بەپێی یاسای هەمووارکراوی بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ژمارە 6ی ساڵی 2019، وەزارەتی دارایی ئێراق بەردەوامە لە ئامادەکردنی یاسای بودجەی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی دارایی داهاتوو. ئەگەر بەهۆی خولی داهاتووی پەرلەمانەوە نەتوانرێت لەماوەی دیاریکراوی ده‌ستووری یان یاساییدا یاسای بودجه پەسەند بکرێت، حکومەت لە ساڵی 2026دا بە ڕێژەی یەك لەسەر 12 خەرجییە ڕاستەقینەکانی ئێستا بۆ ساڵی 2025، لەوانەش خەرجکردنی پڕۆژە وەبەرهێنانە بەردەوامەکان، پابەندبوونە دەرەکییەکان و خەرجییە شایستەییەکانی دیکە جێبه‌جێ ده‌كات. چالاکی دارایی بەردەوام دەبێت لە کۆکردنەوەی داهات و خەرجکردن لە ڕێگەی ئەو بڕگانەی خەرجییەوە کە لە یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵیدا دیاریکراون تاوەکو بودجەی ساڵی 2026 لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە پەسەند دەکرێت.
“حکومەت تاوتوێی ئامادەکردنی بودجەی 2026 دەکات”
لەگەڵ نزیکبوونەوەی ماوەی دەستووری حکومەت لە کۆتایی، باسکردنی ئامادەکردنی بودجەی ساڵی 2026 دەرگا بەڕووی یەکێک لە ئاڵۆزترین پرسەکانی بەڕێوەبردنی داراییدا دەکاتەوە:- فایلی حیساباتی کۆتایی، کە ساڵانێکە بەدەست پشتگوێخستنی درێژخایەن دەناڵێنێت. سەرەڕای ڕوونی بڕگەکانی دەستوور کە داوا لە حکومەت دەکات ساڵانە ئەم حیساباتانە پێشکەش بە ئەنجومەنی نوێنەران بکات بۆ دەستەبەرکردنی شەفافیەت و چاودێریکردنی سامانی گشتی، بەڵام بەردەوامی ئامادەنەبوونیان خەرجییەکانی حکومەت لە ناوچە خۆڵەمێشیەکاندا دوورکەوتووەتەوە لە لێکۆڵینەوە و لێپرسینەوە. لە کاتێکدا وەزارەتی دارایی دەست دەکات بە داڕشتنی بودجەیەکی نوێ پێش پەسەندکردنی خشتەی بودجەی ساڵی 2025، هۆشدارییەکان خراونەتەڕوو کە وڵات بەرەو قەیرانێکی ئاڵۆزی دارایی و دەستووری دەڕوات، بەتایبەتی دوای ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی پابەندبوونی، حکومەتی دووپاتکردەوە بۆ پێشکەشکردنی حساباتی کۆتایی لە کاتی خۆیدا. ئابووریناسان پێیان وایە ئەم هەنگاوەی حکومەت ڕەهەندی هەڵبژاردنی زیاترە نەک ئابووری، بە لەبەرچاوگرتنی بێتوانایی ڕوون لە چارەسەرکردنی کێشەکانی خەرجییەکان و بەرزبوونەوەی قەرزەکان و وەستانی پڕۆژەکان.
دادگای باڵای فیدراڵی بڕیاریدا حکومەتی ئێستا و وەزارەتی دارایی لە وادەی دەستووردا حساباتی کۆتایی پێشکەش بکەن، ئەمەش بە پشتبەستن بە داوایەکی یاسایی کە لەلایەن ڕائید فەهمی، سکرتێری لیژنەی ناوەندی حزبی شیوعی ئێراقەوە تۆمارکراوە، دوای ئەوەی چەندین خولی دادگایی یاسایی بۆ یەکلاییکردنەوەی ئەو کێشەیە ئەنجامدا. گرنگی حیساباتی کۆتایی لە دابینکردنی ڕاپۆرتێکی ورددایە لەسەر داهات و خەرجییەکان لە ماوەی ساڵی داراییدا، کە بەشدارە لە پێشکەشکردنی وێنەیەکی ڕوون لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی پارە گشتییەکان. جگە لەوەش ئەم ئەکاونتانە یارمەتیدەرن بۆ چاودێریکردنی یەکدەنگی خەرجییەکان لەگەڵ بودجەی پەسەندکراو و یارمەتیدەرن بۆ ئاشکراکردنی هەر پێشێلکارییەک یان ناڕێکییەک کە لەوانەیە لەم بوارەدا ڕووبدات. وا دیارە ئیفلیجی ئەم حیسابانە بۆ بودجەکانیش تەشەنەی کردووە. حکومەتەکان ناتوانن بودجەی دارایی پێشکەش بکەن، سەرەڕای ئەوەی حکومەتی ئێستا “داهێنان”ی “بودجەی سێ ساڵە” دەکات. بەڵام تا ئێستا نەیتوانیوە بودجەی ئەمساڵی پێشکەشی پەرلەمان بکات. ساڵی 2025 بەبێ بودجەی دارایی و حسابی کۆتایی تێپەڕی. هاوکات حکومەت کە تەنها 20 ڕۆژ لە پۆستەکەیدا ماوە، باسی دەستپێکردنی ئامادەکردنی بودجەی 2026ی کرد. هەروەها پەرلەمان نەیتوانی دانیشتنە ئاساییەکانی خۆی ئەنجام بدات، چونکە چەندین پارچە یاسای گرنگ لە بەرنامەی کارەکەیدا کەڵەکە بوون.
