“چاودێریی ناكۆكییەكانی هەڵبژاردن”
–جۆر و چەشنەكانی تۆماركردنی سكاڵا، هەروەها ئۆرگانەكانی بەرپرس لە بەدواداچوونی قۆناغە جۆراوجۆرەكانی تۆماری سكاڵا و تانەلێدان بناسە.
– بەدواداچوون بۆ هەر ناكۆكییەكی هەڵبژاردن لە قۆناغە جۆراوجۆرەكاندا بكەن لە خستنەڕووی سكاڵاوە تا دەگاتە تانەدان لە بڕیاری دادگا.
– هەڵسەنگاندن بكەن بۆ سیستەمی بەدواداچوونی سكاڵا و تانەلێدانەكان كە تا چ ئاستێك دەرفەتی بەدواداچوونێكی شیاوی یاسایی بۆ هاوڵاتیان و لایەنە پەیوەندیدارەكان فەراهەم دەكات.
بەدرێژایی ماوەی هەڵبژاردن، دەشێ كۆمەڵێك ناكۆكی لە نێوان كاندیدەكان، پارت و حیزبەكان، هاوڵاتیان، بەرپرسانی هەڵبژاردن، میدیاكان و دامەزراوە حكومییەكاندا ڕووبدات. بەهەمانشێوە پشتبەستن بە ڕێكارە یاساییەكان بۆ چارەسەری ناكۆكییەكان، نیشانەی متمانەبوونی زیاترە بە سەروەریی یاسا و كارایی پرۆسەی یاسایی، چارەسەرنەكردنی ناكۆكییەكان یاخود دواخستنی، نیشانەی شكستی سیستەمی بەدواداچوونی سكاڵای یاساییە.
ا: چاودێریی ناكۆكییەكانی هەڵبژاردن و چارەسەركردنیان
پسپۆڕانی یاسا لە (بەشی بینین و شرۆڤە) پێویستە لە تۆماركردن و بەدواداچوونی هەر ناكۆكییەكدا دڵسۆز بن. ئەگەر تەنها ژمارەیەكی دیاریكراو لە ڕووداوی ناكۆكی بێتەئارا، دەتوانرێ هەر رووداوێك بەشێوەی دەستی تۆمار بكرێت، بەڵام ئەگەر چاوەڕێی ژمارەیەكی زیاتری رووداوی ناكۆكیدار بكرێت، دەتوانرێ بۆ تۆماری وردەكارییەكانیان سود لە پرۆگرامەكانی كۆمیپوتەر وەربگرن.
رێكارێكی باڵا ئەمەیە كە نمونەی نوسراوی سكاڵاكان كۆبكرێتەوە. نمونەی سكاڵاكان دەتوانرێ لە رێی سكاڵاكار، كەس یاخود لایەنی سكاڵالێكراو، یاخود لە دادگا یا كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی بەرپرس لە بەدواداچوونی سكاڵاكان بەدەستبهێنرێت. ئەم كارەش هەم تیمێك لە چاودێرانی ستافی هەڵبژاردن هەم چاودێرانی هەرێمایەتی، دەتوانن ئەنجامی بدەن. زانیارییەكانی پەیوەندیدار بەهەر سكاڵایەك، پێویستە بەشێوەیەكی لۆژیكی لە فۆرمی چاودێریی ناكۆكییەكانی هەڵبژاردندا تۆمار بكرێت. ئەم زانیاریانەش بریتین لە:
– ناوی سكاڵاكار.
– كەس یاخود لایەنی سكاڵالێكراو.
– ناوی دادوەرە بەرپرسەی كە بەدواداچوون بۆ سكاڵاكە دەكات.
– كاتی ڕادەستكردنی سكاڵا.
– شوێنی ڕادەستكردنی سكاڵا.
– بازنەی هەڵبژاردن یاخود ئەو شوێنەی كە ناكۆكییەكەی تیادا روویداوە.
– پوختەیەك لە ناوەرۆكی سكاڵا.
– سەرنجە بەردەستەكان (لەلایەن چاودێران یاخود تیمی چاودێرییەوە).
– مێژووی دەستپێكی بەدواداچوونە بەراییەكان.
– ناوی كەس یاخود ئۆرگانەی بەدواداچوونەكە دەكات.
– مێژووی دەستپێكی بەدواداچوون بۆ سكاڵاكە لەلایەن دادوەرەوە.
چاودێران پێویستە تا ئەو شوێنەی لە توانایاندایە هەوڵ بدەن زانیاریی سەبارەت بە سكاڵاكە كۆبكەنەوە، بەبێ ئەوەی ڕۆڵی بەرپرسانی بەدواداچوونی سكاڵاكە بگێڕن. (سەرنج: واتا مافی ئەوەیان نییە بۆنمونە خۆیان بخەنە جێی لێپرسراوان یاخود ڕۆڵی دادوەر بگێڕن-و.ك).
