ژمارەی ڕاستەقینەی کورد و کوردزمان لە کوردستان و جیهان

لەسەر خاکی کوردستان نەتەوەیەکی ڕه‌سه‌ن و گەورە و خاوەن مێژوو، زمان، شارستانی، ئایین، فەرهەنگ دەژیت پێی دەوترێت نەتەوەی کورد یان گەلی کورد. لەسەر ژمارەی دانیشتوانی کوردستان و بەتایبەتی نەتەوەی کورد هێشتا ئامارێکی ڕاست و دروست و زانستی لەبەردەستدا نیە تاکو بەشێوەیەکی زانستی ژمارەی کورد بخەینەڕوو، لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی ئاماری پارێزگا و شار و هەندێ ماڵپەری فەرمی وڵاتان و سەرچاوەی تر دەتوانین ژمارەی کورد لەسەڕووی (٧٥)ملیۆن کەسەوە دابنێین لە تەواوی کوردستان و جیهاندا. سەرەڕای نەبوونی ئاماری دروست و ئەژمار نەکردن یان دانەنانی هەندێك خێڵی گەورەی کورد و کەمینەی ئایینی و ڕه‌گه‌زی کورد لەسەر ژمارەی کورد، وەک لوڕ و بەختیاری و شەبەک و فەیلی و یەزیدی و عەلەوی و… هتد، لەگەڵ سیاسەتی ڕاگواستن و کۆمەڵکوژی کورد، بە تورککردن و بەعەرەبکردن، بە فارسکردن، بە ئازەریکردن و تواندنەوەی کورد لەچوارچێوەی دەوڵەتانی داگیرکاری خاکی کوردستاندا، هێشتا کورد وەک گەلێکی زیندووی خاوەن هێز و زمان و مێژوو فەرهەنگ و شارستانی و ژمارە ماوە و سەنگی خۆی هەیە. بە زۆرتر لە (٧٥) ملیۆن کەس دادەنرێت لە هەموو جیهاندا. بۆ نموونە کورد لە باكوور زیاتر لە (٣٢ )ملیۆنە بە زازاکی و عەلەویەوە، لە ڕۆژهه‌ڵات زیاتر لە (١٨) ملیۆنە بە کوردی لوڕ و بەختیارییەوە، لە خۆراسان (٢)دوو ملیۆن، لە باشوور (ناوەند) زیاتر لە (10 ملیۆن)ە بەفەیلی و یەزیدی و شەبەکەوە، لە ڕۆژئاوا زیاتر لە (4) ملیۆنە، هەروەها لە وڵاتەکانی یەکێتی سۆڤییەتی پێشوو لە یەک ملیۆن پترە، تەنها لە قەرەباخ یان کوردستانی سور(٦٠٠٠٠٠) هەزار کورد هەن، لە ئەوروپا و ئەمەریکا و ئوسترالیا دوو ملێون و دووسەد هەزار زۆرترە.

