چەند خاڵێکی سەرەکی بۆ داڕێژەرانی سیستەمەکانی هەڵبژاردن

داڕشتن یا دیزاینکردنی سیستەمێکی تایبەت بە هەڵبژاردنەکان، بە یەکێک لە گرنگترین بڕیارە دامەزراوەییەکان بۆ سیستەمێکی دیموکراسی (خەڵك سالار) هەژمار دەکرێت. دەستنیشانکردنی سیستەمێکی تایبەت بە هەڵبژاردن، کاریگەری قووڵ و فراوانی لە سەر ژیانی سیاسی هەر وڵاتێکدا دەبێت و کاتێک کە سیستەمی هەڵبژاردن دیزاینکرا ئەوە وردە وردە شکڵ و شێوەی هەمیشەیی لە خۆ دەگرێت. وای لێ چاوەڕواندەکرێت کە بەرژەوەندییە سیاسیەکان دەستەبەر و بەهێز و جێگیر بکات. لە ڕابردوودا داڕشتن و دیزاینکردنی سیستەمی هەڵبژاردن زۆر باو نەبوو و بە شێوە کۆنەکانی وەک تاقیکردنەوە و هەڵە و چەنس و  دیزاینکراوە و بێگومان ئەم چەشنە دیزایندانانە و هەڵبژاردنانە نەیدەتوانی لە ئاستی ویست و خواست و دڵخوازی هاووڵاتیان بێت. بەڵام هەمیشە لە کۆمەڵگا دیموکراسییەکانی کۆن و نوێ چاکسازیکردن لە دیزاینینگی سیستەمی هەڵبژاردن وەک بنەمایەکی سەرەکی هەمیشە لە بەرنامەی کاردابووە و گۆڕانکاری بنەما و کۆڵەگەیەکی جێی بایەخ بووە و ئەویش لە پێناو باشترین کارایی و ئەدا و بەدەستهێنانی ئاسایش و ئارامی سیاسی و یەکگرتویی کۆمەڵگا و دیمواکراسییەت و پاراستنی هەموو دەنگە جیاوازەکان و وەرگرتنی ڕاووبۆچوونی نوێ و داهێنەر و ڕێگری کردن لە دیکتاتۆرییەت و باڵادەستی چینێک و چەوسانەوەی چینێکی تر، کە لە دوو هۆکار سەرچاوە دەگرێت:-

سەرەتا ئەوەیە کە ئەکتەرە سیاسییەکان لە کات و ساتی دیزاینکردن یا هەڵبژاردنی سیستەمەکانی هەڵبژاردن زانیاری و زانستی پێویست و باشیان بۆ دیزاینکردنی هەڵبژاردنێکی باش نەبوو و دووەم ئەوەیە کە لەگەڵ بەرەوپێشچوونی کات، ئەکتەرە سیاسییەکان بە دوای باشترکردن و بڕەودان بە سیستەمی هەڵبژاردنی خۆیان و بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەکانی خۆیان یا گرووپەکەیان بوونە. لە هەر دوو حاڵەتدا ئامانج و دەرەنجامی ئەمە پێویستی گۆڕانکاریکردنە لە سیستەمی هەڵبژاردندا دەخوازێت. پێشکەوتنی جیهانی بە ئاراستەی خوڵقاندنی حکومەتە دیموکراسییەکان هەنگاوی ناوە و ئەمەش واتە دیزاینکردنی (سیستەمەکانی هەڵبژاردنی) شیاو  و گونجاو کە ئەمەیان بەو مانایەیە کە سیستەمێکی هەڵبژاردن دەتوانێت سودی زۆری هەبێت لەوانە بەرفراوانبوون و زیادبوونی ئەحزاب و گرووپە نەتەوەیییە بەهێز و متمانەپێکراوەکان و هەروەها هاوکارە بۆ ئەندازیاری ئەو کۆمەڵگا و  وڵاتانەی کە خاوەنی هێڵی پچڕانی کەمینەکاندان. بۆیە ئەمرۆکە سیستەمەکانی هەڵبژاردن وەک یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین پرس و باسەکانی بەردەم سیستەمێکی سیاسیدایە و شێوەکانی حوکمڕانی دەخاتە ژێر کاریگەری خۆیدا. لێرەدا مەبەست و ئامانج کۆمەڵێک پێشنیار و تێنینی و بەرچاوڕوونیە بۆ داڕێژەران و دیزاینکارانی سیستەمەکانی هەڵبژاردن و یارمەتیدەرین دەبێت کە بە وریایی و ئاگاییەوە بەدواداچوون بۆ  کارەکانی خۆیان و لایەنە جیاوازەکان و هەندێ جار ناڕوون و گەشەسەندووی ئەم پرسە مەترسیدار و هەستیارەدا بکەن. ئامانج لەم نوسینەش سوود وەرگرتنە لە ئەزموونەکانی دیکە و سیستەمەکانی تری هەڵبژاردن بە ئامانجی دۆزینەوەی کەموکوڕییەکانی سیستەمی هەنووکە و بەرزکردنەوەی ئەدا و کاراییدا.

