لە سەرەتادا ناوی ““تۆماس داکینۆ” بوو ئەو زیاتر بە کاریگەرترین ئایینزان و یاساناس لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ناسراو بوو، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە گەشەپێدانی زۆرێک لە چەمکەکانی فەلسەفەی مۆدێرن، دەگوترێت کاتێک دایکی دووگیان بوو، قەلەندەرێکی پیرۆز پێی گوت کە کوڕەکەی دەبێتە فێرخوازێکی گەورە و پیرۆزییەکی بێ وێنە بەدەست دەهێنێت. ئەو ژیانی خۆی تەرخان کرد بۆ گەشتکردن و نووسین و وانە وتنەوە و تاردان و ئامۆژگاریکردن، ئەو نووسەرێکی پڕ بەرهەمە، چەندین کتێبی نووسیوە کە سەرنج و ڕوونکردنەوەی پەرتووکی پیرۆزی کردووە و ئەو کتێبانەی باس لە نووسینەکانی ئەرستۆ دەکەن لەسەر فەلسەفەی سرووشت. ژیاننامەکە، دەستکەوتەکان، بڕیارەکان و تەکان و هەموو ئەو زانیاریانەی کە پێویستت پێیەتی دەربارەی “تۆماس ئەکویناس” بدۆزەوە. بڕوا وایە لە 28ی کانوونی دووەمی 1225 لە ئەکوینۆ لە شانشینی سیسیلی لە ئیتاڵیا لەدایک بووە. باوکی ڕاندۆلف، کۆنتی ئەکوینۆ و دایکی تیۆدۆرا، کۆنتێسی تیانۆ، بچووکترین کەس بوون لە هەشت براکەی، ئەندامانی خێزانەکەی سەر بە نەوەکانی ئیمپراتۆر فرێدریک یەکەم و هێنری شەشەم بوون کە بە خانەدانی نزمتر دادەنران. دوای تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی، چوو بۆ زانکۆی ستودیۆم کە فرێدریک لە ناپۆلی لە ساڵی 1239 دامەزرا. لەوێ کارەکانی ئەرستۆ و ابن رۆس و مەیمۆندی خوێند و زۆر کاریگەر بوو بە بیرۆکەکانیان. لەو ماوەیەدا، ئەو ئاشنا بوو بە قەشە جۆن جولیان و تاربێژی دۆمینیکان لە ناپۆلی، کە ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە هەڵبژاردنی گەنجان بۆ ڕەهبانی. لە تەمەنی 19 ساڵیدا، “تۆماس” بڕیاری دا بچێتە ڕیزی نوێی دۆمینیکانەوە، ئەمەش بووە هۆی نیگەرانی دایک و باوکی.
خێزانەکەی چەند هەوڵێکیان دا بۆ ڕازیکردنی بۆ گواستنەوە و تەنانەت وەک زیندانی لە قەڵای خێزانی مۆنتی سان جیوڤانی و ڕۆکاسیکایان هێشتەوە. براکانی هەوڵیاندا ئەو لەو بڕیارە دوور بخەنەوە بە بەکرێگرتنی لەشفرۆشێک بۆ فریودانی بەڵام ئەو سوور بوو لەسەر ئەوەی ژیانی خۆی بۆ ئایین تەرخان بکات. دایکی بۆی دەرکەوت کە “تۆماس” ڕای ناگۆڕێت و یارمەتیدا لە بەندیخانە ڕابکات بۆ ئەوەی دوای دڵی بکەوێت. سەرەتا چوو بۆ ناپۆلی و پاشان بۆ ڕۆما بۆ بینینی یۆهانس ڤۆن ویلدهاوزن ئەفسەری گشتی بەرپرسی کاروباری دۆمینیکان. لە ساڵی 1245، دەستی کرد بە خوێندن لە کۆلێژی هونەر لە زانکۆی پاریس، لەوێ چاوی بە زانای دۆمینیکی ئەلبێرتوس ماگنۆس کەوت. بە نەرمی و سادەیی قسەی دەکرد، “تۆماس” هەمیشە لەلایەن خوێندکارەکانی ترەوە بە هەڵە تێدەگەیشت، ئەوان هەمیشە وایان دەزانی گەمژەیە، بەڵام “تۆماس” بەتەواوی ئاگاداری تواناکانی بوو و سوور بوو لەسەر ئەوەی ڕۆژێک بێت بە زانایەکی مەزن. ئەلبێرتی مەزن یەکێک بوو لە مامۆستاکانی لە زانکۆی پاریس (1254) و کاتێک ئەلبێرت گواسترایەوە بۆ زانکۆی کۆڵن، “تۆماس” بەدوایدا ڕۆیشت و تا ساڵی 1252 لەوێ خوێند. “تۆماس” هەندێکجار گەمژە دەردەکەوت، بەڵام ئەلبێرت بەرگری لێکرد و پێشبینی گەورەیی ئەوی کرد. پاشان گەڕایەوە بۆ پاریس و لەوێ دەستی بە خوێندن کرد، دوای بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە زانستە ئایینییەکان و لەو کاتەدا شوێن پێی پرۆفیسۆرەکەی کەوت و دەستی کرد بە زنجیرەیەک کارکردن کە فەلسەفەی ئەرستۆی بە جلوبەرگی مەسیحی ناساند. لە ساڵی 1259 پاریس بەجێهێشت بۆ خوێندن لە پەیمانگای مۆسیقای پاپا کە لەلایەن دادگای پاپاوە دامەزرابوو، هەندێکجار لە عەنانی و هەندێکجار لە ئارڤیتۆ و هەندێکجار لە ڤیتەربۆ. لە دیوانی پاپا چاوی بە ویلیام مۆربیک کەوت و داوای لێکرد وەرگێڕانێکی لاتینی بۆ کارەکانی ئەرستۆ ڕاستەوخۆ لە یۆنانییەوە بەرهەم بهێنێت. سیگور برابانت لەو کاتەدا لە زانکۆی پاریس سەرکردایەتی شۆڕشێکی دەکرد کە داوای فەلسەفەی “ئیبن ڕۆس”ی دەکرد و “تۆماس”ی نارد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم بانگەوازە کاتێک گەیشتە پاریس، ناوەندی جەنگەکەی گواستەوە بۆ ئۆردوگای دوژمن بە پەیامی یەکگرتنی بیروڕا لە دژی فەلسەفەی “ئیبن ڕۆس” (1270) و بەم بڕگە ئاگرینەی کۆتایی پێهێنا کە گەل هیچ پەیمانێکیان لەگەڵدا نییە: “تەماشا بکەن چۆن ئەم هەڵانەمان لێکدایەوە، ئێمە ئەم بە درۆخستنەوەیەمان لەسەر بنەمای بەڵگەنامەکان بوونیاد نەناوە لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە ئایین، بەڵکو لەسەر بنەمای هۆکار و قسەی گواستراوەتەوە لە خودی فەیلەسوفەکانەوە. ئەگەر کەسێک هەبێت شانازی بە دانایی خۆیەوە بکات و دەیەوێت ئەوەی نووسیویەتی بگەیەنێت، نابێت لە سوچێک یان لەبەردەم منداڵاندا بیکات کە ناتوانن لەسەر ئەم بابەتە دڕکاوانە پەخش بکەن. ئەگەر بوێری ئەوەشی هەبێت، دەبێت بە ئاشکرا وەڵام بداتەوە و من ئامادە دەبینێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی، ئەو کەسە بێدەسەڵاتەکەم بە تەنیا نادۆزێتەوە، بەڵکو زۆر کەسی تر دەدۆزێتەوە کە ڕاستیان کردۆتە بابەتی لێکۆڵینەوەیان، ئێمە شەڕی هەڵەکانی دەکەین و نەزانیەکەی چاک دەکەینەوە”.
