تێڕوانینێكی ڕەخنەیی لە ڕۆمانی “شەیتانەکان”ی فیۆدۆر دۆستۆیڤسکی

“چوارچێوەی مێژوویی و هۆکاری نووسینی بەرهەمەکە”

1. دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی:- ڕۆمانی “شەیتانەکان” لە قۆناغێکی مێژوویی هەستیاری ڕووسیای قەیسەریدا نووسراوە. دوای هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی کۆیلایەتی لە ساڵی 1861، ڕووسیا چووە قۆناغێکی ئاژاوەی کۆمەڵایەتی و فیکریی قووڵەوە. ساڵانی شەستەکانی سەدەی نۆزدەهەم بەرزبوونەوەی بزووتنەوە فیکرییە تووندڕەوەکانی بەخۆوە بینی، کە دیارترینیان بریتی بوون لە:-

نەیارەتی(Nihilism):- بزووتنەوەیەکی فیکری بوو کە بەها نەریتییەکان و دەسەڵاتە ئایینی و سیاسییەکانی ڕەتکردەوە، بانگەشەی “تێکدانی تەواو”ی پێکهاتە کۆنەکانی دەکرد پێش دروستکردنی کۆمەڵگایەکی نوێ. کاریگەر بوو بە بیرۆکەکانی بیرمەندە ماددییەکان وەک لودڤیگ فۆیێرباخ و نیکۆلای چێرنیشێڤسکی.

سۆسیالیزمی شۆڕشگێڕی(Revolutionary Socialism):- بزووتنەوە سیاسییە نهێنییەکان کە ئامانجیان ڕووخاندنی سیستەمی قەیسەری و دامەزراندنی سیستەمێکی سۆسیالیستی بوو، ئیلهامیان لە بیرۆکەکانی مارکس، پرودۆن و باکونین وەرگرتبوو.

2. کەیسی نێچایێڤ:- هاندەری ڕاستەوخۆ، ئەو ڕووداوەی کە ڕاستەوخۆ دۆستۆیڤسکی هاندا بۆ نووسینی ڕۆمانەکە، تیرۆرکردنی خوێندکار ئیڤان ئیڤانۆڤیچ ئیڤانۆڤ بوو لە تشرینی دووەمی 1869 لەلایەن سێرگی نێچایێڤ (1847-1882) و گرووپە شۆڕشگێڕە نهێنییەکەی “تۆڵەسەندنەوەی گەل(People’s) Vengeance).) نێچایێڤ، کە بە یەکێک لە یەکەم تیرۆریستە مۆدێرنەکانی ڕووسیا دادەنرێت، بەڵگەنامەیەکی بەناوبانگی بە ناوی “ڕێنماییەکانی شۆڕشگێڕێک (Catechism of a Revolutionary), 1869)) بە هاوکاری لەگەڵ فەوزەوی میخائیل باکونین نووسیبوو. ئەم بەڵگەنامەیە داوای پابەندبوونی تەواوی شۆڕشگێڕی بە دۆزەکەوە دەکرد و، ڕەتکردنەوەی هەموو بەها ئەخلاقییە نەریتییەکان و، بەکارهێنانی هەر ڕێگایەک لەوانە فێڵ و کوشتن بۆ گەیشتن بە ئامانجە شۆڕشگێڕییەکان (Pomper), (1979) ئیڤانۆڤ کوژرا چونکە نێچایێڤ گومانی لە پابەندبوونی تەواوی بە کۆمەڵەکەوە هەبوو. دۆستۆیڤسکی بە وردی چاودێری دادگاییکردنی نێچایێڤی دەکرد، و وردەکارییەکانی کەیسەکەی وەک بنەمایەک بۆ دروستکردنی چیرۆکی ڕۆمانەکەی بەکارهێنا (Frank, 1995).

“بابەتە سەرەکییەکان و بیرۆکەکان”

3. باوەڕ و بێباوەڕی:- ململانێی مێتافیزیکیی ناوەندی، ململانێی نێوان باوەڕی مەسیحی و بێباوەڕی نەیارانە بەردی بناغەی فەلسەفی سەرەکی ڕۆمانەکەیە. دۆستۆیڤسکی پرسیارێکی بوونگەرایی قووڵ دەورووژێنێت:- چی بەسەر مرۆڤ و کۆمەڵگادا دێت کاتێک باوەڕ بە خودا نامێنێت؟ کاراکتەری ستاڤرۆگین ئەم گرفتە بە شێوەیەکی کارەساتبار جێبەجێ دەکات. ئەو پیاوێکە کە هەموو بەها ئەخلاقییەکانی تێپەڕاندووە و چیتر ناتوانێت جیاوازی لە نێوان چاکە و خراپەدا بکات، بەڵام خۆی لە بۆشاییەکی بوونگەرایی ترسناکدا دەبینێتەوە. وەک ڕەخنەگری ئەدەبی جۆزێف فرانک دەڵێت: “ستافرۆگین نوێنەرایەتی ئەو مرۆڤە دەکات کە توانای باوەڕهێنانی لەدەستداوە بەڵام جێگرەوەیەکی نەدۆزیوەتەوە، بۆیە مەحکوم بووە بە نەبوون (Frank, 1995, p. 458). فەلسەفەی کێریلۆڤ نوێنەرایەتی تووندڕەوی لۆژیکیی بێباوەڕی دەکات. تیۆری “مرۆڤ-خودا” (Man-God) پەرەپێدەدات کە دەڵێت: ئەگەر خودا نەبوو، مرۆڤ بە تەواوی ئازادە و دەتوانێت خۆی ببێتە خودا. بۆ سەلماندنی ئەم ئازادییە ڕەهایە، مرۆڤ دەبێت بەسەر دوا ترسی خۆیدا زاڵ بێت – ترسی لە مردن – لە ڕێگەی خۆکوشتنی خۆویستانە (Scanlan) (2002) لە بەرامبەردا، کاراکتەری شاتۆڤ نوێنەرایەتی باوەڕی مەسیحیی ئۆرتۆدۆکسی و نەتەوەپەرستیی ئایینیی ڕووسی دەکات. پێی وایە ڕووسیا “گەلێکی هەڵگری خودا(God-bearing people)یە کە پەیامێکی ڕۆحیی هەیە بۆ ڕزگارکردنی مرۆڤایەتی لە ماددایەتی و بێباوەڕیی ڕۆژئاوایی.

