“قۆناغەكانی دەنگدان”
“چوارچێوەی یاسایی” پێویستە گرەنتی بدات لەبارەی نهێنیبوونی دەنگەكان و هەژمار و یەكاڵاكردنەوەی بەیەكسانی و شەفافییەتی سەرجەم دەنگەكان. گرنگترین پرسیارەكانیش بریتین لە:–
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” گرەنتی دەدات كە سەرجەم دەنگەكان بەشێوەیەكی دەنگی نهێنی بخرێتە سندوقەكانەوە؟ ئایا بەتەواوەتی رێگە گیراوە لە دەنگدان بەشێوەی گروپ یاخود دەنگدان لەلایەنێكیترەوە؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” دەنگدەران ناچار دەكات كە بەرلەوەی دەنگ بخەنە سندوقەوە، ناسنامەی خۆیان نیشان بدەن؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” بەتەواوەتی كۆمەڵێك رێگاچارەی بۆ رێگەگرتن لە تەزویر و دەنگدانی چەندبارە هەیە؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” بیری لە رێكاری پێویست كردۆتەوە لەپێناو پاراستنی سەرجەم كارتەكانی دەنگدان و بابەتەكانی پەیوەست بە قۆناغی بەرلە دەنگدان و دوای دەنگدان و بۆ كاتی دەنگدان؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” رێبازە ئەلتەرناتیڤەكانی ڕاوەرگرتنی بۆ هەندێ كەس یاخود گروپە تایبەتەكان لەبەرچاو گرتووە؟. لەم دۆخەدا، ئایا هەنگاوە پێویستەكان بۆ پاراستنی نهێنیبوونی ئەم دەنگانە و پاراستنی كارتەكانی دەنگدان لە یاسادا تۆمار كراوە؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” لەمپەری لەبەردەم دەنگدانی تاكەكەسێك بەشێوەی ئاسایی یاخود بەشێوەی بەئەلتەرناتیڤكردن دروست كردووە؟
“شەفافییەت، هەژماركردن و پۆڵێنی دەنگەكان”
– “چوارچێوەی یاسایی” پێویستە دڵنیا ببێت كە ژماردن و پۆڵێنی سەرجەم دەنگەكان، بەشێوەیەكی ورد، دادپەروەر و شەفافە.
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” رێكارە پێداویستەكانی بۆ چاودێری بەسەر ژماردن و پۆڵێنی دەنگەكان دەخاتە بەردەست چاودێران؟
– لەكاتێكدا رێگاكانی بەدەر لە “رێبازی ژماردن بەدەست” بەكاربهێنرێت، ئایا “چوارچێوەی یاسایی” توانای تاقیكردنەوەی سەرجەم ئامرازە هاردوێر و سۆفتوێرەكان و ئامرازەكانیتری پەیوەست بەژماردن و پۆڵێنی میكانیكی یاخود كۆمپیوتەریی فەراهەم دەكات؟
– ئایا “یاسا” ئەوە دەسەپێنێ كە لیستی دەنگەكان بەجۆرێك رێكبخرێن كە دەرفەت بۆ سەرجەم چاودێران بڕەخسێ لەپێناو پشكنینی هەر بنكەیەكی دەنگدان لە هەموو ئاستەكاندا، لە یەكەمەوە تا ئەنجامی كۆتایی؟
– ئایا “یاسا” ئەوە دەسەپێنێ كە لە پۆڵێنی كۆتایی دەنگەكاندا، زانیاریی ورد هەبێت لەبارەی ئەنجامی رێبازە ئەلتەرناتیڤەكانی دەنگدان وەك:- سندوقە گەڕۆكەكان[1] و پۆستەی دەنگدان[2]؟
– ئایا “یاسا” ئەوە دەسەپێنێ كە گەیاندنی زانیاری بە جەماوەر و چاپكردنی وردەكاری ئەنجامەكان لەسەرئاستی بنكەكانی دەنگدان تا كۆمیسیۆنی سەرەكی هەڵبژاردن، لەكاتی خۆیدا دەبێت؟.