بەر  لە هەر شتێک پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە لە ئەزموونی ئەوانی تر زۆر شت فێردەبن وەک نمونە:- وڵاتێک کە خاوەنی سیستەمی هەڵبژاردنی (FPTP)یە و حەز دەکات بەرەو سیستەمێکی وردتر جووڵە بکات و هەنگاو بنێت و لە هەمان کاتیشدا پەیوەندی جوگرافیایی خۆی لەگەڵ هاووڵاتیان و دەنگدەرەکانیدا بپارێزێت، دەتوانێت ئاورێک لە ئەزموونەکانی نیوزیلەندا بداتەوە کە لە ساڵی ١٩٩٣ سیستەمی (MMP) هەڵبژارد. بەم شێوەیە ئەو وڵاتانەی کە خاوەنی دابەشبوونی زۆر و جیاوازی زۆری نەتەوەیی و ئایینین و مەبەستیەتی بە ئاراستەی جۆرێک لە دیموکراسی یا خەڵک سالاری هەنگاو بنێت، لەوانەیە مۆدێڵێکی دەولەتێکی چەند نەتەوەیی لە سەر بنەمای مۆدێڵی (PR) کە لە وڵاتی ئەفریقیای باشوور هەیە یان ئەوەی کە لە ئێرلەندای باکووردا هەیە، هەڵبژێرێت. لە سەر ئەم بنەمایە، هەر وڵاتێک لە سەر بنەمای خواست و ئەو پێویستیانەی کە هەیەتی و هاوتەریب لەگەل فەرهەنگ و کەلتوور و ئەو ئابوورییەی کە هەیەتی، سیستەمی هەڵبژاردنی تایبەت بە خۆی دیزاینکردووە و دەکات. لێرەدا باس لە سیستەمەکانی هەلبژاردن ناکەین و تەنیا مەبەستمان پێشنیارو بەرچاوڕوونی و ڕێنمونییە لە پێناو کاراترکردن و ئەدای باشتری سیستمەکەدا:-

یەکەم:- سیستەمکێکی هەڵبژاردنی ئاسان و ڕوون و شەفافانە دیزاین بکەن، ئەو سیستەمە هەڵبژاردنانەی کە کارامە و جێگیرن و کارایی بەرزیان هەیە، ئەو جۆرە سیستەمانەن کە بە سادەیی لە لایەن دەنگدەر و سیاسەتمەدارەکان درکیان پێ دەکرێت و لیی تێدەگەن بە ئاسانی. ئەو سیستەمانەی کە ئاڵۆزی زۆریان تێدایە، ڕووبەڕووی ڕووداوی نەخوازراو و بێمتمانەیی دەنگدەران بە دەرەنجامەکان، نامۆبوون و …هتد دەبنەوە.

دووەم:- خۆتان بەدوور مەگرن لە داهێنان و نوێگەری و ڕامەکەن لێیدا، زۆرینەی سیستەمە سەرکەوتووەکانی هەڵبژاردن لە دونیای ئەمرۆکەدا، کۆمەڵە ڕێکارێکی داهێنەرانە و نوێگەرانەیان بۆ کۆمەڵە بابەتێکی تایبەت هەیە و کارایی و کارامەیی خۆیان لە پراکتیک دا سەلماندووە.