1. سیاسەت و شۆڕش:- ڕەخنە لە نەیارەتیی تووندڕەو، “شەیتانەکان” یەکێکە لە یەکەمین ڕۆمانەکان کە پێشبینی مەترسییەکانی ئایدیۆلۆژیا تووندڕەوەکان و تیرۆری سیاسی کردووە. دۆستۆیڤسکی تەنها ڕەخنە لە نەیارەکان ناگرێت، بەڵکو میکانیزمە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان ئاشکرا دەکات کە ڕێگە بە بیرۆکە تووندڕەوەکان دەدەن کۆنترۆڵی تاکەکان و کۆمەڵگاکان بکەن. پیۆتر ڤێرخۆڤێنسکی “شەیتانی سیاسی”ی جێبەجێکراوە. کاراکتەرێکی تەواو ماکیاڤێلییە، بە ڕاستی باوەڕی بە هیچ بنەمایەکی ئایدیۆلۆژی نییە، بەڵکو شۆڕش وەک ئامرازێک بۆ دەسەڵاتی کەسی بەکاردەهێنێت. وەک ڕەخنەگر ڕۆبەرت لویس جاکسۆن ئاماژەی پێدەدات: “پیۆتر نوێنەرایەتی جۆرێکی نوێی خراپەی سیاسی دەکات: تیرۆریستی مۆدێرن کە خزمەت بە دۆزێک ناکات بەڵکو دۆزەکە بۆ خزمەتی خۆی بەکاردەهێنێت (Jackson, 1981, p. 203).

تیۆری شێگالیۆڤ:- لە ڕۆمانەکەدا، شێگالیۆڤ تیۆرییەکی سیاسیی ترسناک پێشکەش دەکات کە پێشبینی سیستەمە تۆتالیتارییەکان دەکات: ئەو پێشنیار دەکات مرۆڤایەتی دابەش بکرێت بۆ دەیەمێکی تایبەتمەند کە خاوەنی ئازادیی ڕەهایە، و نۆ دەیەمیش کە بێ ویست و ئیرادە وەک ڕانێک کار دەکەن. ئەم وەسفە بە شێوەیەکی ترسناک پێشبینی سیستەمە تۆتالیتارییەکانی سەدەی بیستەم دەکات (Berdyaev, 1934).

2. ئازادی و بەرپرسیارێتی ئەخلاقی:- دۆستۆیڤسکی لێشاوی فەلسەفیی دەربارەی: ئایا ئازادیی ڕەها بەبێ سنووردارکردنی ئەخلاقی مومکینە؟ و چ کاریگەرییەکی هەیە؟ ستاڤرۆگین ئازادیی خۆی بەبێ سنوور بەکاردەهێنێت، بەڵام ئەم ئازادییە خۆشگوزەرانی ناهێنێت، بەڵکو ئازاری بوونگەرایی. لە “دانپێدانانی ستاڤرۆگین” (بەشێکی سڕدراوەتەوە کە دواتر بڵاوکرایەوە)، دان بە دەستدرێژی کردنە سەر کچێکی بچووکدا دەنێت کە دواتر خۆی کوشت، بەڵام ناتوانێت هەست بە پەشیمانییەکی ڕاستەقینە بکات. ئەم نەتوانینە لە هەستکردن وای لێدەکات ببێتە دیلی ئازادیی خۆی. فەیلەسوفی ڕووسی نیکۆلای بێردیاێڤ کۆمێنت دەکات: “دۆستۆیڤسکی ڕوونیدەکاتەوە کە ئازادی بەبێ ناوەڕۆک، بەبێ چاکە و ڕاستی، دەگۆڕێت بۆ نەیارەتی و خۆوێرانکردن(Berdyaev, 1934, p. 87).