جەنگ لە یەک بواردا نەبوو، چونکە لەم دووەم قۆناغەی پیشەی مامۆستاییدا، “تۆماس” پێویست نەبوو بە تەنیا بەرگری لە فەلسەفەی “ئیبن ڕۆس” بکات، بەڵکو دەبوو بەرپەرچی هێرشەکانی هاوڕێ ڕاهیبەکانی بداتەوە، کە متمانەیان بە ئه‌قڵ نەبوو و لێدوانەکەی تۆمێسیان ڕەتکردەوە کە ئەرستۆ و مەسیحییەت دەتوانرێت ئاشت ببنەوە. جۆن بێکهام، کە جێگەی بۆناڤێنچەری گرتەوە بۆ کورسی فەلسەفەی ڕەبەنی فرانسیسکان لە زانکۆی پاریس، “تۆماس” تاوانبار کرد بەوەی ئایینزانی مەسیحی بە فەلسەفەی پیاوێکی بتپەرستەوە بەستووەتەوە. دواتر بێکهام دەڵێت کە “تۆماس” هەڵوێستی خۆی نەگۆڕیوە و بە نەرمی و سادەیی وەڵامی دایەوە.57 لەوانەیە ئەم سێ ساڵە مشتومڕی ئەو ماندوو کردبێت. لە ساڵی 1272 بانگهێشت کرا بۆ گەڕانەوە بۆ ئیتالیا لەسەر بانگهێشتی چارلزی دوق ئانژو بۆ ڕێکخستنەوەی زانکۆی ناپۆلی و لە دوایین ساڵەکانی ژیانیدا خۆی لە نووسین دوورخستەوە نازانین ئایا ئەمە بەهۆی بێزاری بووەوە یان نائومێد بووە لە سوودی مشتومڕ و مشتومڕ کاتێک هاوڕێیەکی هانی دا کە کتێبە کورتەکەی لەسەر زانستە ئایینییەکان بنووسێت، ئەویش وەڵامی دایەوە: ناتوانم، هەندێک شت بۆم ئاشکرا کراوە کە پێم وایە ئەوەی نووسیومە بێهوودە نییە. لە ساڵی 1274 لەلایەن گریگۆری ئێکەوە بانگهێشت کرا بۆ بەشداری کردن لە ئەنجوومەنی لیۆن. گەشتە درێژەکەی لەسەر پشتی هێسترێک دەست پێکرد و بە ئیتاڵیا تێپەڕی، بەڵام لە ڕێگای نێوان ناپۆلی و ڕۆما لاواز بوو و پەنای بردە سەر جێگا لە پەرستگای فۆسانوڤا لە کانبانیا و لە ساڵی 1274 لە تەمەنی چل و نۆ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. کاتێک دوای مردنی لە کۆمەڵی پیرۆزەکان وەرگیرا، شایەتحاڵەکان شایەتیان دا کە ئەو زمان شیرین بوو، قسەی ئاسان بوو، شێواو و نەرم و نەرم بوو. ڕەوشتی بەخشندە، تا ئەوپەڕی ئارامگرتن، ڕووخساری دەدرەوشێتەوە لە دڵخۆشی و خواناسی تێکەڵ بە نەرمی و ئەو زۆر میهرەبانە. ئەو سەرقاڵی چاوپێکەوتن و خوێندن بوو، هەموو بیرەکانی داگیر دەکرد و هەموو ساتەکانی ڕۆژەکەی بەخەبەر بەسەر دەبرد. ئەو ئامادەی هەموو نوێژەکان دەبێت، نوێژی پیرۆز دەخوێنێتەوە یان گوێ لە دوو نوێژی پیرۆز دەگرێت هەموو بەیانییەک، دەخوێنێتەوە و دەنووسێت و تار دەدات و انە دەڵێتەوە و دەپاڕێتەوە. نەریتی ئەو بوو پێش ئەوەی وتارێک یان وتارێک پێشکەش بکات و پێش ئەوەی دابنیشێت بۆ خوێندن یان ئاوازدانان، نوێژ بکات؛ براهیبەکانی وایان دەزانی کە ئەو زیاتر قەرزداری زانیارییە نەک هەوڵی ژیری. جاروبار، لە پەراوێزی دەستنووسەکانی، بانگهێشتی باش دەبینم وەک “سڵاوت لێ بێت، ئاڤی ماریا” ئەو ئەوەندە سەرقاڵ بوو بە ژیانی ئایینی و ڕۆشنبیری کە زۆر بە دەگمەن تێبینی ئەو شتانەی دەکرد کە لە دەوروبەری دەگوزەرا و ە ڕۆژنامەکەی لە ژووری نانخواردن بەرز دەکرایەوە و دەگۆڕدرا هەندێکجار بەبێ ئەوەی بزانێت چی تێدایە، بەڵام ئارەزووی بۆ خواردن باش دیار بوو. جارێکیان کۆمەڵێک پیاوی ئایینی بانگهێشت کرد بۆ نانی ئێوارە لەسەر مێزی لویسی نۆیەم. لە دوو پارچەدا، Osalularis Bustia لە کاتی پیرۆزی قەشە لە کاتی خوانی ئێوارەی مەسیحی خاوەن شکۆ دەگوترێت و لە نوێژی ئێوارەدا سروودی سروودی پیرۆز مەزنترین سروودە کە لە هەموو سەردەمەکاندا دۆزراوەتەوە، تێکەڵەیەک لە شیعر و ئایین:-
ئەی زمان، گۆرانی بۆ نهێنی جەستەی شکۆدار،
و بەو خوێنەی کە توانای پارەی نییە و من ڕشتم
پاشای هەموو دروستکراوەکان، بەروبوومی ڕێزلێنان لە منداڵدان،
ڕزگاربوون بۆ جیهانەکان.