سێیەم:- ڕەچاوی فاکتەرە (کات و ژینگە) ییەکان بکەن، سیستەمەکانی هەڵبژاردن هەرەمەکی و لەخۆڕا کارناکەن و ڕێژەی سەرکەوتنیان بە شێوەیەکی تەواو پەیوەستە بە یەکگرتووییەکی حیساب بۆکراو و ئاگایانەی دامەزراوە و ئۆرگانە سیاسی و نەریتە کەلتوورییەکاندا. دوو پرسیار لێرەدا دێتە ئاراوە. واتە پێگەی ئەو چوارچێوە سیاسی و کۆمەڵایەتییەی کە کاری تێدا دەکەن کامەیە؟ پرسیاری دووەم ئەوەیە کە لەوانەیە بەم جۆرە بخرێتەڕوو کە ئایا من بەدوای داڕشتن و دیزاینکردنی سیستەمێکی هەمیشەییم یاخود ئەم سیستەمەی هەڵبژاردن شێوەی پرۆسەیەکی ڕاگوزەر لە قۆناخێکی کاتی بۆ قۆناخێکیتر لەخۆ دەگرێت؟

چوارەم:- دەنگدەرەکان بە کەم مەزانن، ئەگەرچی سادەیی، پرس و بابەتێکی گرنگە بەڵام بەکەم زانینی هۆشیاری و ژیری دەنگدەرەکان، لە بەراوردی سیستەمێکی هەڵبژاردن بە سیستەمەکانی دیکەی هەڵبژاردن لە جیهانیشدا کارێکی مەترسیدارە. تەنانەت لە وڵاتە هەژارەکانیش دەنگدەرەکان، زۆرینەیان حەز دەکەن کە ویست و خواستەکانیان و هەڵبژاردنە سیاسییەکانی خۆیان بە دڵنیایی و متمانەداربوونی سیستەمی هەڵبژاردن لە بەدیهێنانی خواستەکانیاندا ڕوون بکەنەوە.

پێنجەم:- گشتگیری، بێگومان لە زۆربەی سیستەمەکانی هەڵبژاردن چی ئەوانەی کە هەماهەنگن و وەک یەکن و چی ئەوانەش کە دابڕاوە و پچڕپچڕ و فرەجۆرن و کێشەی جوراوجۆریان هەیە، سیستەمی هەڵبژاردن ناتوانێت بەرژەوەندی هەموو لایەنەکان دەستەبەر بکات و بپارێزیت و لە ئاستی خوازراودا بێت. لەم حاڵەتەدا هیچ جیاوازی نابێت کە کەمینەی دوورخراو و پەراوێزخراو لەم گشتگیرییەدا، هۆکارەکەی ئایدۆلۆژیی بێت یا نەتەوەیی، ڕەگەز، زمان و ناوچەیی یا ئایینیدا.چونکە بە هەر حاڵ ئەم چەشنە پەراوێزخستنە لە سەردەمی ئێستادا دەتوانێت دەرەنجامی بێ ئەندازە مەترسیداری لێ بکەوێتەوە.

شەشەم:- پرۆسە وەک هۆکارێکی سەرەکی لە هەڵبژاردن، ئەو شێوازانەی کە بە ڕێگەیەوە، سیستەمێکی هەڵبژاردن دەستنیشان دەکرێت گرنگی و بایەخی زۆری هەیە؛ چونکە پەسندبوونی لە لایەنزۆرینە و ڕای گشتی پەیوەستە پێیەوە. شێوە یا شێوازێک کە زۆرینە یا هەموو خاوەن ڕاکانی کۆمەڵگەیەک پرسیان پێ کرابێت ئەوە ڕێژەی پەسندکردنی لە لایەن ڕای گشتی بەرزە و سەرکەوتنی زیاتری لێ بەدی دەکرێت بە بەراورد بە ئەو شێوەیەی کە تێیدا تەنها بەرژەوەندی تایبەت و بەشێکی بچووک لە کۆمەڵگەدا لە بەرچاو گیرا بێت.