3. هێماگەریی ئینجیلی:- دەرکردنی شەیتانەکان، ناونیشانەکە خۆی پشت بە بەشێکی ئینجیلی لە لوقا 8: 32-36 دەبەستێت، کە تێیدا مەسیح شەیتانەکان لە پیاوێکی جنۆکەگرتوو دەردەکات و دەچنە ناو ڕانێک بەرازەوە کە بەرەو هاوێر دەچن و دەخنکێن. ئەم بەشە لەسەر ستێپان ڤێرخۆڤێنسکی لە کاتی گیان لەدەستدانیدا دەخوێنرێتەوە، و دەڵێت:- “ئەم شەیتانانەی کە لە پیاوە نەخۆشەکە دەرچوون، هەموو برینەکانن، هەموو ماددە ژەهراوییەکانن، کە لە ڕووسیادا کۆبوونەتەوە و لە جەستە گەورەکەوە دەردەچن و ڕووسیا دواجار لەژێر پێیەکانی عیسادا دانیشتوو دەبینن (Dostoevsky, 1872/1994, p. 611). ئەم گوزارەیە ئاماژە بەوە دەکات کە بیرۆکە نەیارانە و شۆڕشگێڕییەکان “شەیتان”ی داگیرکەرن کە دەبێت دەربکرێن بۆ چارەسەرکردنی کۆمەڵگای ڕووسی. ڕەخنەگرە هاوچەرخەکان ئەمە بە ڕەهەندێکی پێشبینیکەر دەبینن، کە دۆستۆیڤسکی پێشبینی شۆڕشی ڕووسی و دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی کردووە (Leatherbarrow, 2002).

“بوونیادی هونەریی و شێوازی ئەدەبی”

1. تەکنیکی گێڕانەوە و گێڕەرەوە؛ ڕۆمانەکە گێڕەرەوەیەکی کەسی یەکەم بەکاردەهێنێت، شایەتحاڵێکی نادیار کە ڕووداوەکان بە شێوازێکی نیمچە-دیكۆمێنتاری تۆمار دەکات. ئەم گێڕەرەوەیە، کە بانگەشەی بێلایەنی دەکات وەک “مێژوونووسێک”، دوورییەکی ڕەخنەیی دابین دەکات کە ڕێگە بە خوێنەر دەدات بە شێوەیەکی بابەتییانە ڕووداوەکان هەڵسەنگێنێت. ڕەخنەگری ئەدەبی میخائیل باختین(Mikhail Bakhtin)، لە توێژینەوە کلاسیکییەکەیدا دەربارەی دۆستۆیڤسکی، ئاماژە بەوە دەکات کە ڕۆمانەکە “Polyphony” (فرە دەنگی) بەکاردەهێنێت – واتە فرەیی دەنگە سەربەخۆکان کە هەر کاراکتەرێک خاوەنی تێڕوانینی فەلسەفی تەواوی خۆیەتی بەبێ ئەوەی نووسەر دەنگێکی باڵادەست بسەپێنێت.( (Bakhtin, 1984

2. گەشەسەندنی کاراکتەرەکان و قووڵایی دەروونی:- دۆستۆیڤسکی بە توانای خۆی لە دروستکردنی کاراکتەری ئاڵۆزی دەروونی ناسراوە. لە “شەیتانەکان”دا، دەبینین:-

• کاراکتەرە دژبەیەکەکان لە ناوەوە:- ستاڤرۆگین لە هەمان کاتدا بەهێز و لاوازە، کیریڵۆڤ دڵسۆز و وێرانکەری خۆیەتی.
• گفتوگۆ فەلسەفییە درێژخایەنەکان:- گفتوگۆ لە نێوان ستاڤرۆگین و شاتۆڤ، لە نێوان کیریڵۆڤ و پیۆتەر، کە قووڵایی بیرۆکە ململانێکان ئاشکرا دەکەن.
• کردارە هێماییەکان:- خۆکوشتن، کوشتن، ئاگرتێبەردان – هەموویان مانای فەلسەفی قووڵتریان هەیە نەک تەنها ڕووداوی گێڕانەوە.

3. پێکهاتەی دراماتیکی:- ڕۆمانەکە دوای پێکهاتەیەکی کلاسیکی تراژیدیا دەکەوێت:-

• پێشەکی:- ناساندنی کاراکتەرەکان و کەشوهەوا لە شارێکی پارێزگایی ڕووسیادا.
• بەرزبوونەوە:- پێکهێنانی گرووپی شۆڕشگێڕ و زیادبوونی گرژییەکان.
• لووتکە:- زنجیرەیەک تاوان (کوشتن، ئاگرتێبەردان، تیرۆر).
• دابەزین:- هەرەسهێنانی پیلانەکە و ئاشکراکردنی تاوانەکان.
• کارەسات:- خۆکوشتنی کاراکتەرە سەرەکییەکان و مردنی بێتاوانەکان.

4. هێماگەری و ئاماژە ئەدەبییەکان:- ڕۆمانەکە دەوڵەمەندە بە ئاماژە بۆ:-

• کتێبی پیرۆز:- بەشی بەرازە گێژەکان، بینینەکانی یۆحەنای لاهوتی.
• ئەفسانە کلاسیکییەکان:- ستاڤرۆگین وەک کاراکتەرێکی فاوستی یان پرۆمیسیۆسی.
• ئەدەبی ڕووسی:- ئاماژە بۆ پوشکین و لێرمۆنتۆڤ و تورگێنیڤ.