ئەو ئێمەی پێدا و وەک پاکیزەیەک لەدایک بوو کە مرۆڤ دەستی لێ نەدا.
لەسەر ئەم هەسارەیە نیشتەجێ بوو و تۆوی ئەو وشەی کە بوو بە گۆشت بڵاو کردەوە،
ئەو لەنێوماندا بە بێفیزی نیشتەجێ بوو، پاشان بە شێوەیەکی موعجیزە شوێنی خۆی تەواو کرد.
له شەوی قیامەتدا کاتێک پێغەمبەران بەپەله کشاون.
بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو شتانەی کە شەریعەتی کۆن سەبارەت بەو خۆراکەی کە لە شەریعەتدا هاتووە،
ئەو خواردنەی کە دوازدە پیاوەکە پێکەوە دەیخوات بە دەستی خۆی پێشکەشی دەکات،
وشەی بەرجەستەکراو نان بە وشە دەگۆڕێت بۆ گۆشتەکەی.
شەراب دەبێتە خوێنی مەسیح، ئەگەر هەستەکان نەبینن،
با پاکی دڵ تەنها بە باوەڕ بەهێز بێت.
لەبەر ئەم هۆیە کڕنۆش دەبەین بۆ خوانی گەورەی گەورە،
ئایا نابێت ڕێوڕەسمە کۆنەکان جێگەی ئەم نەریتە نوێیە بدەن
باوەڕمان بێتوانایی هەستە تاریکەکانمانە.
ستایشی باوک و منداڵە تازە لەدایکبووەکەیان کرد و گۆرانی خۆشیان بۆ دەگوت،
ئاشتی و شەرەف و سوڵتان و بەرەکەتی زۆر
و خوای گەورە بەرزی بکاتەوە بۆ ستایش بێ کەموکورتی
لە لایەن هەست و دڵمانەوە دەردەچێت.
نووسینەکانی ““تۆماس”” ژمارەیان یەکسانە بە نووسینەکانی ئەلبێرت، هەرچەندە ژیانی یەکەمیان تەنها کەمێک زیاترە لە ژیانی دووەمیان و ئەو لێکدانەوەی لەسەر حوکمەکانی پیتەر لامپارد، لەسەر ئینجیلەکانی ئیشایا و ئەیوب و پۆڵس، لەسەر پەرتووکەکانی تیمیۆسی ئەفڵاتوون، لەسەر نووسینەکانی بۆیسیوس، لەسەر نووسینەکانی دیۆنیۆس، لەسەر نووسینی ئەرگۆنۆن، لەسەر ئاسمان و زەوی، لەسەر سستی و گەندەڵی، لەسەر ئاسمان، لەسەر سرووشت، لەسەر سەروو سرووشت، لەسەر ڕۆح، لەسەر سیاسەت، لەسەر ڕەوشت، لە ڕاستی، لەسەر دەسەڵات، لەسەر خراپە، لە ئه‌قڵ، لە چاکە و لەسەر ئەوانی تر. ئەو خاڵانەی کە بە ڕێکەوت لە دانیشتنەکانی زانکۆدا بەرز دەکرێنەوە. ئەو کتێبی هەیە لەسەر یاساکانی سرووشت، بوون، جەوهەر، فەرمانڕەوایی شازادەکان و پرۆسەی نهێنی سرووشت و ە کتێبێکی چوار بەرگی هەیە بە ناوی Summa de veritate catholica de contra untiles (1267-1273) و Compendium theologiae (1271-1273). کارە بڵاوکراوەکانی تۆمس 10,000 لاپەڕە لە پارچەی دوو ستوونی گەورە لە هەر لاپەڕەیەکدا پڕ دەکەنەوە. پوختەی ئایینی کاسۆلیکی دژ بە بتپەرستەکان لەسەر داوای رایمۆندی پێنافۆرت، سەرکردەی مەزهەبی ڕەبەنی دۆمینیکان ئامادە کرا، بۆ ئەوەی موسڵمان و جوولەکەکانی ئیسپانیا تێکەڵ بە مەسیحی بکات. لەبەر ئەم هۆیە، “تۆماس” نزیکەی هەموو ئەو مشتومڕەی لەم کتێبەدا لەسەر بنەمای ئه‌قڵ و مەنتیق دادەمەزرێنێت، هەرچەندە بە پەشیمانییەوە دەڵێت ئەمە بەس نییە لە بابەتەکانی پەیوەست بە خودا تێیدا واز لە میتۆدی خوێندنی نەقس دەهێنێت و ماددەکانی خۆی بە شێوازێک پێشکەش دەکات کە نزیکەی هەمان شێوازی مۆدێرنە و هەندێکجار بە تاڵییەوە پێشکەشی دەکات کە شایستەی ئەم جیهانە نەرمە و فریشتەیە نییە. ئەو دەڵێت کە مەسیحییەت بێ گومان ئایینێکی خوداییە، چونکە ڕۆما و ئەوروپای داگیر کردووە سەرەڕای بانگەوازەکەی دژ بە پیرۆزگای جیهان و پیرۆزگای جەستە، بانگەوازێک کە لەلایەن خەڵکەوە پێشوازی لێناکرێت. ئەو بە ئاشکرا لە بەشی چوارەمی پەرتووکەکەدا دان بەوەدا دەنێت کە بنەما بنچینەییەکانی ئایینی مەسیحی ناتوانن لەسەر بنەمای ئه‌قڵ و مەنتیق بسەلمێنرێن و پێویستیان بە باوەڕبوون بە ئاشکراکردنی خودا هەیە وەک لە پەرتووکی پیرۆزی جوولەکەکان و مەسیحیەکاندا هاتووە.