حەوتەم:- لە نیوان تەواوی هۆکار و فاکتەرە سەرەکییەکان متمانە و شەرعییەت بونیاد بنێن، تەواوی ئەو گرووپانەی کە دەیانەوێت لە پرۆسەی سیاسی بەشداری بکەن و ڕۆڵیان هەبێت پێوستە کە ئەو هەستەیان لا هەبیت کە ئەو(سیستەمەی هەڵبژاردن) کە پەیڕەوی دەکەن بێ لایەنە و دادپەروەرانەیە و بە یەک چاو سەیری هەمووان دەکات و ئامانج لە دیزاینکردنی ئەم جۆر و چەشنە سیستەمەدا ئەوەیە کە شکستی تاک یا گرووپ و ئەو ئەحزابە بەشداربووانەی ناو هەڵبژاردن نەبێتە هۆی نائومێدی و بێ هیواییان و دواتر ڕەتکردنەوەی کۆی سیستەمی هەڵبژاردن یاخود هۆکارێک بۆ بە ئامانج گرتنی یەکگرتوویی نەتەوەیی و … . وەک ساندنیستەکان لە نیکاراگوای کە دەنگیان نەهێنا، بەڵام شکستەکەیان پەسند کرد چونکە بڕوا و متمانەیەن بە دادپەروەرانەبوونی سیستەمەکە بوو.

هەشتەم:- هەوڵدان بۆ بەرزکردنەوەی کاریگەری دەنگدەران بۆ بەرزترین ئاست، هەموو دەنگدەرێک دەبێت وا بیربکاتەوە و هەست بکات کە هەڵبژاردن، ئامرازێکە یا هۆپێناوێکە کە کاریگەری بە سەر دەوڵەت و سیاسەتە حکومەتیەکان دروستدەکات. چونکە دەنگدەرەکان لەوانەیە لە ناوحیزبەکان یا کاندیدە حیزبییە جیاوازەکان یان کاندیدە جیاوازەکانی ناو یەک حیزب هەڵبژێردرێن و لە هەڵبژاردنە جیاوازەکانی وەک شارەوانی و پەرلەمان و سەرۆکایەتی و …بەشداری بکەن. بۆیە پێویستە دڵنیا ببنەوە کە دەنگدەرەکانیان کاریگەرییەکی بنەڕەتی و سەرەکیان لە پێکهێنان و چوارچێوەی دەوڵەت و بڕیارەکانیدا هەیە و نەک هەر لە پێکهاتەکەیدا.

نۆیەم:- سیستەمی هەڵبژێردراوی هەڵبژاردن تەکە ڕێگە و کۆتا چارەسەر نیە و نابێتە دەرمانی هەموو دەردێک، واتە راستە کە بۆ دروستکردنی گۆڕانکاریی لە ناوەڕۆک و ماهیەتی ڕکابەری و کێبرکێی سیاسی، سیستەمی هەڵبژاردن کاریگەرترین ئامراز هەژمار دەکرێت بەڵام، دەبێ ئەوەش لە بیر نەکرێت  و بزانرێت کە سیستەمەکانی هەڵبژاردن هەرگیز ناتوانن ببن بە تاکە ڕێگە چارەسەر یا دەرمان نین بۆ هەموو دەردە سیاسییەکانی وڵاتێکدا. وە گۆڕاوی تریش بوونیان هەیە وەک فەرهەنگ و کەلتوری سیاسی وڵاتێک کە کاریگەری بەرزتر و زیاتری هەیە و هەروەها هۆکاری دیکەش کاریگەرن وەک هەڕەشەی دەرەکی و ناکۆکی و ململانیی نێوان هێزە ناوخۆییەکاندا.

دەیەم:- پێویستە لە ڕاوبۆچوونی دەنگدەران دڵنیا ببنەوە، واتە سیستەمی هەڵبژێردراو نابێت تەنها لە لایەن سیاسیەکان و حیزبەکانەوە پەسندکراو بێت و رای گشتیش پێویستە کە کۆک بن لە سەریدا و لایان پەسندکراو بێت. ئەگینا لێی بە یارییەکی سیاسی تێدەگەن و پێیانوایە کە سیاسییەکان لە بەرژەوەندی  خۆیان دیانڕشتووە و دیزاینیان کردووە. وە هەرگیز پیتان وا نەبێت کە بە ئاسانی و سادەیی دەتوانن کێشەکان لە داهاتوودا لە سەر ڕێگە لابەرن  و لابدەن چونکە هەر سیستەمێکی هەڵبژاردن براوە و دۆڕاوی هەیە و هەمیشە براوە سیستەمەکەی پێ باش و دۆڕاویش  سیستەمەکەی بەلاوە پڕ لە کێشە و کەم و کوڕێ دەدۆزێتەوە.