لە لوبنان و لیبیا و سودان و میسر و ئەردەن و فەلەستین و ئیسرائیل، پاکستان و ئەفغانستان و بلوجستان و تاجیکستان و جۆرجیا و…هتد، چوارسەد و پەنجا هەزار کورد هەیە.^(١) دیارە ئەم ئامارانەش تارادەیەک کۆنن، لەلایەکیترەوە توێژینەوە نوێیەکان لەسەر کورد لە کوردستان و دەرەوەی کوردستاندا ئەوە دەردەخەن؛ ژمارەی کورد زۆر لەوە زیاترە و نەتەوەی کورد دووەم گەورەترین نەتەوەیە لەڕۆژهه‌ڵاتی ناوەنددا لەدوای عه‌ره‌بەوە، هەروەها بە ڕه‌سه‌نترین خەڵک ودانیشتوانی ئەم وڵاتەدادەنرێن لە پێش عه‌ره‌ب و تورک و فارس وئازەرەوە، هەرئەوەش وای کردووە گەلانی داگیرکاری سەرخاکی کوردستان بەدرێژای سەردەمی هاتنی عه‌ره‌ب بەناوی ئیسلام و تادەوڵەتانی تازەی وەک ئێراق سوریا، تورکی مەغۆلی و ئازەری و عوسمانی و فارسی سەفەوی و قاجاری تا دەوڵەتانی تورکیا و ئێران و ئازەربایجانی، ئێستا لەو ماوە مێژوویی دوور و درێژەدا هەموو هەوڵیان ئەوەبووە کورد لەناوبەرن و بیسڕنەوە، خاک و نیشتیمانەکەی داگیربکەن و ژمارەی کورد بکەنە کەمینەیەکی بێ هێز و بێ دەوڵەت و لەناوخۆیاندا بیتوێننەوە، ئەوەش بەم شێوەیە بووە:- بەعه‌ره‌بکردن، بەتورککردن، بەفارسکردن، بەئازەرکردن، بەراگوێزان، بەکۆمەڵکوژی، ئاوارەکردن، ڕاونانی خەڵک بەناوی ڕامیاری و دەربەدەرکردنیان و دەستگرتن بەسەر خاک و زەوی کورددا، بەردەوامی و درێژەدان بەشەڕ، دروستکردنی کێشەی نەتەوەیی و نا ئارامی لەکوردستان، جیاکردنەوەی هۆز و خێڵەکوردییەکان لەڕه‌گه‌ز و زمان و فەرهەنگی کوردی و مێژووی پرشنگداری شارستانی کوردستان، سەدان رێگای تر بۆ لەناوبردنی نەتەوەی دێرینی کورد لەکوردستاندا، ئەمە سەرەڕای کۆچی کورد بەهۆی شەڕی ناوخۆ و هۆکاری نالەباری ئابووری و نائارامی ناوچەکەوە کەملیۆنان کورد ڕوویان کردۆتە وڵاتانی دنیا، لەگەڵ ئەوانەشدا؛ کورد هێشتا بەپێوە ماوە و ڕاوەستاوە وەک شاخەکانی کوردستان، هێشتا گەورەترین نەتەوەی ناوچەکەیە، بەڵام بەداخەوە گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە لەجیهاندا، خاکەکەشی دابەشکراوە بەسەردەوڵەتانی تورکیا و ئێران و ئێراق و سوریا و ئەرمینیا و ئازەربایجاندا، لەسەردەستی داگیرکاری نێودەوڵەتی. هەرچەندە هیچ دەوڵەتێکی داگیرکاری سەرخاکی کوردستان لەسەر ژمێرییەکانیاندا خانەی ڕه‌گه‌زی نەتەوه‌یی دیاری ناکەن تا بزانرێت ڕێژە و ژمارەی کورد چەندە، لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی سەر ژمێرییەکی نوێ و ورد، لەپێگەی فەڕمی وڵاتاندا دەردەکەوێت کە نەتەوەی کورد زیاتر لە حەفتاوسێ ملیۆن (73,809,234) کەس بێت، بۆیە گریمانەدەکرێت لە تەواوی جیهاندا ژمارەی کورد (٧٤)بۆ(٧٥) ملیۆن کەس بێت وەکو لە خشتەی ژمارە(٢)ەدا خراوەتەڕوو. هەرچەندە ئەم کارە ئاسان نابێت، پێوستی بەکارێکی دەستەی و هەرەوەزی زانستی گەورەی کورد و وڵاتانە. پێویستە ناوەندە زانستییەکانی وەکو زانکۆ و ناوەندی توێژینەوەکان بەم کارە هەستن.

خشتەی ژمارە(1)ژمارەی کورد لەکوردستان وجیهاندا

لێرەدا نمونەیەک لە ئاماری کورد لە به‌ریتانیا دەخەینە ڕوو کە لەسەرچاوە فەرمیەکانی دەوڵەتدا بڵاوکراوەتەوە کورد بە(49.081)هەزار دانراوە، وەکو لەخشتەی ژمارە(٣)داهاتووە.