“سەروو سرووشت (میتافیزیک)”
میتافیزیک پێناسە و جیاوازی ئاڵۆز و قورس لەخۆ دەگرێت کە ئایینەکەی لەسەر دامەزراوە.. جەوهەر و بوون لە شتە دروستکراوەکاندا جیاوازن، چونکە جەوهەرەکە ئەو شتەیە کە بۆ تێگەیشتن لە شتێک پێویستە و بوون پرۆسەی بوون. جەوهەری سێگۆشە واتە سێ هێڵی ڕاستە کە بۆشایی لە نێوانیاندا هەیە ئەو هێڵەیە کە ناگۆڕێت، جا سێگۆشەکە هەبێت یان تەنها تێگەیشتنێکی ئه‌قڵی بێت. لە حاڵەتی خودادا، جەوهەر و بوون یەک شتن، چونکە جەوهەری ئەوان ئەوەیە کە ئەو هۆکاری یەکەمە و ئەو هێزەی کە هەموو شتەکان (کە لە ژێر شتەکانن) لەسەری دامەزراوە وه‌ك سپینۆزا دەڵێت؛ پێناسەکەی پێویستی بە هەبوونی هەیە بۆ ئەوەی هەموو شتەکانی تر هەبێت. خودا لە ڕاستیدا بوونی هەیە و ئەو پێکهێنەری هەموو بوونەوەرە و هۆکارەکەیان کە لەسەری دامەزراون و هەموو بوونەوەرەکانی تر تەنیا بە تێگەیشتن و بەشداری دیاریکراو لە هه‌قیقه‌تی خودا بوونیان هەیە. هەموو بوونەوەرە دروستکراوەکان چالاک و چالاکن و اتە دەیکەن و کار دەکەن. هەروەها تێکەڵەی بوون و بوون:- هەندێک تایبەتمەندی هەیە کە لەوانەیە هەندێکیان لەدەست بدەن و هەندێکی تر بەدەست بهێنن—بۆ نمونە، ئاو لەوانەیە گەرم بکرێت. “تۆماس” ئەم کاریگەرییە بە کرداری دەرەکی یان گۆڕانی ناوەکی بە وشەی پۆتێنشیا دەردەبڕێت. تەنها خودا لەم ئەگەرە ئازادە، ئەو ناجوڵێت و ناگۆڕێت، ئەو چالاکییەکی پاکە، ڕاستییەکی پاک و ئەو یەکەم کەسە کە دەتوانێت بێت. ئەو سەرمایانەی کە خودا نووسیویەتی دەتوانرێت بە ڕیزبەندییەکی نزم ڕێکبخرێن لەسەر بنەمای توانا گەورەکانیان بۆ ئەوەی کاریگەر بن و بڕیار بدرێن لەلایەن ئەوەی لە دەرەوەی ئەوانە. کەواتە پیاو لە ژن بەرزترە چونکە باوک بنەمای چالاکە، لە کاتێکدا دایک بنەمای ناچالاک یان ماددییە؛ ئەو ماددەی جەستە نیشان دەدات کە هیچ شێوەیەکی نییە و وێنەی خۆی وەردەگرێت لە ڕێگەی ئەو هێزە پێکهێنەرە کە لە تۆوی باوکدایە. هەموو بوونەوەرەکانی جەستە لە ماددە و شێوە پێکهاتوون، بەڵام وێنەکە لێرەدا (وەک ئەرستۆ) مانای شێوە نییە بەڵکو توخمی چالاککەری زگماکی جیاوازە. کاتێک وێنەیەک یان توخمێکی زیندوو جەوهەری بوونەوەرێک بێت، ئەوە وێنەیەکی بنچینەیی بنچینەیە، کەواتە ڕۆحی ئه‌قڵانی—ئەو هێزەی ژیان بەخش توانای بیرکردنەوەیە—وێنەی سەرەکی جەستەیە و خودا وێنەی سەرەکی گەردوونە. هەموو ڕاستییەکان یان جەوهەرن یان پێشکەشکردن:- یان بوونەوەرێکی جیاوازن وه‌ك بەرد و مرۆڤ، یان تەنها لە شێوەی تایبەتمەندی لە شتێکی تردا بوونیان هەیە وه‌ك سپی و چڕی. لەلایەکی ترەوە، خودا جەوهەرێکی پاکە، چونکە ئەو هەموو ئەو ڕاستیەیە کە لە خۆیدا هەیە. هەموو جەوهەرەکان تاکن و هیچ شتێک جگە لە تاکەکان بوونی نییە جگە لە بیرکردنەوە و ئەو بیرۆکەیەی کە تاکایەتی هەڵخەڵەتاندنە خۆی لە خۆیدا هەڵخەڵەتاندنە.
“خواوەندی”
ئەو تەوەرەی فەلسەفە لە دەوری دەخولێتەوە و بابەتی توێژینەوەکەی خودایە نەک مرۆڤ و تێیدا دەنووسێت:- “باشترین زانیاری کە بتوانین لەم ژیانەدا دەربارەی ئەو بەدەستی بهێنین ئەوەیە کە بزانین ئەو لە سەرووی هەموو ئەوانەیە کە دەتوانن لە دەوری ئەو بسوڕێنەوە. ئەو مشتومڕەکانی جیهانگەرایی ڕەت دەکاتەوە، بەڵام لێیان نزیک دەبێتەوە کاتێک دەڵێت بوون و جەوهەری ئەو یەک شتن و خودا هەمان بوونە؛ من کێم”. “تۆماس” دەڵێت کە بوونی خودا دەتوانرێت بە هۆکاری سرووشتی بسەلمێنرێت جووڵەکان لە جووڵەکانی پێشووەوە سەرهەڵدەدەن و ئەمانە لە جووڵەیەکی ترەوە پێش خۆیان لە پێچەوانەیەکی بێکۆتا سەرهەڵدەدەن و ئەمە مەحاڵە و زنجیرەی هۆکارەکان پێویستی بە هۆکارێکی یەکەم و ڕێکەوت هەیە، کە لەوانەیە بێت بەڵام مەرج نییە وابێ، بەندە بەوەی کە پێویستە بێت؛ ئەگەریش بەندە بە واقیعەوە و ئەم زنجیرەیە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ بوونەوەرێکی پێویست کە هه‌قیقه‌تی پاکە و شتەکان باش و ڕاست و بەرزن، بە پلەی جیاواز و دەبێت سەرچاوەیەک یان سەرچاوەی ئەو بەهادە ناتەواوانە هەبێت کە لە چاکە و هه‌قیقه‌ت و سەروویدا دەگاتە کامڵبوون لە جیهاندا هەزاران بەڵگە هەیە لەسەر ڕێکخستنەکەی و تەنانەت تەنە بێگیانەکانیش خۆیان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک دەجوڵێن و ئەمە چۆن دەتوانرێت بوونی هەبێت ئەگەر هێزێکی ئه‌قڵانی نەبێت ئەو ئەم شتانەی دروست کردووە؟ پرسیاری هەبوونی خودا بەلاوە بنێین، دەڵێین کە “تۆماس” لە ئایینی سرووشتیدا تاڕادەیەک کارگێڕی نییە (ئێمە ناتوانین بزانین خودا چییە، بەڵام تەنها ئەوەی ناتوانێ بێت) کە ئەو بەجێناهێڵێت، زۆر نابێت، ناگۆڕێت و بە کات دەورە نادرێت و مێشکە بێ کۆتاییەکانی بێکۆتا نەیاندەویست زانیارییەکانیان بێسنوور زیاد بکەن؟ “تۆماس” دەڵێت ئەوە قورسە بۆ ئێمە، ئێمە ڕۆحی نا ماددی تێدەگرین (و ئەو پێش بێرگسۆن دەکەوێت لە وتنی ئەمەدا) چونکە ئه‌قڵ پشت بە هەستەکان دەبەستێت و لەبەر ئەوەی هەموو ئەزموونە دەرەکییەکانمان سنوردارە بۆ شتە ماددیەکان؛ لەسەر ئەم بنەمایە ئێمە ئەو شتانە ناناسین کە بەتاڵن لە جەستە، کە هیچ شێوەیەکیان نییە، تەنها بە بەراوردکردنیان لەگەڵ شتە هەستیارەکان کە وێنەیان هەیە. ئێمە تەنها دەتوانین خودا بناسین (وەک مومیمون دەڵێت) لە ڕێگەی خوازە و لێکچونەکانەوە، کە لەلایەن خۆمان و ئەزموونەکانمانەوە نیشان دەدرێت، بۆیە ئەگەر چاکە، خۆشەویستی، ڕاستی، ژیری، توانا، ئازادی، یان هەر چاکەیەکی دیکە لە مرۆڤدا هەبێت، ئەوا ئەمە دەبێت لە ئافەریدگاری مرۆڤدا بێت و دەبێت لە ئەودا تا پلەیەکی بەرزتر بێت کە لەگەڵ ڕێژەی نێوان بێکۆتا و ئێمە بگونجێت. ئەگەر ئێمە جێناوی نێرینە بەکار بهێنین کاتێک باسی خودا دەکەین، ئەوە تەنها ئاسانکارییە، بەڵام لە ڕاستیدا هیچ نێر و مێیەک لە خودا و فریشتەکان نییە. خودا یەکێکە چونکە بە پێناسە ئەو بوونەکەیە و جیهان یەکێکە بۆ دەرخستنی یەک ئه‌قڵ و یەک یاسا. ئەو قسەیەی کە سێ کەس لەم یەکیەتی خوداییدا هەن نهێنییەکی نهێنی هەیە کە ئه‌قڵ لێی تێناگات و دەبێت باوەڕی بە باوەڕی متمانە بەخۆبوون هەبێت.
“دەروونناسی”
“تۆماس” بایەخ بە کێشە فەلسەفییەکانی سایکۆلۆژیا دەدات و ئەو لاپەڕانەی بۆ ئەم بابەتە تەرخانی دەکات لە باشترین لاپەڕەکانی کتێبەکەیدان، لەو بیرۆکەیەوە دەست پێدەکات کە ئۆرگانیزم ئەندامییە، بە پێچەوانەی ئەو بیرۆکەیەی کە ئۆتۆماتیکیە:- ئامێر لە چەند بەشێک پێک هاتووە کە لە دەرەوە بەیەکەوە بەستراون، لە کاتێکدا زیندەوەر بەشەکانی خۆیەتی و بە هێزی ناوەکی خۆی دەجوڵێت. ئەم هێزە ناوەکیە پێکهێنەرە ڕۆحە و “تۆماس” ئەم بیرۆکەیە لە زاراوەی ئەرستۆوە دەردەبڕێت:- ڕۆح وێنەیەکی خەواندنی جەستەی هەیە و اتە ئەو بنەما و وزەیە کە بوون و شێوە بە ئۆرگانیزم دەبەخشێت:- ڕۆح یەکەم بنەمای خۆراکمان، هەستەکانمان، جوڵە و تێگەیشتنمانە. ڕۆح سێ پلەی ڕۆحی جێگیری هەیە واتە توانای گەشەکردن، ڕۆحی هەستیار واتە توانای هەستکردن و ڕۆحی ئه‌قڵانی و اتە توانای ئه‌قڵ و ئه‌قڵ. یەکەمیان لە هەموو زیندەوەراندا هەیە، دووەمیان تەنها لە ئاژەڵ و مرۆڤدا هەیە، سێیەمیشیان تەنها لە مرۆڤدا هەیە. هەرچۆنێک بێت، لە گەشەی جەستەیی و تاکەکەسییاندا، بوونەوەرە بەرزەکان بەو قۆناغانەدا تێدەپەڕن کە تێیدا دەمێننەوە بۆ بوونەوەرە نزمەکان و (تا وێنەکە لە پەیژەی بوونەوەرەکاندا بەرزتر بێت، ژمارەی شێوە ناوەندییەکان کە پێیدا تێدەپەڕن پێش ئەوەی بگەنە شێوەی تەواویان زیاد دەکات. ئەم دەستەواژەیە هاوشێوەی تیۆری “دووبارە فۆرم” یە کە لە سەدەی نۆزدەهەمدا سەریهەڵدا، کە دەڵێت کۆرپەلەی مرۆڤ بەو قۆناغانەدا تێدەپەڕێت کە ڕەگەزەکان لە کاتی گەشەکردندا پێیدا تێپەڕیوە. لە کاتێکدا ئەفڵاتوون، ئۆگستین و قەشەکانی فرانسیسکان وایان دەزانی کە ڕۆح بەندکراوەیە لە جەستەدا و دەیانگوت مرۆڤ تەنها ڕۆحە، “تۆماس” ئازایانە بیرۆکەی ئەرستۆی قبوڵ کرد، کە مرۆڤ پێناسە دەکات—لە ڕاستیدا، خودی کەسایەتی—وەک تێکەڵەیەک لە جەستە و ڕۆح، ماددە و وێنە.ڕۆح وزەی ناوەکییە کە ژیان دەبەخشێت