“پێشوازی ڕەخنەیی و کاریگەری مێژوویی”

1. پێشوازی هاوچەرخ 1870s:- کاتێک ڕۆمانەکە بڵاوکرایەوە، مشتومڕێکی تووندی لێکەوتەوە. ڕەخنەگرە لیبراڵ و ڕادیکاڵەکان بە هێرشێکی ناڕەوا بۆ سەر بزووتنەوە چاکسازییەکان زانیان. ڕەخنەگری بەناوبانگ میخائیلۆڤسکی (Mikhailovsky) دۆستۆیڤسکی بە پاشکۆیی و زیادەڕەوی تۆمەتبار کرد. لە بەرامبەردا؛ پارێزگار و ناسیۆنالیستە ڕووسەکان ڕۆمانەکەیان وەک هۆشدارییەکی پێغەمبەرانە لە شۆڕش ستایش کرد. نووسەر لیۆ تۆڵستۆی (Leo Tolstoy)، سەرەڕای ناکۆکییەکانی لەگەڵ دۆستۆیڤسکی، ستایشی قووڵایی دەروونی ڕۆمانەکەی کرد(١٩٦٧Mochulsky, ).

2. هەڵسەنگاندنەوە لە سەدەی بیستەمدا؛ دوای شۆڕشی بەلشەڤیک لە ساڵی 1917 و سەرکەوتنی ڕژێمە تۆتالیتارییەکان، “شەیتانەکان” وەک کارێکی پێغەمبەرانە هەڵسەنگێندرایەوە. بیرمەندانی ڕووسی دەرکراو وەک نیکۆلای بێردیایڤ (Nikolai Berdyaev) ڕۆمانەکەیان وەک پێشبینییەکی وردی کارەساتی شۆڕشی ڕووسیا و لێکەوتە خوێناوییەکانی بینی. بێردیایڤ نووسیویەتی “دۆستۆیڤسکی لە شەستەکاندا شتێکی بینی کە ئێمە تەنها لە بیستەکاندا بینیمان. بینی کە نیهیلیزمی ڕووسی بە کارەسات و وێرانکاری کۆتایی دێت” (Berdyaev, 1934, p. 23). فەیلەسوفی فەرەنسی ئەلبێر کامۆ (Albert Camus) لە توێژینەوەکەیدا “مرۆڤی یاخی” (TheRebel, 1951) “شەیتانەکان”ی بە یەکەمین ڕۆمان دانا کە “لۆژیکی تیرۆر” و تووندڕەویی ئایدیۆلۆژیای مۆدێرن شیدەکاتەوە.

3. کاریگەری لەسەر ئەدەبی جیهانی:- ڕۆمانەکە کاریگەرییەکی قووڵی هەبوو لەسەر:-

• ئەدەبی سیاسی:- جۆرج ئۆروێڵ (“1984”)، ئارسەر کۆستلەر “Darkness at Noon”.
• ئەدەبی بوونگەرایی :- (Existentialist literature)کامۆ، سارتر، کافکا.
• ئەدەبی ڕووسی:- کاریگەرییەکی ئاشکرا لەسەر بوڵگاکۆڤ، سۆڵژینیتسین، و ئەوانی تر.

“شیکاری ڕەخنەیی هاوچەرخ”

1. ڕوانگەی فەلسەفی؛ لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە، “شەیتانەکان” وەک گەڕانێک بۆ ئەوەی کە نیتشە (Nietzsche) دواتر ناوی دەنێت “مردنی خودا” و لێکەوتە ئەخلاقییەکانی دەخوێنرێتەوە. توێژەر جەیمس سکانلان (James Scanlan) پێی وایە دۆستۆیڤسکی پرسیارێکی بنەڕەتیی بوونگەرایی دەورووژێنێت:- “ئایا مرۆڤ دەتوانێت بەبێ باوەڕبوون بە خودا، ئەخلاقی بێت؟” و وەڵامەکە لە ڕۆمانەکەدا تا ڕادەیەکی زۆر نەرێنییە ( (Scanlan, 2002.
2. ڕوانگەی سیاسی؛ لە ڕووی سیاسییەوە، ڕۆمانەکە بە ڕەخنەیەکی زوو دادەنرێت لە ئایدیۆلۆژیا تۆتالیتارییەکان. ڕەخنەگری ئەمریکی ئێدوارد واسیۆلێک (Edward Wasiolek) پێی وایە دۆستۆیڤسکی “پێکهاتە دەروونی و ئەخلاقییەکانی تیرۆری مۆدێرن”ی دەستنیشان کردووە، سەدەیەک پێش دەرکەوتنی ڕژێمە تۆتالیتارییە گەورەکان (Wasiolek, 1964).
3. ڕوانگەی فێمێنیستی؛ ڕەخنەگرە فێمێنیستە هاوچەرخەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ڕۆمانەکە، سەرەڕای قووڵاییەکەی، وێنەی ستریۆتایپی ژنانی تێدایە. زۆربەی کاراکتەرە ژنەکان بە پەیوەندییان بە پیاوانەوە پێناسە دەکرێن (دایک، خۆشەویست، ژن). لەگەڵ ئەوەشدا، کاراکتەرەکانی وەک ڤارڤارا پترۆڤنا (Varvara Petrovna) و لیزا توشینا (Liza Tushina) هێز و ئاڵۆزییەکی دەروونی بەرچاو نیشان دەدەن ( Holquist, 1977) .