خشتەی ژمارە(2) کورد لەبه‌ریتانیاوسکوتلاندوئیرلاند

هەرچەندە ئاماری نافەڕمی کورد لە به‌ریتانیا بە(٩٠)هەزار دادەنێن. ئەگەر ئامارێکی زانستی دروست بکرێت لەجیهاندا، ئەوا رەنگە ژمارەی کورد لەوەش زیاتر بێت، چونکە کورد گەلێکی گەورەی ڕه‌سه‌نی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاستە و خاوەن خاکێکی یەکجار زۆر و فراوانە، هەموو بەڵگە میژوویی و جوگرافی و ڕه‌گه‌زناسی و شوێنەوارناسی و ڕامیاری و وێژەیی پاڵپشتی ئەو ڕاستییە دەکەن. ئەوەی جێی گومان نیە تاکو ئه‌مڕۆ کورد لەزۆربەی ئەم وڵاتانەدا تۆمارکراوە و رێژەی بەرچاویان هەیە لە ژمارە و پێگەو هونەر و زمان و ناو و ناوبانگدا وەکو (وڵاتانی ئەوروپا، ئاسیا، ئەمریکای باكوور، ئوسترالیا،به‌ریتانیا، وڵاتانی ئەفریقا و..هتد) وەک لەخشتەی ژمارە(٤)دا هاتووە، جگە لە چوارپارچەکەی کوردستان ئەو ئامارانە دەرخەری ئەو ڕاستیەیەکورد وەک گەل و نەتەوە پەرت وپرشوبڵاوکراوەووڵاتەکەی داگیرکراوە، وەک گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت ماوەتەوە لەڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاستدا.^(٢)

خشتەی ژمارە(3)

“ئەو وڵاتانەی لە جیهاندا کورد تێیدا سەنگ و ژمارەیان زۆرە، وەک زمان و کولتوری خۆیان بەکاردێنن”

هەرچەندە ئەم توێژینەوەیەش کوردی یەمەنی باس نەکردووە، کە چەند سەت خێزانێکی کوردن لەگەڵ هەندێ وڵاتی تری عەرەبی. لەگەڵ ئەوەشدا تاکو ئه‌مڕۆ ئامارێکی زانستی ورد و ڕوون لە بەردەست نیە، بەهۆی ئەوەی کورد دەوڵەتی نیە، داگیرکەران وڵاتانی تریش ڕۆڵیان هەبووە لە شاردنەوەی ئاماری دروستی کورد، ئەوەشی تاکو ئه‌مڕۆ بڵاوکراوەتەوە بەهۆی باری ئاسایش و کۆچبەران و ڕامیاری و ئابوورییەوە بووە، بۆ نمونە، لەوڵاتانی ئەوروپا و ڕۆژئاوا کۆچبەر جیادەکرێتەوە و لەگەڵ ڕه‌گه‌ز و زمانی دایکی و ئەو شاڕ و وڵاتەی لێوەی هاتووە مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، لەبەرئەوە دەزگای کۆچ و پەنابەران خانەی تایبەتییان هەیە بۆ نەتەوە جیا جیاکان، بۆیە لای ئەوان بە ئاسانی ڕه‌گه‌ز و زمان و باری نەتەوەیی دەناسرێتەوە، وەکو ئەوەی لەخشتەی ژمارە(٣) لەبه‌ریتانیا ڕوونکراوەتەوە، تەنانەت دابەشکراون، دەزانرێت لەچی شارێک جێگیرکراون. جگە لەوەش ژمارەیەکی زۆری کورد لەهۆز و بنەماڵە و خێزان لە دەوڵەتانی داگیرکاری خاکی کوردستان و دەرەوەش کوردبوونی خۆیان لەدەستداوە و خۆیان بە کورد دانانێین، تەنها دەڵێن ئێمە لە بنەڕەتدا کوردین، بەڵام ئێستا لە ئاخافتن و مامەڵەی ڕۆژانەدا وەک کورد مامەڵە ناکەن ئەمەش بەهۆی دوورکەوتنەوەیان لە خەڵک و خاکی کورد بووە.