وێنەکە دروست دەبێت، لە هەموو بەشێکی جەستەدا تەواوییەکی دابەشنەکراوە و بە هەزاران ڕێگا بە جەستەوە دەبەسترێتەوە. وەک ڕۆحێکی ڕووەکی پشت بەستوو بە خۆراک وەک ڕۆحێکی پشت بەستوو بە هەست و وەک ڕۆحێکی ژیرانە پێویستی بە وێنە هەیە کە بەرهەم دەهێنرێن یان لە هەستەکان پێکهاتوون. تەنانەت توانای ئه‌قڵی و تێگەیشتنی ئەخلاقیش پشت دەبەستێت بە هەبوونی جەستەیەکی تەندروست. پێستی ئەستوور مانای ڕۆحی بێ هەست و خەون، هەست، نەخۆشی دەروونی و مەزاج بناغەیان هەیە لە ئەرکەکانی ئەندامەکان.”تۆماس” هەندێکجار وا قسە دەکات کە جەستە و ڕۆح یەک ڕاستی یەکگرتوون و اتە وزەی ناوەکی و وێنەی دەرەکی تەواوی تەواوکاری. لەگەڵ ئەوەشدا زۆر ڕوون بوو بۆی کە ڕۆحی ئه‌قڵانی – ئەبستراکت، گشتگیر، هەڵسەنگاندن و ێنەی گەردوون – ڕاستییەکی نافیزیکییە. هەرچەندە ئێمە دەمانەوێت هەموو شتەکان بە زاراوەی ماددی بیر بکەینەوە، بەڵام ناتوانین هیچ شتێکی ماددی لە تێگەیشتندا بدۆزینەوە؛ ئەوە ڕاستییەکە کە تەواو جیاوازە لە هەموو شتە ماددی و بۆشاییەکان؛ دەبێت ئەم ڕۆحە ئه‌قڵانییە بە ڕۆحی وەسف بکەین، شتێک کە خودا لە ئێمەدا بڵاوی دەکاتەوە، ئەو هێزە دەروونییەی کە لە ژێر هەموو دیاردە ماددییەکاندایە. تەنها هێزی ناماددی دەتوانێت بیرۆکەیەکی تەواو بێت، یان بازبدات بۆ پێشەوە و دواوە لە کاتدا، یان گەورە و بچووک بە هەمان پلەی ئاسانی ببینێت. مێشک دەتوانێت خۆی ببینێت، بەڵام مەحاڵە بتوانین بوونەوەرێکی ماددی ببینیت کە هۆشیار بێت. کەواتە هیچ هەڵەیەک نییە ئەگەر پێمان وابێت ئەو هێزە ڕۆحییەی کە لە ئێمەدا هەیە دوای مردنی جەستە دەمێنێتەوە، بەڵام ئەو ڕۆحەی بەم شێوەیە جەستە بەجێ دەهێڵێت کەسایەتی نییە و توانای هەستکردن و ویستن و بیرکردنەوە نییە، بەڵکو شەبەنگێکە کە هیچ هێزێکی نییە و ناتوانێت جگە لە جەستە هیچی تر بکات. وە لەگەڵ جەستەدا تاکە کەسایەتییەک نییە کە ڕێگە نادات بمرێت مەگەر نەگەڕێتەوە بۆ یەکگرتن. وە لەگەڵ جەستەدا تاکە کەسایەتییەک نییە کە ڕێگە نادات بمرێت مەگەر نەگەڕێتەوە بۆ یەکگرتنەوە.
“تۆماس” دەڵێت:- ڕۆح پێنج شێوە یان هێزی هەیە؛ ڕۆحی ڕووەکی، کە پێی دەخۆین و گەشە دەکەین و زاوزێ دەکەین؛ ڕۆحی هەستیار، کە بەهۆیەوە ئاگاداری جیهانی دەرەوە وەردەگرین؛ ڕۆحی ئارەزوومەند، کە ئێمە ئارەزووی دەکەین و دەمانەوێت، کە پێی دەجوڵێین و پێی بیردەکەینەوە. هەموو زانیاریەکان بە هەستەکانەوە دەست پێدەکەن، بەڵام هاندەرەکان ناکەونە سەر ڕوویەکی ساف و بەتاڵ؛ لەلایەن پێکهاتەیەکی ئاڵۆزەوە وەردەگیرێن کە ناوەندی هەستی باو یە، کە ئەم هاندەرانە یان هەستەکان دادەڕێژێت و بیرۆکەیان لێ دروست دەکات. “تۆماس” هاوڕایە لەگەڵ ئەرستۆ و لۆک کە هیچ شتێک لە مێشکدا پێشتر لە هەستەکاندا بوونی نەبووە، بەڵام ئەمە زیاد دەکات وەک کانت و لایبنیتس زیاد دەکەن:- بێجگە لە ئه‌قڵ خۆی هێزێکی ڕێکخراو کە دەتوانێت ئاگادارکەرەوەکان ئاگادار بکاتەوە بۆ بیرۆکەکان و لە کۆتاییدا بۆ ئەو توانا و بیرۆکانە ئەبستراکت کە ئامرازی استنتاج و ئەو سوودەی کە مرۆڤ لەسەر ئەم زەوییە تایبەتمەندی هەیە. ویست یان ئارەزوو ئەو بەهرەیە کە ڕۆح یان هێزی زیندوو دەتوانێت بەرەو ئەو شتانە بڕوات کە مێشک پێی باشە بجوڵێت. “تۆماس” چاکە پێناسە دەکات وه‌ك ئەرستۆ پێناسەی دەکات وەک ئەوەی خوازراوە. جوانی جۆرێکە لە چاکە، چونکە ئەو شتەیە کە تۆ دڵخۆش دەکات بە بینین. بۆچی بینینەکەی خۆش بوو ئەو دڵخۆشە بە ڕێژە و هاوسەنگی نێوان بەشەکانی کە وای لێدەکات کۆمەڵێکی ڕێکخراو بێت. مێشک ملکەچی ویستەکەیە چونکە ویست دەتوانێت ئاراستەی بیرکردنەوە دیاری بکات؛ بەڵام ویست خۆی ملکەچی مێشکە چونکە ئارەزووەکانمان بە شێوازی تێگەیشتن لە شتەکان دیاری دەکرێن و ئەو بیروڕایانەی کە دەربارەیان دروستی دەکەین (زۆربەی کات لاسایی ئەوانی تر دەکەنەوە). ئازادی لە خواستدا جێگیر نییە، کە “بە ناچاری” بە تێگەیشتنمان لە ماددە وەک ئەوەی کە ئه‌قڵ بۆمان پێشکەش دەکات. بەڵکو، لە جیاکردنەوەدا جێگیر بووە: کەواتە ئازادی بە بەردەوامی گونجاوە لەگەڵ پلەکانی زانین، توانای ئه‌قڵ و ژیری و توانای ئه‌قڵ بۆ پێشکەشکردنی وێنەیەکی دروستی دۆخەکە لەسەر بنەمای خواست.