4. ڕوانگەی دەروونی؛ لە ڕوانگەی دەروونناسیی مۆدێرنەوە، ڕۆمانەکە توێژینەوەی حاڵەتی نایاب پێشکەش دەکات:-

• ستاڤرۆگین نیشانەکانی تێکچوونی کەسایەتی نەرجسی و ساردو سڕی سۆزداری نیشان دەدات.
• کیریڵۆڤ دووچاری بیرۆکەی زۆرەملێیی دەربارەی مردن و ئازادی دەبێتەوە.
• پیۆتەر خەسڵەتەکانی سایکۆپاتی نیشان دەدات: بێبەزەیی، دەستکاریکردن، نەبوونی ویژدان.

“خاڵەکانی بەهێزی و لاوازی”

1. خاڵەکانی بەهێزی:- چی وای دەکات “شەیتانەکان” ببێتە شاکارێکی ئەدەبی نائاسایی؟ کاتێک باس لە خاڵەکانی بەهێزی ڕۆمانی “شەیتانەکان” دەکەین، باس لەو توخمانە دەکەین کە وای لێدەکەن ببێتە یەکێک لە گەورەترین بەرهەمە ئەدەبییەکانی مێژوو. یەکەم و گرنگترین خاڵ قووڵایی فەلسەفی نائاساییە کە ڕۆمانەکە پێی جیادەکرێتەوە. دۆستۆیڤسکی تەنها چیرۆکێکی بۆ کات بەسەربردن نەنووسیوە، بەڵکو دەقێکی فەلسەفی تەواوی دروست کردووە کە پرسیاری بوونگەرایی و ئەخلاقی قووڵ دەورووژێنێت کە تا ئەمڕۆش پەیوەندیدارن. ئەم پرسیارانە دەربارەی مانای ژیان لە غیابی باوەڕدا، سنوورەکانی ئازادی مرۆڤ، سروشتی شەڕ، و توانای پێکەوەژیانی مرۆڤ و بەرپرسیارێتییە ئەخلاقییەکانیەتی. هەموو لاپەڕەیەکی ڕۆمانەکە بیرکردنەوەی فەلسەفی لەخۆدەگرێت کە خوێنەر ناچار دەکات لە قووڵترین کێشە مرۆییەکان بڕوانێتەوە، ئەمەش وای لێدەکات نەک تەنها بەرهەمێکی ئەدەبی بێت بەڵکو وانەیەکی فەلسەفی زیندووش بێت.

خاڵی دووەم کە ڕۆمانەکە جیادەکاتەوە بریتییە لە بینینی پێغەمبەرانەی سەرسوڕهێنەر کە دۆستۆیڤسکی نیشانیداوە. بە وردبینییەکی ترسناکەوە مەترسییەکانی ئایدیۆلۆژیا تووندڕەوەکان و تیرۆری سیاسی پێشبینی کردووە، دەیان ساڵ پێش دەرکەوتنی ڕژێمە تۆتالیتارییە گەورەکان لە سەدەی بیستەمدا. ڕۆمانەکەی لە حەفتاکانی سەدەی نۆزدەهەمدا نووسی، بەڵام بە وردی وەسفی ئەوەی کردووە کە چۆن بیرۆکە ڕادیکاڵەکان دەتوانن بگۆڕێن بۆ بزووتنەوەی تیرۆریستی ڕێکخراو، و چۆن شۆڕشگێڕان دەتوانن کوشتن و تووندوتیژی بە ناوی بنەما پیرۆزەکانەوە ڕەوا بکەن. مێژووی دواتر، لە شۆڕشی بەلشەڤیکەوە تا سەرکەوتنی فاشیزم و نازیزم، دروستیی هۆشدارییەکانی دۆستۆیڤسکی سەلماند، ئەمەش وای لێکرد ڕۆمانەکە زیاتر وەک بەڵگەنامەیەکی پێغەمبەرانە بێت نەک تەنها خەیاڵێکی ئەدەبی. سەبارەت بە ئاڵۆزی دەروونیی کاراکتەرەکان، ئەمەش توخمێکی ترە کە ڕۆمانەکە بە ئاستی بلیمەتیی دەگەیەنێت. دۆستۆیڤسکی کاراکتەری ڕووت یان ستریۆتایپی دروست نەکردووە، بەڵکو ڕۆحی مرۆڤی فرە ڕەهەندی کێشاوە، پڕ لە ناکۆکی، ڕاستەقینە و قایلکەر تا ئاستێکی ترسناک. ستاڤرۆگین خراپەکارێکی باو نییە بەڵکو مرۆڤێکی تێکشکاوە و لە بۆشاییەکی بوونگەرایی قووڵەوە دەناڵێنێت، کیریڵۆڤ بیرمەندێکی قووڵە بەڵام سەرسامە بە بیرۆکەی مردن و ئازادی، شاتۆڤ باوەڕدارێکی گەرموگوڕە بەڵام پڕە لە گومان، و تەنانەت پیۆتەری خراپەکار دڕندە نییە بەڵکو مرۆڤێکی ئاساییە کە ڕێگای نیهیلیزمی هەڵبژاردووە. ئەم قووڵاییە دەروونییە وا دەکات خوێنەر هەست بکات مامەڵە لەگەڵ کەسانی ڕاستەقینە دەکات نەک تەنها کاراکتەری سەر کاغەز.