چی بەهۆکاری ڕاگواستن چی بەهۆکاری ترس و دڵەراوکێیان لەو وڵاتانەی تێیدا دەژین، سەرەڕای کوردانی خوراسان کە لە چەندین هۆزی کوردی هەرێمی ئەردەڵان پێکهاتوون لەسەردەمی شاعەباسدا راگوێزراون، بەمەبەستی رێگریکردن لەهێرشی ئۆزبەکەکان و هۆزەکانی تری تورک لە ڕۆژهه‌ڵاتەوە، ئێستا بە کوردانی خۆراسان ناسراون، هەروەها بەناوی هۆزی (شادلو) لەناوچە شاخاوییەکانی باكوور و ڕۆژهه‌ڵاتی خۆراسان لە (بجنورد) و ناوچەکانی (شێروان کێو)، (قۆچان)، (مەشهەد) نیشتەجێ بوون، بەدوو ملیۆن زیاتر دادەنرێن، ڕووبەری پارێزگای خۆراسان(118884 ) كم² دەبێت، ژمارەی دانیشتوانی(٦)ملیۆن کەسن. لەو شەش ملیۆنە زیاتر لە دوو ملیۆنی کوردن، ڕووبەرێکی بەرفراوانی ئەو خاکەیان ئاوەدان کردۆتەوە بە شێوەزاری کرمانجی دەدوێن.^{( ١٤)} هەروەها کوردانی شاری هەمەدان بەتەواوەتی بە نەخشەی جوگرافیا و دانیشتوانییەوە بە فارسکراون، هەرچەندە هێشتا رێژەیەکی زۆری کوردن، ئەمە جگە لەوەی سەدەیەکە خەڵک بە فارس دەکرێت و کوردبوونی خۆیان لەدەستداوە، هەروەها نمونەیەکی ترمان هەیە کە تا ئه‌مڕۆش جێی مشتومڕە، خاک و وڵاتێکی کوردییە، بەڵام تارادەیەک دابڕاو لەکوردستانی گەورە، ئەویش “کوردسانی سوور”ە وەک ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی لە ژێر دەستەڵاتی یەکێتی سۆڤیەتی پێشودا لە ساڵی ١٩٢٣ تا ١٩٢٩ دادەنرێت. زمانی سەرەکی کوردی زاراوەی کرمانجی بوو. پایتەختەکەشی شاری لاچین بووە. ئەو ناوچەیە دەکەوێتە باکووری ڕۆژھەڵاتی کوردستانی گەورە. بە گوێرەی نەخشەی ئێستا دەکەوێتە نێوان ئازەربایجان و ئەرمەنستان کە تاوەکو ئێستاش کێشەیەکی زۆری لە سەرە، شەڕێکی گەورە لە سەر ئەم ناوچەیەدا دروست بوو لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، لەم شەڕەدا زیاتر لە ٣٠ھەزار سەرباز لە ھەردوولا کوژراون، بە گوێرەی سەرژمێری ساڵی ١٩٢٦ لە لایەن یەکێتی سۆڤیەتەوە ژمارەی دانیشتوانی کوردستانی سوور (٥١٢٠٠) دانیشتوانی ھەبووە، ڕێژەی دانیشتوانی کورد ڕێژەی (%٧٣) بووە و ڕێژەی (%٢٦) ئازەربایجانی بووە. ساڵانی ١٩٩١-١٩٩٢ ھەندێک چالاکی بۆ دامەزراندنی دوبارەی کوردستان هاتە ئاراوە بەناوی کوردستانی قەوقاز.^(١٥) بڕوانە نەخشەی ژمارە(٣)، هەروەها لە چەند ساڵی رابردوودا جارێکی تر شەڕ هەڵگیرسایەوە لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، دواجار بە هاوکاری تورکیا ئازەربایجان ئەم ناوچە کوردییانەی داگیرکردەوە و، ئێستا وەک بەشێکی داگیرکراوی کوردستان خراوەتەسەر ئازەربایجان. هەروەها ژمارەیەکی زۆری کورد لەئازەربایجان و ئەرمینیا بە تەواوەتی لەتۆماردا بەتورک و ئەرمەنی کراون، سەرەڕای چەندین ملیۆن کورد کە کۆمەڵکوژ کراون بە دەستی ڕووس و تورک و عه‌ره‌ب و فارس و ئازەر، کە کاریگەری گەورەی هەبووە لەسەرکەمکردنەوەی ژمارەی کورد، بۆنمونە راگوێزان و کۆمەڵکوژی و داگیرکردنی خاک و زەوی کورد لەلایەن تورکەوە سەدەیەکە کاری لەسەر دەکرێت و، هەوڵی تەواو دراوە بۆ سڕینەوەی کورد و خەڵکێکی زۆری کورد لەبەرنامە و پرۆسەدا بەتەواوەتی تواونەتەوە و تێکەڵ بەخەڵکی تورک کراون و ئێستا خۆیان بەتورک دەزانن، ژمارەیەکی کەمیان کوردی دەزانن و خۆیان بەکورد دەزانن، وەکو کوردە راگوێزراوەکانی قۆنیا و ئەنقەرە و شارە دوورەکانی تورکیا.