– ئایا یاسا بەڕوونی قۆناغەكانی پەسەندكردنی دوائەنجامەكانی هەڵبژاردن، ئاگاداركردنەوەی كاندیدەكان و هەلومەرجی كورسی و پۆستەكان بۆ كاندیدە هەڵبژێردراوەكان دەخاتەڕوو؟
– ئایا سەرجەم پرەنسیپ و هەنگاوە پێویستەكان بۆ دووبارە هەژماركردنی دەنگەكان، بەڕوونی خراوەتەڕوو؟
– ئایا سەرجەم پرەنسیپ و هەنگاوە پێویستەكان بۆ دووبارە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، بەڕوونی خراوەتەڕوو؟
“جێبەجێكردنی یاساكانی هەڵبژاردن”
“چوارچێوەی یاسایی” پێویستە میكانیزم و پلانی كاریگەرانە بۆ جێبەجێكردنی یاساكانی هەڵبژاردن هەبێت. گرنگترین پرسیارەكانیش بریتین لە:-
–ئایا “چوارچێوەی یاسایی” میكانیزم و بەرنامەیەكی كاریگەرانەی لەپێناو جێبەجێكردنی یاساكانی هەڵبژاردندا هەیە؟
– ئایا سزاكانی پێشێلی یاسا و مافەكانی هەڵبژاردن، شیاو و گونجاون؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” بەڕوونی ئەوە دەخاتەڕوو كە چ كەسانێك دەتوانن سكاڵا لەسەر پێشێلكارییەكانی یاسای هەڵبژاردن تۆمار بكەن؟ پرۆسەی سكاڵای یاسایی چۆنە؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” مافی تانەدان لە بڕیاری كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی بۆ هاوڵاتیان دابین كردووە لەرێگەی دادگایەك كە دەسەڵاتی بەدواداچوون و دوابڕیاری هەبێت؟
– ئایا “چوارچێوەی یاسایی” وادەیەكی دیاریكراوی شیاوی دەستنیشان كردووە بۆ پێكهێنانی دۆسییە و بەدواداچوون تا ئەنجامی كۆتایی سكاڵاكان؟
ج- پۆڵێنی ناكۆكییەكانی هەڵبژاردن.
لەكاتی تاوتوێی یاساكانی هەڵبژاردندا، پێویستە بایەخێكی تایبەت بە رێگاچارەسەر بۆ ناكۆكییەكانی هەڵبژاردن بدرێت. شیكردنەوەی یاساكانی پەیوەندیدار بە ناكۆكییەكان، نیشانی دەدات كە ئایا دەرفەتی بەدواداچوونی یاسایی هەیە یاخود نا، پرۆسەی پۆڵێنبەندی و بەدواداچوونی كێشمەكێشە یاساییەكانیش ئاسان بكات. ئەم جۆرە شرۆڤە و شیكارییانە، توانا بە چاودێران دەبەخشێ بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی رۆڵ و ویژدان و كاریگەریی بەرپرسیارانی چارەسەری ناكۆكییەكانی هەڵبژاردن.
پێكهاتەی یاسایی پەیوەست بەناكۆكییەكانی هەڵبژاردن، پێویستە بە ڕوونی ئەم بوارانەی خوارەوە دەستنیشان بكەن:-
–سەرجەم ئەركەكان “وەك تۆماركردنی ناوی تەزویر” یاخود ئەنجام نەدانیان “وەك تۆمار نەكردنی ناو”، دەتوانرێ سكاڵای یاساییان لەسەر تۆمار بكرێت.
–كەسێك “یاخود كۆمەڵێك كەس” و دامەزراوەیەك “یاخود دامەزراوەكان” كە رەنگە لەسەر گومان تۆمەتبار بكرێن و ئەو كەسانەش كە پێویستە لە سكاڵاكە ئاگادار بكرێنەوە.
–ئەو ئۆرگانەی كە توانای بەدواداچوونی بۆ سكاڵا هەیە.
–چۆنییەتی خستنەڕووی سكاڵا بۆ ئۆرگانەكە “بۆ نمونە لە رێگەی نوسراوەوە”.