ڕاستگۆیی هونەری ڕەها خەسڵەتێکی چوارەمە کە ڕۆمانەکە جیادەکاتەوە. دۆستۆیڤسکی چارەسەری ئاسان یان کۆتاییەکی دڵخۆشکەر و ئاسوودەبەخش پێشکەش بە خوێنەر ناکات، بەڵکو ناکۆکییە مرۆییەکان و ململانێ ئەخلاقییەکان بە ڕاشکاوی و ڕوونییەکی ئازاربەخش نیشان دەدات. لە جیهانی ڕۆمانەکەیدا، چاکە لەوانەیە تووشی شکست بێت (وەک ئەوەی بۆ شاتۆڤ ڕوویدا)، و خراپە لەوانەیە بۆ ماوەیەکی کاتی سەربکەوێت (وەک ئەوەی پیۆتەر هەڵهات)، و ئازادی لەوانەیە بەرەو وێرانکاریی خودی ببات (وەک ئەوەی ستاڤرۆگین خۆی کوشت). ئەم ڕاستگۆییە هونەرییە ترسناکە وا دەکات ڕۆمانەکە ئاوێنەیەکی ڕاستەقینە بێت بۆ سروشتی مرۆڤ، نەک خەیاڵێکی ڕۆمانسی کە ڕاستی جوان دەکات یان دەیشێوێنێت. لە کۆتاییدا؛ ڕۆمانەکە بە گفتوگۆ فەلسەفییە سەرسوڕهێنەرەکانی جیادەکرێتەوە کە دڵی دەقەکەن. گفتوگۆ قووڵەکان لە نێوان کاراکتەرەکان دەربارەی باوەڕ و بێباوەڕی، ئازادی و بەرپرسیارێتی، شۆڕش و سیستەم، تەنها گفتوگۆی ڕووکارینین بەڵکو شەڕی فیکری ڕاستەقینەن کە قووڵترین ڕەوتە فەلسەفییەکانی سەردەمی دۆستۆیڤسکی و سەردەمی ئێمە ئاشکرا دەکەن. ئەم گفتوگۆیانە بە زمانێکی شاعیرانە و فەلسەفی لە یەک کاتدا نووسراون، کە قووڵایی فیکری و بارگەی سۆزداری پێکەوە دەبەستێتەوە، ئەمەش وای لێدەکات ئەزموونێکی خوێندنەوەی ناوازە و کاریگەر بێت.

2. خاڵە لاوازەکان:- ئەو ئاستەنگانەی ڕووبەڕووی خوێنەری “شەیتانەکان” دەبنەوە، كە سەرەڕای گەورەیی ڕۆمانەکە، بە دادپەروەرییەکی زۆرەوە دەبێت دان بەوەدا بنێین کە هەندێک ئاستەنگ و دژواری تێدایە کە ڕەنگە ڕێگر بێت لەوەی هەندێک خوێنەر بە تەواوی چێژی لێوەرگرن. یەکەمین ئەم دژواریانە بریتییە لە ئاڵۆزیی زۆری پێکهاتەی گێڕانەوە. ڕۆمانەکە ژمارەیەکی زۆر کاراکتەری تێدایە، هەر یەکەیان پاشخان و پەیوەندیی ئاڵۆزی لەگەڵ ئەوانی تردا هەیە، جگە لە هێڵی گێڕانەوەی پێکەوەبەستراو و تێکەڵ. ئەم ئاڵۆزییە ڕەنگە خوێنەر تووشی سەرلێشێواوی بکات، بەتایبەتی لە بەشەکانی سەرەتادا، و وای لێبکات هەست بە ونبوون بکات لە نێوان ناوەکان و ڕووداوەکاندا. خوێنەرێک کە نەیاره بە شێوازی دۆستۆیڤسکی یان ڕۆمانی کلاسیکیی ڕووسی، ڕەنگە سەختی ببینێت لە بەدواداچوونی هەموو ئەم گێڕانەوە پێکەوەبەستراوانە. دووەم دژواری بریتییە لە درێژبوونەوەی ئاشکرا لە هەندێک بەشی ڕۆمانەکەدا. هەندێک دیمەن و گفتوگۆ زۆر لە پێویست درێژخایەن دیارن، وەک ئەوەی دۆستۆیڤسکی بەدوای بیرۆکە فەلسەفییەکانی خۆیدا ڕۆیشتووە تا ڕادەیەک کە پێویستیی بە کورتبڕی و چڕکردنەوەی دراماتیکی لەبیر کردووە. دیمەنی دیاریکراو، بەتایبەتی لە بەشی ناوەڕاستی ڕۆمانەکەدا، دەکرێت کورت بکرابایەتەوە بەبێ ئەوەی ڕۆمانەکە هیچ لە قووڵایی یان کاریگەرییەکەی لەدەست بدات. ئەم درێژبوونەوەیە ڕەنگە وا بکات خوێنەر هەست بە بێزاری بکات یان سەرنجی لەدەست بدات، بەتایایەتی لە سەردەمی ئێستادا کە خەڵک ڕاهاتوون بە خێرایی لە گێڕانەوەدا.