هەروەها ژمارەیەکی زۆری کورد لە باشوور لە کردەی بەناو ئەنفال و کیمابارانی هەڵەبجە و ناوچەکانی تر لەناو چوون، ژمارەیەکی زۆری کوردی فەیلیش جینۆسایدکران، بەشێکی زۆری عەشیرەتە کوردییەکانیش بەعه‌ره‌بکران لەناوچەکانی دیالەوە بۆ حەمرین و کەرکوک و موسڵ و تاکو شەنگاڵ، ئەوەش لەبەرئەوە بووە زەوییەکانیان لێ داگیر نەکەن ناچارکراون خۆیان بەعه‌ره‌ب ناونوس بکەن، نمونەی ئەم خێزان و بنەماڵە کوردییانەی کە بەناچاری باری نەتەوەیی خۆیان گۆڕیووە لەکوردەوە بۆ عه‌ره‌ب لەو ناوچانەی باسکران زۆرن، بەتایبەتی لەحەویجە. لەدوای پرۆژەی ئاودێری حەویجەوە کە ساڵی ١٩٣٧ز دروستکرا بۆ دابەشکردنی زەوی کشتوکاڵی ناوچەکە بەسەر عه‌ره‌بی هاوردەدا کە(٢٧٠٠٠)عه‌ره‌بیان هێنا و زەویان پێدا لە عەشیرەتەکانی (عوبێد، جبور، ابوحمدان و…هتد) من خۆم لەگەڵ چەندین خزم و کوردی تر سێ مانگ لە ماڵێک کارم کردووە بۆ سەرۆک هۆزێک لەحەویجە بەناوی حاجی داود، زۆرجار دادەنیشتین قسەی بۆدەکردین و دەیوت:- “ئێمە کوردین،بەڵام لەترسی ئەوەی دەرنەکرێین و زەویەکانمان داگیرنەکەن و رامان نەگوێزن بەناچاری خۆمان بەعه‌ره‌ب ناونوسکردووە”، تەنانەت خۆی و مناڵەکانیشی بەکوردییەکی باش قسەیان دەکرد، ئەمە نمونەیەک بوو، ئاخۆ دەبێت چەند هۆز و خێزان و بنەماڵەی تر لەترسی موڵک و ماڵ و سامانیان خۆیان بەعه‌ره‌ب و تورک و فارس و ئازەری و…هتد کردووە، بەداخەوە پرۆسەی کۆمەڵکوژی کورد و بەعه‌ره‌بکردن و کەمکردنەوەی ژمارەی کورد تاکو ئه‌مڕۆش بەردەوامە، هەروەها لەسوریاش کورد بەعه‌ره‌ب کراوە و بەشێکی زۆر لە خێڵە کوردییەکان خۆیان بەعه‌ره‌ب لەقەڵەم داوە، بۆئەوەی لەخاکی خۆیان دەریان نەکەن، هەموو ئەمانەش بۆ کەمکردنەوەی ژمارەی دانیشتوانی کوردو کوردستان بووە، تا خاکەکەی و دانیشتوانەکەی بکەن بەعه‌ره‌ب و تورک و فارس و ئازەری و ئەرمەنی. لەگەڵ ئەوانەشدا بەو زوڵم و ستەمانەش. خۆشبەختانە کورد وەک نەتەوەیەکی مەزن ماوەتەوە.