بۆ دڵنیابوون لە بێلایەنی، چاودێران دەبێ دواهەوڵی خۆیان لەپێناو بینینی هەردوولایەنی سكاڵاكار بخەنەگەڕ. لەكاتی بینینی سكاڵاكاراندا، چاودێران پێویستە ئاگاداربن كە چاوەڕوانییەكی نەشیاو لە سكاڵاكاردا دروست نەكەن.
چاودێران مافی دەستوەردانیان لە چارەسەری ناكۆكییەكە و دادوەریكردندا نییە. لەكاتی دیدار لەگەڵ سكاڵاكاردا، چاودێران بزانن كە ئایا نامەی فەرمی پێشكەش بە لێپرسراوانی هەڵبژاردن كراوە یاخود ئایا بە بڕیاری دادگا سكاڵاكە كراوە؟، ئەگەر كراوە دەبێ داوای بەڵگە و دیكۆمێنت بكەن. ئەگەر ئەم كارە ئەنجام نەدرێ، ئەوا چاودێران دەبێ سكاڵاكار هان بدەن پەنا بۆ پرۆسە رەسمییەكان ببەن لەپێناو ڕادەستكردنی سكاڵا یاخود ناڕەزایەتییەكەیان.
بۆ هەر جۆرە سكاڵایەك، پێویستە ژمارەیەكی تایبەتی پێبدرێت. هەنگاو بەهەنگاو كە مەسەلەكان بەرەو پێش دەچن، دەبێ زانیاریی نوێی بۆ زیاد بكرێت. بۆ نمونە: كاتێك بەدواداچوونە بەراییەكان كۆتایی دێت و دادوەر بڕیار لەسەر دەستپێكردنی قۆناغە یاساییەكان دەدات، دەبێ فۆرمێكی نوێ پڕ بكرێتەوە. ژمارەی تایبەت بە دۆسییەكە، دەبێ بەردەوام بەكاربهێنرێت تا چاودێران بتوانن بەدواداچوون بۆ قۆناغە یاسایییەكانی پەیوەست بەو مەسەلەیە بكەن.
پێویستە چاودێران هەوڵ بدەن لەكاتی بەدواداچوون بۆ سكاڵاكە لە دادگا یاخود لە كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی پەیوەندیداردا ئامادەبوونیان هەبێت، بەتایبەتی لەبارەی سكاڵا ئاڵۆزەكاندا. لەم دۆخەدا، چاودێران دەبێ ئەوپەڕی بێلایەنی خۆیان بخەنەگەڕ و پەیڕەویی لەم ڕێكارانەی خوارەوە بكەن:
– لەكاتی خۆیدا بگەیت و بەهیچ شێوەیەك نەبیتەمایەی تێكدانی دۆخی دانیشتنی دادگایی.
–لەبارەی راپۆرتدان یاخود خستنەڕووی بۆچوون سەبارەت بە دۆسییەكە خۆپارێز بن، لەبەرئەوەی لەوانەیە هێشتا دوابڕیاری كۆتایی لەسەر نەدرابێت.
–خۆت لە شایەتیدان لەبارەی مەسەلەی سكاڵاكە بپارێزە.
چاودێران دەبێ ئەم زانیاریانەی خوارەوە لە دادگا یاخود لە كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن تۆمار بكەن كە بەرپرسە لە بەدواداچوونی سكاڵاكە:
–ئایا سكاڵاكار توانای خستنەڕووی بەڵگەنامەی نوسراو یاخود زارەكی لەبارەی سكاڵاكەیەوە هەیە یاخود نا؟.
–ئایا ئەو گروپانەی پەیوەندیدارن بە سكاڵاكە، توانای خستنەڕووی بەڵگەیان هەیە یاخود نا.
–ئایا دانیشتنی دادگاكە گشتییە و ئاشكرایە بەجۆرێك كە میدیاكان و سەرجەم خەڵك مافی بەشدارییان تیادا هەبێت یاخود نا؟. ئایا دانیشتنەكە بەشێكی تێدایە كە لە پشت دەرگا داخراوەكانەوە بەڕێوەبچێت و شیاوی چاودێریكردن نەبێت یاخود نا؟.
– ئایا دادوەر بەئاشكرا لەگەڵ هەموواندا واتا لە سكاڵاكارەوە تا شایەتحاڵ و ئەوانیتر، بە دادپەروەرانە رەفتار دەكات یاخود نا؟.
– ئایا پرۆسەی دادوەرییەكە بەشێوەیەكی گشتی بێلایەنانە دێتەبەرچاو یاخود نا؟.
– ئایا بڕیاری دادوەر لەگەڵ ئەو بڕیارانەدا دەگونجێت كە دەربارەی مەسەلەیەكی هاوشێوە دراوە یاخود نا.
– هەموو سەرنجەكانیتر، بەتایبەت بۆچوونەكانی دادوەر كە ئەنجامە بەدەستهاتووەكانی لەلایەن چاودێرەوە لەبارەی پرۆسەی یاساكەوە پشتیوانی لێدەكرێت.