“ئەخلاق”
کەواتە، ئامانجی ڕاستەقینەی مرۆڤ گەیشتن بە ڕاستییە لەم جیهانەدا و شایەتی دان بۆ ئەم ڕاستییە لە خودا لە ژیانی قیامەتدا، چونکە ئەگەر ئێمە لەگەڵ ئەرستۆ هاوڕا بین کە ئەوەی مرۆڤ بەدوایدا دەگەڕێت بەختەوەرییە، لە کوێ دەتوانێت باشترینەکەی بدۆزێتەوە؟ نە لە پەناگەی جەستەیی و نە لە ڕێز و نە لە دەوڵەمەندی و نە لە دەسەڵاتدا نابینێت. ئەو لە کارەکانی چاکەی ئەخلاقیدا نایدۆزێتەوە، تەنانەت ئەگەر خۆشی لە هەموو ئەمانەش وەربگرێت. با هەروەها پێی بڵێین سیستەمی تەواوی جەستە پێویستە، بۆ بەختەوەری تەواو بەڵام لە هەموو ئەم چاکانەدا هیچ شتێک بەراورد ناکرێت لەگەڵ ئەو بەختەوەرییەی کە لە تێگەیشتنەوە سەرهەڵدەدات. لەوانەیە “تۆماس” وتەکەی ڤیرجیلی بەبیر هاتبێت:- ئەو کەسەی کە بتوانێت خراپی شتەکان بزانێتو باوەڕی وابوو کە بەرزترین کاری ڕۆح و گەورەترین خۆشی تێیدا لوتکەی سرووشتی ئه‌قڵییەتی خۆی—هەڵکۆڵینی تەواوی ڕێکخستنی گەردوون و هۆکارەکانی بوو. ئاشتی کە لە تێگەیشتن زیاتر بێت لە تێگەیشتنەوە سەرچاوە دەگرێت. بەڵام هەمان ئەو بەختەوەرییە گەورەیەی دنیایی مرۆڤ بە تەواوی ڕازی و ڕازی ناهێڵێت، چونکە بە ئاڵۆزی دەزانێت کە “بەختەوەری تەواوی ڕاستەقینە لەم ژیانەدا بەدەست ناهێنرێت” و لە ناخیدا دەنگێکی نەکوژاوەتەوە کە وای لێدەکات هەمیشە ئارەزووی تێگەیشتنێک بکات کە کاریگەری لەسەر گۆڕانکاری و تێپەڕبوونی کات نەبێت کە مرۆڤی مردوو بەسەریدا دەچێت. جگە لەم ئارەزووانە لەوانەیە ئەو شتانە بدۆزنەوە کە لە چاکەی مامناوەند دا تێریان دەکات، بەڵام ئه‌قڵی تەواوی مرۆڤ پشوو نادات تاوەکو نەگاتە لوتکەی ڕاستی و کۆمەڵێک کە خودایە. تەنها لە خودا چاکە گەورەیە، چونکە ئەو سەرچاوەی هەموو چاکەیەکی ترە و هۆکاری هەموو خراپەکانە، ڕاستی هەموو ڕاستییەکانە، ئامانجی کۆتایی مرۆڤ ڕووناکی خۆشی درەوشاوەیە، ئەو بینینەی دڵخۆشی دەبەخشێت.
“زانستی سیاسی”
“تۆماس” سێ جار لە فەلسەفەی سیاسیدا نووسیویەتی:- لە لێکدانەوەکەی لەسەر سیاسەتی ئەرستۆ، لە کۆتای لە ئایینناسی و لە وتارێکی کورت بەناوی De regimine principum وا دەردەکەوێت کە “تۆماس” قسەکانی ئەرستۆ دووبارە دەکاتەوە، بەڵام ئەگەر بەردەوام بین لە خوێندنەوە، سەرمان سوڕماوە بە زۆری بیرۆکە ڕەسەنەکان لە نووسینەکانی. ئەو دەڵێت ڕێکخراوی کۆمەلایەتی ئامرازێکە کە مرۆڤ دروستی دەکات نەک ئەندامانی جەستە بۆ بەدەستهێنانی داخوازییەکانی و بەرگری کردن لە خۆی کۆمەڵگا و دەوڵەت بۆ تاک دروستکراوە و تاک بۆ کۆمەڵگا و دەوڵەت بوونی نییە و ئەو سەروەرییە لە خوداوە دێت و مافی خەڵکە بەڵام خەڵک زۆرە، سەرقاڵ، ناجێگیر، نەزان، لەبەر ئەوە ناتوانێت خۆی و ژیرانە مافی سەروەری جێبەجێ بکات، بۆیە ئەم سەروەرییە دەخاتە ئەستۆی میر یان سەرکردەیەکی دیکە. وەکالەتی خەڵک بەم شێوەیە هەمیشە دەتوانرێت هەڵبوەشێنرێتەوە و “ئەمیر دەسەڵاتی یاسادانان تەنها بەو مانایەی دەپارێزێت کە نوێنەری ئیرادەی خەڵکە لە جێبەجێکردنی سەروەریەکەیدا، ژمارەیەکی زۆر خەڵک، کەمێک یان یەک کەس لەوانەیە لەلایەن خەڵکەوە نوێنەرایەتی بکرێن. دێموکراسی و ئەریستۆکراسی و پاشایەتی باشە ئەگەر یاساکان چاکسازی بکرێن و بەباشی جێبەجێ بکرێن بەگشتی دەتوانین بڵێین باشترین جۆری حکومەت پاشایەتی دەستوورییە، چونکە یەکڕیزی و بەردەوامی و سەقامگیری دەڕەخسێنێت. “یاسای جەماوەر” وەک هۆمەر (لەلایەن تاکەکەسەوە باشترە لە حوکمی زۆران) بەڵام میر یان پاشا دەبێت لەلایەن گەلەوە هەڵبژێردرێت لە هەموو چینێکی ئازاد لە خەڵک، ئەگەر پاشا دیکتاتۆر بوو، ئەوا بە کارێکی ڕێکوپێک لە کار لادەدرێت، دەبێت هەمیشە خزمەتکاری شەریعەت بێت، نەک گەورەکەی. سێ جۆر یاسا هەیە:- یاسای سرووشت وه‌ك یاسا سرووشتییەکانی گەردون، خودایی وەک یاساکانی پەرتووکی پیرۆز و مرۆڤ یان بارودۆخ وەک یاساکانی دەوڵەت. جۆری سێیەمی بەهۆی هەستی خەڵک و دامەزراندنی دەوڵەتەوە بۆتە پێویست لەبەر ئەم هۆیە، باوکانی کڵێسا باوەڕیان وابوو کە خاوەندارێتی تاک پێچەوانەی یاسا سرووشتی و خوداییەکانە و لە ئەنجامی مەیلی مرۆڤە بۆ ئەنجامدانی گوناهـ بەڵام “تۆماس” دان بەوەدا نانێت کە خاوەندارێتی پێچەوانەی یاسا سرووشتیەکانە و بەدوای مشتومڕی کۆمۆنیستەکاندا دەگەڕێت، لە سەردەمی خۆیدا وه‌ك ئەرستۆ وەڵامی دەداتەوە، ئەگەر هەموو مرۆڤێک خاوەنی هەموو شتێک بێت، کەس بایەخ بە هیچ شتێک نادات. لەگەڵ ئەوەشدا، بە بۆچوونی ئەو، موڵکی تاک سپاردەیەکی گشتییە، “چونکە مرۆڤ دەبێت خاوەنی شتە دەرەکییەکان نەک وەک موڵکی خۆی، بەڵکو وەک موڵکی گشتی، بۆیە ئامادە بێت بۆ کەسانی تر بگوازێتەوە ئەگەر پێویستیان پێیەتی”. ئەگەر مرۆڤ ئارەزووی دەوڵەمەندی زۆر بکات، یان داوای زیاتر بکات لەوەی پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی پێگەی خۆی لە ژیاندا بپارێزێت، ئەوا چاوچنۆکی گوناهبارەیە. “هەرچییەک کە هەندێک خەڵک زیاتر لە پێویستییان هەیە، بەپێی یاسای سرووشتی بۆ یارمەتیدانی هەژارەکانە” و “ئەگەر چارەسەرێکی تر نەبوو، مرۆڤ مافی ئەوەی هەیە پێداویستی خۆی لە موڵکی کەسێکی دیکە، بە نهێنی یان بە ئاشکرا دابین بکات”.