پەراوێزوسەرچاوەکان؛

١) محەمەد مەحمود مەندەلاوی:مێژوو وشارستانیێتی کورد،چ٢،هەولێر ، 2009، ل 65. -عبدالرحمان قاسملو: كوردستان والكورد، دراسة سياسية وإقتصادية،ط8، تر: غانم حمدون،سليماني ،2008،ص26

 ٢)بۆ دروستکردنی خشتەی ژمارە (٢)،(٣)،(٤) کەڵکمان لەم ژێدەروسەرچاوانە وەرگرتووە:

-محەمەد كاروانی، بەڕێوەبەری ئەنیستیتیوتی کوردی لە سویسرا،ماڵپەرو واڵی تایبەتی خۆی-

-دوڕیە عەونی،مەحمود زاید،مستەفاعەوەز: کورد لەمیسر بەدرێژای سەدەکان، وە،مستەفا حوسێن،چ١،خانەی جاپەمەنی سۆران.٢٠١٣،ل٢٠-. https://ar.wikipedia.org/wiki/% الأكراد_في_لبنان/

RELIGION AND PUBLIC LIFE, Harvard Divinity School
https://rpl.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey

https://www.institutkurde.org/en/kurdorama/Fondation-Institut kurde de Paris

کرد/ لكُرْد أو الأكراد/تایبەت بەکوردوئاماری کورد لەهەموو وڵاتانی جیهاند. https://ar.wikipedia.org/wiki/%/-

-Kurds in the United Kingdom،:“Table CT0010EW 2011 Census: Ethnic group (write-in responses), local authorities in England and Wales”. Office for National Statistics. 30 January 2013. Retrieved 12 May 2015.-Jump up to:a b “Ethnic group (detailed): All people” (PDF). National Records of Scotland. 2013. Retrieved 12 May2015.-Jump up to:a b “Ethnic group – Full detail: QS201NI”. Northern Ireland Statistics and Research Agency. Retrieved 12 May 2015. ،https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds_in_the_United_Kingdom

-حنا عيسى: الكُرد في إسرائيل وفلسطين  تاريخ وأرقام : . https://www.geo-strategic.com/2022/01/blog

–التوزيع الجغرافي للمجموعات الكردية المختلفة، موقع مشروع جوشوا للمجموعات الإثنية. نسخة محفوظة 14 مارس 2020 على موقع

(( Wayback Machine وايباك مچين کە بنکەی سەرەکیان لە سان فرانسيسكو، كاليفورنيایە، )‏/ https://ar.wikipedia.org/wiki%83

https://en.wikipedia.org/wiki/Ethnic_groups_in_Afghanistan–

https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds_in_Georgia–

National Composition of Population for Regions of the Russian Federation” Kurds in  Russia perepis2002.ru. Retrieved 12 February 2013,- https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds_in_Russia.

https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_population.

 “Bevölkerung 2001 nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland”. Statistics of Austria (in German). Statistics of Austria. Retrieved 11 January 2018

  Douglas Green for The Times of Central Asia:Will Kurds in Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan and Tajikistan Seek Joining Greater Kurdistan?

ttps://worldview.stratfor.com/article/will-kurds-kazakhstan-kyrgyzstan-turkmenistan-and-tajikistan-seek-joining-greater-kurdistan