خاڵێکی تر کە دەتوانرێت بە لاوازییەکی ڕێژەیی دابنرێت بریتییە لە لایەنگریی ئایدیۆلۆژیای ئاشکرا لە ڕۆمانەکەدا. دۆستۆیڤسکی لایەنگریی خۆی دژ بە بزووتنەوە ڕادیکاڵ و نیهلیستییەکان ناشارێتەوە، ئەمەش وای دەکات ڕۆمانەکە کەمتر بێلایەن و بابەتی بێت بە بەراورد بە هەندێک لە کارەکانی تری وەک “براکان کارامازۆڤ” کە تێیدا هەر ڕوانگەیەک مافی دەربڕینی خۆی پێدراوە. لە “شەیتانەکان”دا، دەنگە پارێزگار و باوەڕییەکان دڵسۆزی نووسەریان پێیە، لە کاتێکدا شۆڕشگێڕان بە شێوەیەکی ئاشکرای نەرێنی وێنا کراون. ئەم لایەنگرییە ئایدیۆلۆژییە، سەرەڕای ئەوەی مێژوو دروستیی نیگەرانییەکانی دۆستۆیڤسکی سەلماندووە، ڕەنگە وا بکات هەندێک خوێنەر هەست بکەن ڕۆمانەکە هاوسەنگییەکی هونەریی کەمە.

پەیوەست بە خاڵی پێشوو، هەندێک ڕەخنەگر پێیان وایە وێناکردنی کاراکتەرە شۆڕشگێڕەکان لە ڕۆمانەکەدا تا ڕادەیەک وەک کاریکاتۆر و زیادەڕۆیی دیارە. شۆڕشگێڕان لە ڕۆمانەکەدا وەک کۆمەڵێک پیلانگێڕی خراپ، گەمژە، یان خولیایین، بەبێ ئەوەی دەرفەتێکی ڕاستەقینەیان پێبدرێت بۆ پێشکەشکردنی ڕوانگەی خۆیان بە شێوەیەکی قایلکەر. ئەم وێناکردنە، سەرەڕای ئەوەی ڕەنگە ڕەنگدانەوەی باوەڕی کەسیی دۆستۆیڤسکی بێت، هەندێک جار وا دەکات ڕۆمانەکە وەک پڕوپاگەندەیەکی سیاسی زیاتر بێت نەک کارێکی هونەری هاوسەنگ. بێگومان، دەکرێت بوترێت کە مێژووی دواتر وردبینیی هۆشدارییەکانی دۆستۆیڤسکی لە تیرۆری شۆڕشگێڕی سەلماندووە، بەڵام لە ڕوانگەیەکی هونەریی پەتییەوە، وێناکردنی کاریکاتۆری وەک خاڵێکی لاوازی ڕێژەیی دەمێنێتەوە. لە کۆتاییدا؛  پێکهاتەی گێڕانەوەی ئاڵۆز و بەکارهێنانی گێڕەرەوەی شایەتحاڵ هەندێک جار دوورییەکی ڕەخنەیی لە نێوان خوێنەر و ڕووداوەکاندا دروست دەکات کە ڕێگر دەبێت لە بەشداریی سۆزداری تەواو. گێڕەرەوەکە، کە خۆی وەک مێژوونووسێکی بێلایەن نیشان دەدات، ڕووداوەکان بە شێوازێکی نیمچە-دۆکۆمێنتاری دەگێڕێتەوە، ئەمەش وا دەکات خوێنەر لە دوورەوە سەیری ڕووداوەکان بکات نەک بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ ئەزموونیان بکات. ئەم تەکنیکی گێڕانەوەیە، سەرەڕای ئەوەی خزمەتی ئامانجە فیکرییەکانی دۆستۆیڤسکی دەکات، ڕەنگە کاریگەریی سۆزداری ڕاستەوخۆی ڕۆمانەکە کەم بکاتەوە بە بەراورد بە کارەکانی تری کە تێیدا گێڕانەوەی کەسی یەکەم یان گێڕانەوەی ڕاستەوخۆی بەکارهێناوە.

سەرەڕای هەموو ئەم خاڵانە، گرنگە جەخت لەوە بکرێتەوە کە ئەم “لاوازییانە” ڕێژەیین، و زۆربەیان دەتوانرێت وەک بەشێک لە شێوازی هونەری مەبەستداری دۆستۆیڤسکی دابنرێن. ئاڵۆزی و درێژبوونەوە، بۆ نموونە، ڕەنگدانەوەی خودی واقیعی ژیانە کە ئاڵۆز و پێکەوەبەستراوە. و لایەنگریی ئایدیۆلۆژی دەکرێت لە چوارچێوەی ئەو نیگەرانییە قووڵەدا تێبگەین کە دۆستۆیڤسکی بۆ داهاتووی وڵاتەکەی هەبوو. لە کۆتاییدا، خاڵەکانی بەهێزی ڕۆمانەکە زۆر زیاترن لە خاڵە لاوازەکانی، ئەمەش وای لێدەکات ببێتە شاکارێکی ئەدەبی نەمر، سەرەڕای هەموو ئەو ئاستەنگانەی ڕەنگە ڕووبەڕووی خوێنەرانی ببنەوە.

