەی گرتەوە و بوو بە هەڕەشەیش بۆ سەر مووسڵ، کە مستەفا کەمال بە شارێکی تورکیای دەزانی و ئاواتی ئەوە بوو هاوپەیمانی لەگەڵ کورد دروست بکات بۆ ڕووخاندنی ئینگلیز لە ناوچەکەدا. بەریتانییەکان کە هەستیان بە هەڕەشە و مەترسی کردبوو، پێیان وابوو ئەگەر مەحمود بەرزنجی بهێننەوە ئەوە ڕێگە لە کورد دەگرێت کە بچنە پاڵ بزووتنەوەکەی مستەفا کەمال. تەنانەت بەڵێنیشیان دا کە ئەگەر ئەو هاوکاریی بکات، ئەوە کورد دەکەنە خاوەنی دەوڵەتی خۆی، بەڵام سەریان لەوە سوڕما کە دیسان ڕاپەڕینی بەرپاکرد و خۆی وەک مەلیکی کوردستان ڕاگەیاند. ئەمجارەیان شۆڕشەکەی زۆر سەرکەوتووتر بوو، کە بەریتانییەکان نەیانتوانی تا ساڵی ١٩٣٢ سەرکوتی بکەن. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی گرژی و ئاڵۆزییەکی زۆر بۆ جافەکان لە هەوڵ و تەقەلاکانیاندا بۆ پێشکەوتن لە مەملەکەتی ئێراقدا.
شێخ مەحمود بەرزنجی لە سەردەمی شۆڕش و ڕاپەڕینەکانی ساڵی ١٩٢٢یدا هێزەکانی هێرشیان کردە سەر هەڵەبجە و داگیریان کرد و ئەحمەد موختار بەگی جافیشیان دەسگیر کرد و لەلایەن شێخ مەحمودەوە زیندانی کرا، چونکە ئینگلیزەکان دایانمەزراندبوو و ماڵی تاهیر بەگ جافیان کردە بارەگای سەرەکییان. بەرزنجی هێزێکی یاخیبووی نارد بۆ داگیرکردنی هەڵەبجە و ئەحمەد موختار بەگی جاف لە ئەشکەوتەکانی جاسەنەدا بەندکرا بەڵام هەڵهات و عادیلە خانم بەرەو کەرکوک هەڵهات. دواتر ئەحمەد موختار بەگی جاف لە ساڵی ١٩٢٤دا دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی ئێراق. عادیلە خانم لە ساڵی ١٩٢٤، لە نزیکەی تەمەنی حەفتا ساڵیدا، بە هۆی خراپیی باری تەندروستییەوە لە سلێمانی کۆچی دوایی کرد. بەریتانییەکان حامید بەگی جافیان هەڵبژارد بۆ ئەوەی پێگەی بەگزادەی خێڵی جاف وەربگرێت.
سەرچاوەکان؛
- Soane, Ely Banister. To Mesopotamia and Kurdistan in Chestnut Hill, MA:- Adamant Media Corporation, 2005, ISBN 1-4021-5914-5
“گەشتی میزۆپۆتامیا و کوردستان بە نادیاری”
- Soane, Ely “Notes on the Southern Tribes of Kurdistan,” Civil Commissioner, Baghdad. 1918
“تێبینی لەسەر هۆزەکانی باشووری کوردستان”
- Soane, Ely “Report on the Sulaimania District of Kurdistan.” 1910
“ڕاپۆرتێک لەسەر ناوچەی سلێمانی لە کوردستان”
- The Zarrinkafsch-Bahman (Qajar) Family Webpage,http:-//www.zarrinkafsch-org
ماڵپەڕی بنەماڵەی زەڕین کەفش – بەهمەن (قاجار)””
- Personalities in ” Civil Commissioner, Baghdad. 1918
”کەسایەتییەکان لە کوردستان”
- Fieldhouse, David K., ed. Kurds, Arabs and Britons:- The Memoir of Col. A. Lyon in Kurdistan, 1918-1945. London:- I.B.Tauris, 2002 ISBN 978-1-86064 – 613-3.
“کورد و عەرەب و بەریتانییەکان:- بیرەوەریی کۆلۆنێل دبلیو. ئەی. لیۆن لە کوردستان، ١٩١٨ – ١٩٤٥”
- Edmonds, Cecil J. Kurds, Turks and Arabs:- Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq, 1919-1925.London:- Oxford University Press, 1957. ISBN 0-404-18960-1
“کورد، تورک و عەرەب:- سیاسەت، گەشت و لێکۆڵینەوە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێراق، 1919 – 1925”
BRITISH NATIONAL ARCHIVE DOCUMENTS
DOCUMENTS SHOWING THE COLLABORATION AND CENTER ROLE OF THE JAFF IN THE COUNTER-INSURGENCY OF THE BRITISH AGAINST SHEIKH MAHMUD BARZINJI’S INSURRECTION
بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیا
بەڵگەنامەکان ڕۆڵی هاوکاریی سەرەکیی جاف دەردەخەن لە بەرەنگاربوونەوەی بەریتانییەکان دژ بە ڕاپەڕینەکەی شێخ مەحمود بەرزنجی
بەڵگەنامەکان ڕکابەریی نێوان عادیلە خانم و ڕاپەڕینەکەی شێخ مەحمود بەرزنجی دەردەخەن
لە ئینگلیزییەوە:- محەمەد حەمەساڵح تۆفیق