“ئایین”
وا دیار بوو بۆ “تۆماس” کە لەبەر ئەوەی پرسیارە ئابووری و سیاسییەکان لە کۆتاییدا ئەخلاقن، دادپەروەرانە بوو کە ئایین لەسەرووی سیاسەت و پیشەسازیەوە دابنرێت و ە دەوڵەت لە بابەتی ئەخلاقیدا لەژێر کۆنتڕۆڵ و ڕێنمایی کڵێسا بێت. تا مەبەستی دەسەڵات بەرزتر بێت، پاشاکانی زەوی، کە ڕێنمایی خەڵک دەکەن بۆ بەختەوەری دنیایی، دەبێت ملکەچی دەسەڵاتی پاپا بن، کە خەڵک بەرەو بەختەوەری هەتاهەتایی ڕێنیشاندەر دەکات. لەگەڵ ئەوەشدا، دەوڵەتی خاوەن سەروەری دەبێت لە کاروباری دنیادا بمێنێتەوە بەڵام پاپا مافی ئەوەی هەیە دەست لە هەمان ئەو بابەتانە وەربدات ئەگەر فەرمانڕەواکان یاساکانی ڕەوشتی باش پێشێل بکەن یان زیان بە گەلەکەیان بگەیەنن بە شێوەیەک کە دەتوانرا دوور بخرێتەوە. کەواتە پاپا مافی ئەوەی هەیە پاشای سەرپێچیکار سزا بدات یان سوێندی بەیعەتی بۆ بخوات. ئەرکی باڵای کڵێسا ڕێنوێنی خەڵکە بۆ ڕزگاری؛ مرۆڤ تەنها هاووڵاتی ئەم دۆخە زەوییە نییە، بەڵکو لە سەرووی هەمووشیانەوە هاووڵاتییەکی ڕۆحییە کە زۆر لە هەموو دەوڵەتێکی دیکە گەورەترە ڕاستییە گەورەکانی مێژوو پێشبینی ئەوە دەکەن کە مرۆڤ تاوانێکی بێسنووری کردووە بە یاخی بوون لە خودا و شایەنی سزایەکی بێسنوورە بۆ ئەم یاخیبوونە و خودای کوڕ بووە بە مرۆڤ و شەرمەزاری و مردنی چەشتووە و دەوڵەمەندێکی ڕزگارکەری دروستکردووە کە مرۆڤ سەرەڕای یەکەم گوناهی خۆی ڕزگاری دەکات. مێریتۆکراسی هۆکاری تاقیکردنەوەی خودایە. کۆلۆنێل پاوڵ و ئۆگستین قسەکانی “تۆماس” هاوڕێی نەرمونیان دەنگدایەوە. باشە کە خودا مرۆڤ بە فەرمان و چارەنووسی خۆی ڕێنیشاندەر دەکات، چونکە هەموو شتێک ملکەچی خواستی ئەوە. ئەگەر خەڵک بە خواستی خودا بۆ ژیانی هەتاهەتایی ئامادە کراون، ئەوە خواستی خودایە کە ڕێگە بە هەندێکیان بدات لە بەدەستهێنانی ئەم ئامانجە شکست بهێنن، ئەمەش پێی دەگوترێت بەدبەختی. ئەگەر حوکم و چارەنووسی خودا خواستی ئەو بۆ بەخشینی بەرەکەت و شکۆمەندی لەخۆ بگرێت، ئەوا بەدبەختی ویستی خودا دەگرێتەوە بۆ ئەوەی کەسێک بکەوێتە ناو گوناه و سزای ئەو گوناهەش بە ئازاری دۆزەخ بدات. (ئەو ئێمەی هەڵبژارد پێش ئەوەی جیهان دروست ببێت.
“تۆماس” هەموو هەوڵێکی خۆی دەدات بۆ ئەوەی حوکمی خودا لەگەڵ ئازادی مرۆڤ ئاشت بکاتەوە، نیشانی دەدات کە بۆچی پیاوێک کە چارەنووسی هەیە دەبێت کار بۆ چاکە بکات، چۆن پاڕانەوە کاریگەری لەسەر خودایەکی نەگۆڕ و نەگۆڕ هەیە و ە کاری کڵێسا چییە لە کۆمەڵگایەکدا کە پێشتر ئەندامەکانی دابەش کردووە بۆ ڕزگاربووان و خەڵکی ئازاردراو؟ وەڵامی ئەمە دەداتەوە و دەڵێت خودا زانیویەتی کە هەرکەسێک بە ئازادی چی هەڵدەبژێرێت و ا دادەنێت کە هەموو بتپەرستەکان دەچەوسێنرێنەوە، جگە لە ژمارەیەکی کەم لەوانەی کە خودا بە ئاشکراکردنی تایبەتی تایبەتی ناردویەتی، گەورەترین کاری “تۆماس ئەکویناس” بریتی بووە لە ئەنجامدانی تیهەڵکێشکردنی مەزنی هەموو ئەرگۆمێنتە بەهێزەکانی نێو فیکری ڕۆژئاوایی لەکۆنەوە تا سەردەمەکەی خۆی ئەو ئەرگومێنتانە لەگەڵ باوەڕی کریستیاندا دەگونجان هەروەها ئەم سەرچاوەیتریشی بەکاردەهێنا بەتایبەتی بە کارهێنانی هەندێک لایەنی فیکری جوولەکە و ئیسلام.