“وەرگێڕانەکان و چاپی پێشنیاز کراو”

بەهۆی ئاڵۆزی زمان و شێواز، وەرگێڕانەکان زۆر لە کوالێتییاندا جیاوازن:-

بە ئینگلیزی:-

• Richard Pevear and Larissa Volokhonsky (Vintage, 1994)

 بە وردترین و مۆدێرنترین دادەنرێت.

• Robert A. Maguire (Penguin Classics, 2008)

وەرگێڕانێکی ئەکادیمی نایابە لەگەڵ پێشەکییەکی گشتگیر.

بە عەرەبی:-

• وەرگێڕانی سامی دڕوبی (دار الفکر):- یەکێکە لە وەرگێڕانە کلاسیکییە متمانەپێکراوەکان.
• وەرگێڕانی عەبدولکەریم محەمەد ساڵح:- چاپێکی نوێ و باشە.

• تێبینی گرنگ:- باشتر وایە بەدوای چاپێکدا بگەڕێی کە “دانپێدانانەکەی ستاڤرۆگین”ی لابراو لەخۆبگرێت، چونکە تێگەیشتنێکی قووڵتر بۆ کاراکتەری سەرەکی دەدات.

“پوختە و هەڵسەنگاندنی کۆتایی”

1. گرنگی مێژوویی و ئەدەبی؛ “شەیتانەکان” بە یەکێک لە گرنگترین ڕۆمانەکانی ئەدەبی جیهانی دادەنرێت و، ڕەنگە پێغەمبەرانەترینیان بێت. شیکارییەکی زوو و وردی پێشکەش بە دیاردەی تیرۆری سیاسی و ئایدیۆلۆژیا تۆتالیتارییەکان کرد کە سەدەی بیستەمیان داڕشت.
2. پەیوەندی هاوچەرخ؛ لە سەدەی بیست و یەکەمدا، لەگەڵ سەرکەوتنی تووندڕەویی ئایدیۆلۆژی (ئایینی، سیاسی، یان ئایدیۆلۆژی)، پرسیارەکانی ڕۆمانەکە بە پەل دەمێننەوە:-

• چۆن بیرۆکەکان دەگۆڕێن بۆ تووندڕەوی و تووندوتیژی؟
• سنوورەکانی ئازادی تاکەکەسی چین؟
• چۆن ڕووبەڕووی بۆشایی ڕۆحی لە کۆمەڵگاکانی مۆدێرن دەبینەوە؟

3. ئەم ڕۆمانە بۆ کێ پێشنیار دەکەین؟

خوێندنەوەی بۆ ئەم کەسانە پێشنیار دەکرێت:-

• ئەوانەی خولیای فەلسەفەی سیاسی و بوونگەرایین.
• خوێندکارانی ئەدەبی ڕووسی و جیهانی.
• توێژەرانی بنەچەی تووندڕەوی و تیرۆری مۆدێرن.
• خوێنەرانێک کە بەدوای ئەدەبی فیکری ئاڵۆز و ئاستەنگدا دەگەڕێن.
• ڕەنگە گونجاو نەبێت بۆ:-
• خوێنەرانێک کە بەدوای چیرۆکێکی سادە و خۆشدا دەگەڕێن.
• ئەوانەی چیرۆکی خێرا و ڕاستەوخۆیان پێ باشترە.
• خوێنەرانی ناخولیای فەلسەفە و بیرۆکە ئەبستراکتەکان.

4. هەڵسەنگاندنی کۆتایی؛ دوای خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە، دەتوانم بە ڕاشکاوی بڵێم:- “شەیتانەکان” ڕۆمانێک نییە کە بخوێنرێتەوە، بەڵکو ئەزموونێکی بوونگەراییە کە دەژی. یەکێکە لەو کتێبە دەگمەنانەی کە ژیانی خوێنەر دابەش دەکات بۆ پێش و دوای خۆی. دوای خوێندنەوەی، بە هەمان شێوە سەیری سیاسەت، ئایین، ئازادی، یان سروشتی مرۆڤ ناکەیت. ئەمە ڕۆمانێکە دەربارەی مەترسیی هەمیشەیی، مەترسیی بیرۆکەکان کاتێک لە مرۆڤایەتی جیادەبنەوە، مەترسیی ئازادی کاتێک دەگۆڕێت بۆ فەوزا، مەترسیی دڵنیایی ئایدیۆلۆژی کاتێک کوشتن ڕەوا دەکات. دۆستۆیڤسکی ڕۆمانێکی نەنوسی، بەڵکو هۆشدارییەکی نووسی. و مێژوو سەلماندی کە ئەو ڕاستی دەکرد.