ئەگەر بەدواداچوون لە دادگادا ئەنجام بدرێت، چاودێر پێویستە وێڕای ئەو زانیاریانەی سەرەوە، ئەم زانیاریانەش تۆمار بكات:
–ئایا سكاڵاكار و سەرجەم كەسەكان یاخود گروپەكانی پەیوەندیدار بە سكاڵاكە، پارێزەریان هەیە یاخود نا.
–مەسەلە یاساییەكان كە لەلایەن سكاڵاكار خراونەتەڕوو.
–رێكارەكانی یاسای تایبەتی كە سكاڵاكار و سەرجەم كەسەكان یاخود گروپەكانی پەیوەندیدار بەسكاڵاكە، بۆ ئاراستەكردنی هەڵوێستەكانی خۆیان بەكاریدەهێنن
–رێژەی پابەندیی دادگا بۆ پەیڕەویی لە قۆناغە یاساییەكان.
–ئەو ماوەیەی كە دەیەوێت تا دادگا بڕیاری خۆی رابگەیەنێت.
–دادگا چ زانیارییەك لەبارەی مافی تانەدان لە دادگایەكی باڵاتر دەدات بە هاوڵاتیان یاخود گروپەكانی پەیوەست بەسكاڵاكە؟
پسپۆڕانی یاسا لە (بەشی شرۆڤە و هەماهەنگی بینین) دەبێ بوارەكانی سكاڵاكە بنوسن و چاودێری پێشڤەچوونی قۆناغە یاساییەكانیش بكەن. وێڕای ئەو زانیارییانەی لەلایەن چاودێرانی ناوخۆیی و فۆرمەكانی چاودێریكردنی ناكۆكییەكان كۆكراوەتەوە، دەبێ سیستەمی تۆماری ناكۆكییەكان ئەم بوارانەی خوارەوەش بگرێتەوە:
–بنەمای یاسایی بۆ سكاڵا: خستنەڕووی ماددە یاساییەكان لەلایەن سكاڵاكارەوە.
–بارودۆخ: ئایا بڕیاری دادوەر سەبارەت بەسكاڵاكە بۆتەمایەی ناڕەزایی هەركام لە لایەنەكان؟، ئەگەر ناڕەزایی هەبوو ئەوا تەسلیمی كێ كراوە؟ یاخود ئایا دۆسییەكە بۆ تاوتوێكردن دراوە بە دامەزراوەیەكیتری دەوڵەت یاخود نا؟
–دوابڕیاری دادگا یاخود كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و خستنەڕووی بنەمای یاسایی ئەم بڕیارە.
–جێبەجێكردن: ئایا بڕیارەكە جێبەجێ كراوە، لە چ كاتێك و بەچ شێوەیەك و پلە یاخود رێژەی جێبەجێكردنەكەی چۆنە؟
–جۆر یاخود چەشنی سكاڵا تۆماركراوەكە لەلایەن تیمیی چاودێرییەوە. (لە بەشەكانی پێشوودا باسی دەكەین).
ب. تاوتوێی ناكۆكییەكانی هەڵبژاردن
پسپۆڕانی یاسا لە (بەشی شرۆڤە و هەماهەنگی بینین) دەبێ بوارەكانی سكاڵاكان پۆڵێن بكەن. پێویستە سكاڵاكان لەگەڵ ئەو پێشێلكارییانەی هەڵبژاردندا بگونجێت كە لە یاسادا دیاریكراون. هەندێ لەو نمونانەش بریتین لە:
–پێكهێنانی كۆمیسیۆنەكانی هەڵبژاردن.
–تۆماری ناوی حیزبەكان/ كاندیدەكان.
– تۆماری ناوی دەنگدەران.
–ململانیی هەڵبژاردنی نایاسایی (لەلایەن حیزبەكانەوە).
– ململانیی هەڵبژاردنی نایاسایی (لەلایەن ناوەندەكانی حكومەت).
–ڕووماڵی میدیایی بۆ ئەو بابەتانەی پەیوەندیدارن بە هەڵبژاردن.
–ئازاردانی میدیاكان/ هەواڵنێران.
–رێگەگرتن لە خەباتی هەڵبژاردن (لەلایەن حیزبەكانەوە).
– رێگەگرتن لە خەباتی هەڵبژاردن (لەلایەن ناوەندە حكومییەكانەوە).
–پێشێلكردنی مافی دەنگدەران لە رۆژی هەڵبژاردندا.
–تێكدانی ئاسایشی سندوقەكانی كارتی دەنگدان.
–پێشێلكاریی لەكاتی هەژماركردنی دەنگەكان.
– پێشێلكاریی لەكاتی كۆكردنەوە و پۆڵێنی دەنگەكان.
–راستی و دروستی ئەنجامە راگەیەندراوەكان.
دروستكردنی بانكێكی زانیاریی كە ئەم زانیاریانە لەخۆبگرێت، تاوتوێی چەندایەتی بوارە جۆراوجۆرەكانی ناكۆكی و چۆنییەتی بەدواداچوونیانیان فەراهەم دەكات.
ئامادەکردن: ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاریی له ئه‌وروپا
وەرگێڕانی: د.كارزان محەمەد