–چوارچێوەی “كات” بۆ خستنەڕوو و بەدواداچوونی سكاڵا.
–چۆنییەتی و دەرفەتەكانی تانەلێدان لە بڕیارێكی نەگونجاو لەبارەی سكاڵاوە.
– ڕێوشوێنی دابینكردنی خواستەكانی سكاڵاكار لە كاتێكدا كە مافێكی بۆ بگەڕێنرێتەوە.
–سزاكانی پێشێلكاریی یاسا.
كاتێك شرۆڤە و شیكردنەوەكان كامڵ بوون، دەتوانرێ ئەنجامەكان لە خشتەیەكی دیاریكراودا كە لەگەڵ خشتەی كاتی هەڵبژاردندا گونجاو بێت، بخرێتەڕوو. بەم شێوەیە “كەموكوڕییەكان، دووبارەبوونەوەی ناوەكان و بوارەكانی پێشێلكردنی یاسا” دەستنیشان دەكرێن، ئەمەش سودمەندە بۆ ئامادەكردنی ڕاسپاردەكان لەپێناو چاكسازی لە چوارچێوەی یاسادا. وەك نمونەیەك خشتەیەك دواتر دەخەینەڕوو. لەم رووەوە دەبینرێ كە ئەگەر كەسێك بیەوێت بەسودوەرگرتن لە فەسڵی “30”ی “یاسای دادگای شارستانی” تانە بدات سەبارەت بەهەڵەیەك لە شێوازی ناوی دەنگدەراندا، لەڕووی یاساییەوە هیچ پابەندییەك بۆ راستكردنەوەی هەڵەی تێدا نییە، تەنانەت ئەگەر بوونی هەڵەكانیش بسەلمێنرێت. لەهەمانكاتدا ئەگەر كەسێك سود لە ماددەی “20”ی “یاسای هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماریی” وەربگرێت، دەتوانێ لەپێناو نەهێشتنی هەڵەكەدا، سود لە رێكارەكانی قەرەبوو لەم یاسایەدا وەربگرێت، بەڵام دەبێ رەچاوی ئەوە بكرێت كە ماددەی “20”ی “یاسای هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماریی” كەسەكە پابەندی ئەوە دەكات كە لە ماوەی سێ رۆژ دوای بڵاوبوونەوەی لیستی بەرایی ناوی دەنگدەران، سكاڵای خۆی بخاتەڕوو، لەكاتێكدا لە فەسڵی “30”ی “یاسای دادگای شارستانی”، كاتێكی زیاتر بۆ ئەم كارە تەرخان دەكات[3].
سەرچاوە:
[1] -لە هەر پرۆسەیەكی دەنگداندا، دەتوانرێ بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی دەنگدان، كارئاسانی بۆ ناوچەیەكی دوورەدەست یاخود چینوتوێژێكی تایبەت بكرێت لە رێگەی ناردنی سندوقی گەرۆك، بۆنمونە ئەم سندوقە گەڕۆكە دەتوانێ لەنێو گوندەكانی دەڤەرێكدا بگەرێت بۆ وەرگرتنی دەنگی دەنگدەران.
[2] -لە هەر پرۆسەیەكی دەنگداندا، دەتوانرێ بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی دەنگدان، كارئاسانی بۆ ناوچەیەكی دوورەدەست یاخود چینوتوێژێكی تایبەت بكرێت لە رێگەی ناردنی سندوقی گەرۆك، بۆنمونە ئەم سندوقە گەڕۆكە دەتوانێ لەنێو گوندەكانی دەڤەرێكدا بگەرێت بۆ وەرگرتنی دەنگی دەنگدەران.
[3] -خشتەیەك بۆ ناكۆكی نێوان ئەم دوو یاسایە خراوەتەڕوو، بەپێویستم نەزانی وەریبگڕم بۆ كوردی چونكە هیچ سودێكی بۆ خوێنەری كورد و یاساكانی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان تێدا نییە.
ئامادەکردن: ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاریی له ئه‌وروپا
وەرگێڕانی: د.كارزان محەمەد