یازدەیەم:- مەبن بە کۆیلە و ژێردەستە و گرێدراوی سیستەمە کۆنەکانی هەڵبژاردن (ترس لە گۆڕانکاری)، سەبارەت بە ئەو سیستەمە سیاسیانەی کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی هێزە داگیرکارەکان بوونە، سیستەمەکانی هەڵبژاردنەکانیشیان میراتی ئەو سەردەمە کۆلۆنیالیە بووە؛ بۆیە زۆربەی کات بێ ئەوەی لەگەڵ ڕاستییە سیاسیە نوێکان بگونجێنرێن، جێبەجێ و پەسند دەکرێن. بۆ نمونە زۆربەی وڵاتانی ژێر کۆلۆنیالیزمی ئینگلیز لە ئاسیا و ئەفریقیا لە سسیتەمی هەڵبژاردنی (FPTP) سوود وەردەگرن کە ئەم مەسەلەیە بۆتە هۆی ئەوەی کە ئەو وڵاتانەی کە ڕووبەڕووی دابەشکاری نەتەوەیی بوونە نەتوانن وەڵامی ئەرێنیانەی پێویستییەکانیان بدەنەوە.

دوانزدە:- هەڵسەنگاندن بکەن بۆ کاریگەری هەر جۆرێکی سیستەمی هەڵبژاردن بۆ سەر کێشمەکێشە کۆمەڵایەتییەکان، چونکە تەنها مەبەست لە سسیتەمەکانی هەڵبژاردن دانانی کەسانی یاسایی و نوێنەران و سەرۆکەکان نیە بەڵکو ئامرازێکیشە بۆ بەڕێوەبردنی ململانیی و ناکۆکییەکانی ناو کۆمەڵگاکاندا. بۆ نمونە ئەگەر سیستەمێکی هەڵبژاردن بە جۆرێک و شێوازێک بێت کە وا لە ئەحزابی سیاسی بکات کە ڕوانگەیان بەرامبەر بە پرۆسەی هەڵبژاردن وەک یارییەک وابێت، ئەو کاتە سروشتییە کە ئەم ئەحزابە وەک بێگانەیەک سەیری ئەوانە بکەن کە لە دەرەوەی گرووپ و حیزبەکانیانن یان وەک دوژمن. وە کیشە و نێوانی چینە کۆمەڵایەتییەکان زیاتر و زیاتر دەبێت.

سیانزه‌یه‌م:- سیستەمێک دیزاین بکرێت و دابرێژن کە بتوانێت وەڵامدەرەوەی سیناریۆ (گریمانەییە ناباوە و نامۆکان) بداتەوە، زۆربەی کات، سیستەمەکانی هەڵبژاردن بۆ ئەوە دارێژراون کە لە هەڵەکانی ڕابردوو، بە تایبەت ڕابردووی نزیک، خۆمان بە دوور بگرین و دوور خەینەوە، بەڵام نەک سیستەمێکیش کە لە پێناو دووربوونی لە هەڵەکانی ڕابردوو خۆی ببێتە هۆی نانەوەی کێشە. وە پێویستە کە پشت بە توێژینەوە و زانکۆکان و ناوەندەکانی زانستی بکەن بۆ بەرەوپیشچوون و دیراسەکرنی ڕاستەقینەی ئێستاکە و دانانی بنەما و نەخشەڕێگە بۆ داهاتوودا  و لەم دۆخەدا پێویستە کە دیزاینەرەکانی سیستەمەکانی هەڵبژاردن بەرپرسیارییەتەکی گەورە لە ئەستۆ بگرن و خۆیان بۆ پرسیارە نامۆ و ئاڵنگارییە سەیر و سەمەر و پێش بینی نەکراوەکان ئامادەبکەن.

بەهیواین کە کاربەدەستان و بەرپرسە پەیوەندیدارەکان ئاوڕێکی جیددی لەم بابەتە بدەنەوە و بخرێتە بەرنامەی کاریان بۆ ئەوەی لە داهاتوودا بتوانن باشترین سیستەمی هەڵبژاردن دەستنیشان و دیزاین بکەن یا هەڵبژێرن کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی تاک و کۆمەڵگە و یاسا و …هتد و هەروەها ڕەزامەندی زۆرینە لە پرۆسەکە بەدەست بێت.