“گرفته‌كانی لیژنەی دارایی پەرلەمان”
ئەندامێکی لیژنەی دارایی پەرلەمان ڕەخنەی تووندی دەربڕی سەبارەت بە ڕاگەیاندنی حکومەت کە بەبێ پەسەندکردنی بودجەی 2025 بودجەی 2026 ئامادە دەکات و ئەو هەنگاوەی بە “رێکارێکی نادروست” وەسفکرد. نیگەرانی هەیە لەوەی وەزارەتی دارایی دەست بە ئامادەکردنی بودجەی ساڵی 2026 بکات لەکاتێکدا تا ئێستا خشتەی بودجەی 2025ی پەسەند نەکردووە، سەرەڕای ئەوەی ساڵی دارایی نزیک بووەتەوە لە کۆتایی، هەروەها ماوەی ده‌ستووری حکومەت و پەرلەمان. دەستپێکردنی گفتوگۆکردن یان ئامادەکردنی بودجەی ساڵی 2026 بەبێ یەکلاییکردنەوەی بودجەی ساڵی 2025، لەڕووی کارگێڕی و داراییەوە ڕێکارێکی ناتەندروستە، دەستە جێبەجێکارەکان لەڕووی یاساییەوە پابەندن بە جێبەجێکردنی بودجەی سێ ساڵە کە پێشتر لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندکراوە، و تێپەڕنەکردنی بەبێ پەسەندکردنی خشتەکانی ساڵی ئێستا. وڵات بەدەست دواکەوتنی پارەدان بە پارێزگارەکان و پڕۆژەکانی وەبەرهێنان و مووچەی هەندێک گرووپەوە دەناڵێنێت بەهۆی پەسەندنەکردنی خشتەی کۆتایی بودجەی ساڵی 2025. ئەمەش وا دەکات هەر باسێک لە بودجەیەکی نوێ دوور بێت لە بنەمایەکی واقیعی لە غیابی ژمێریاری کۆتایی بۆ ساڵی ئێستا.
پێشبینی ده‌كرێت کە بودجەی ساڵی 2026 “تەنها بۆ ماوەی ساڵێک بێت، دوای ئەوەی تاقیکردنەوەی بودجەی سێ ساڵە شکستی خۆی لە جێبەجێکردنی پراکتیکیدا سەلماند. لیژنەی دارایی لە نزیکەوە چاودێری ئەم بابەتە دەکات و داوای ڕوونکردنەوەی فەرمی لە حکومەت دەکات سەبارەت بە هۆکارەکانی دواکەوتنی یەکلاییکردنەوەی بودجەی ساڵی 2025 و میکانیزمی بەردەوامبوون لە بودجەی 2026 لە غیابی بنەماکانی یاسایی و چاودێریی پێویستدا.هه‌رچه‌نده د.مەزهەر محەمەد ساڵح، ڕاوێژکاری سەرۆکی حکومەت ڕایگەیاند، وەزارەتی دارایی دەستیکردووە بە ئامادەکردنی بودجەی ساڵی 2026، جەختیشی کردەوە کە چالاکی دارایی لە وڵاتدا بەردەوام دەبێت تەنانەت ئەگەر بودجەش دوابکەوێت.
“قه‌یرانه درێژخایه‌نه‌كانی ئامادەکاری بودجە له ئێراقدا”
شارەزایانی ئابووری؛ جەخت لەوە ده‌كه‌نه‌وه کە حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان- بە حوکمەتی ئێستاشەوە- هێشتا سەرکەوتوو نەبوون لە ئامادەکردنی بودجەیەکی واقیعی کە ڕەنگدانەوەی پێداویستییە داراییەکانی ئێراق بێت و لەگەڵ تواناکانی و داهاتە ڕاستەقینەکانیدا بگونجێت، بودجەی ساڵی 2026 بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی سیاسی و ئابووریی ئێستا “لەڕادەبەدەر ئاڵۆز دەبێت”. ئێراق ساڵانێکە بەدەست قەیرانێکی درێژخایەن دەناڵێنێت لە ئامادەکردنی بودجەی گشتیدا. هێشتا حکومەت نەگەیشتووەتە قۆناغی ژمێریاری کۆتایی، کە لە بەرامبەردا بەدەست کێشەی یاسایی و کارگێڕی کەڵەکەبووەوە دەناڵێنێت هەڵاوسانی نرخی نەوت هێشتا گەورەترین بەربەستە لەبەردەم سەقامگیری داراییدا، بەو پێیەی دەوڵەت نەیتوانیوە سەرچاوەی سەقامگیر بدۆزێتەوە کە بتوانرێت پشتی پێ ببەسترێت لە خەمڵاندنی داهاتەکانی داهاتوودا. بودجەی وەبەرهێنان بە ناڕوونی ماوەتەوە و دەستکەوتی بەرجەستەی لەسەر زەوی بەدەست نەهێناوە، جگە لە هەندێک پڕۆژە کە لەڕێگەی بۆندەکانی حکومەتەوە پارەیان بۆ دابینکراوە کە لەلایەن دەوڵەتەوە دەرچووە. ئەم بۆندانە نوێنەرایەتی قەرزە ناوخۆییەکان دەکەن کە شانبەشانی قەرزە دەرەکییەکان کەڵەکە بوون، ئەمەش بارگرانی دارایی لەسەر دەوڵەت زیاد دەکات.
قۆناغی سیاسی داهاتوو، چ سەرۆکوەزیران لە خولەکەیدا بەردەوام بێت یان حکومەتێکی نوێ دەستنیشان بکرێت، ڕووبەڕووی چەندین تەحەدا دەبێتەوە، چونکە زۆرجار بودجە پەیوەستە بە ناکۆکی سیاسی تووند لەناو پەرلەمانداحکومەتەکان لە ئێراق بەردەوامن لە ڕەوایەتیدان بە شکستەکانیان بە ئاماژەدان بە ڕابردووی کەڵەکەبوو، بە لەبەرچاوگرتنی لێپرسینەوەی یاسایی و دەستووری بۆ دواکەوتنی ئامادەکردنی بودجە. نەبوونی بودجە لە ساڵانی ڕابردوودا بووەتە ڕووداوێکی باو لە ئێراق بەهۆی لاوازی چاودێری دەستوورییەوە، لە کاتێکدا بڕیار بوو دادگای فیدراڵی لێپرسینەوە لە لایەنە کەمتەرخەمەکان بکات، بەڵام تا ئێستا ئەمە ڕووی نەداوە”. حکومەت دەسەڵاتی ئەوەی نییە ئامادەیان بکات.
“ده‌رئه‌نجام”
دوو سیناریۆی گریمانەیی هەیە بۆ بودجەی ساڵی 2026:-
سیناریۆی یەکەم كه تیایدا نرخی یه‌ك به‌رمیل نه‌وتی خاو به60$ داده‌نرێت تیایدا ئاماژە به كارنامه‌ی حكومه‌ت ده‌كرێت له به‌رده‌وامی خەرجییە گشتییەکان كه ئه‌وه‌ش دڵنیایی ده‌داته پاراستنی قه‌باره‌ی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان و ڕێژەی دامەزراندن.
هه‌رچی سیناریۆی دوه‌میشه زیاد بونی فشاره‌كانه لەسەر دارایی گشتی و كورتهێنانی بودجه كه ئه‌وه‌ش پێویستی به‌قه‌رزكردن هه‌یه جا له‌رێگه‌ی قەرزی ناوخۆییەوە بێت، کە ئه‌وه‌ش کاریگەری لەسەرپاره‌ی نەختینەیی ده‌بێت، یان ڕەنگە قەرزکردنی دەرەکی، كه‌ئه‌م بژارده‌یه‌ش ئه‌گه‌رێكی كه‌مه چونكه قه‌باره‌ی قه‌رزه ده‌ره‌كییه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی سه‌ر ئیراق زیاتر ده‌كات، سەقامگیری نرخی نەوت له 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک بەندە بە ناسەقامگیری بازاڕ و هاوسەنگی سیاسی نێودەوڵەتی، كه‌ئەوەش وایکردووە ئەم سیناریۆیە پڕ بێت لە مەترسی.
قەرزە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی ئێراق گەیشتووەتە نزیکەی 150 ملیار دۆلار، به‌جۆرێك قەرزی ناوخۆی ئێراق بۆ 91 ترلیۆن دینار بەرزبووەتەوە، قەرزی دەرەکیش گەیشتووەتە 54 ملیار دۆلار. ئاماژەی بەوەشکردوه، کورتهێنانی بودجە زۆر گەورەیە و بە قەرز و بۆند چاره‌سه‌ر نابێت.
