ڕۆڵی جاشەكان لەپڕۆسەی ئەنفالدا

“جاش” زاراوەیەكی تایبەتە بە كورد، هەرچەندە لە هەموو جیهان هاوشێوەی هەبووە دۆخەكەی لە جەوهەردا بە “جاش”ی كوردستان بچێت، بەڵام وەك یەكیش نین. لە كوردستان بەو خەڵكە گوتراوە “جاش”، چەكی دوژمنی داگیركەری هەڵگرتووە دژی کورد و شۆڕشەکەی بەرامبەر هه‌ندێك‌ پارە، لە ناو كورددا نامۆ ‌و ناشرین ترین پیشەیە، ئەو کەسانەی بوون بە “جاش” سێ پاڵنەری سەرەکیان هەبووە، ئەویش بریتی بوون لە زاڵبوونی:-

1.بەرژەوەندی تایبەت بەسەر بەرژەوەندی گشتی.

2.دەروونێكی نەخۆشی بەسەر ڕەوشتی باڵای خۆی.

3.میكاڤیلیەتی سیاسی بەسەر مەبادیئەكان.

بۆیە ئەو ناوە دەگمەنە لە دۆخێكی دەگمەنی كەسێتییەكە بۆی دۆزراوەتەوە لە نێوان كۆمەڵە ناوێكی تر، وەك “خیانەت، خۆفرۆشی، بێگانە پەرستی”. “جاش” لە ئەنفالدا ئەركێكی زۆری بۆ ڕژێمی بەعس ڕاپەڕاند، هەڵبەت لەناو “جاش”دا نیگەرانی هەبوو سەبارەت بە كارەساتی ئەنفال، بەڵام ئەگەر بەگشتی سەیر بكەین ئەگەر “جاش” نەبوایە بەو ڕادەیە ئەنفال كاریگەریی بەجێ‌ نەدەهێشت(١). تاوانی ئەنفال ئەگەرچی بەبیرێكی شۆڤێنستیانەی عەرەبی ئەنجامدار ‌و ڕژێمی بەعس جێبەجێی كرد، بەڵام نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت سەدان سەرۆك “جاش”ی كورد ڕۆڵی پێشەنگی ئەو سوپا فاشیستییانەیان بینی(٢)، دەسەڵاتدارانی ڕژێم لە ڕۆژانی ئەنفالدا بەهاریان بوو.(٣) بەعس زۆر شارەزا بوو لە ئه‌قڵییه‌تی كوردا ‌و دەیزانی بەچی ڕق ئەستوور دەبێت ‌و بەرامبەر بە نەتەوەكەی خۆی ‌و دەیزانی ئیهانە قبوڵ ناكات، بۆ ئەو مەبەستە هات خەڵكی خۆی خستە ناو هەردوو لای ناحەز بەیەك بۆ هەڵگیرساندنی شەڕی برا كوژی ‌و ناردنی زانیاریی ‌و دروستكردنی جیابوونەوەی نێوخۆیی كورد‌ و كوتلەچێتی‌ و خەڵك كوشتن ‌و تەسلیم بوونەوە ‌و دروست كردنیان لە ناو حكومەت ‌و چەك پێدانیان بۆ ڕاوی خەڵك‌ و خەڵك كەشفكردن(٤). حكومەتی ئێراق توانی سەدان “جاش”ی كورد لە پڕۆسەی بەدناوی ئەنفال ‌بەکاربهێنێت، ڕاستییەكی تاڵ‌ و حاشا هەڵنەگرە، “جاش ‌و جاشایەتی” لە كوردستان دیاردەیەكی تازە‌ و نامۆ نییە بەكۆمەڵی كوردەواری، بەڵام لەبەرئەوەی كارەساتی ئەنفال ئەوەندە گەورەیە ‌و ژمارەی قوربانییەكان ئەوەندە زۆرن، ئەم كردەوەی بەعس دەچێتە خانەی پاكاتاوی ڕەگەزیی ‌و لە ناوبردنی نەتەوەیەك دەبێت لێكۆڵینەوەی زیاتری لەسەر بكرێت(٥).

هاوڕێ‌ لەگەڵ دەستی ڕژێم ‌و دوژمنانی كورد لێرە و لەوێ‌ كورد خۆیشی ڕۆڵی بەرچاوی گێڕا لە ئەنفالی كوردا لە تەواوی ناوچەكانی كوردستاندا، “جاش” ‌و ڕاوێژكار ‌و بەكرێ گیراوەكانی بەعس پێشەنگی سوپای بەعس بوون، بۆ سەختترین ‌و دوورترین شوێن ئامادە بوون، ئەمان ئیتر كێبڕكێیان بوو لە ئەنفالكردنی كەسوكار و هاوزمانی خۆیاندا، چەندین “جاش” لە پێناو دەسكەوتنی تاڵانی لەگەڵ هاوەڵەكانیدا شەڕییان بووە، سەیر نەبوو “جاش”ێك لە گوندی باب ‌و باپیریدا بێ‌ شەرمانە تاڵانكاری بكات(٦). ئەرك ‌و فەرمانی “جاش” بە شێوەیەكی گشتی چوون یەكن لەگەڵ هەمان جۆر میلیشیای ناوچەكانی دیكەی جیهاندا، ئەمانە تەنها چەكی سوكیان پێدرا بوو پارێزگاری ڕێگاوبان ‌و دەوروپشت‌ و ئیشكگرتنی دێهاتەكانیان پێ سپێردرا بوو، هەروەها وەك شارەزا ‌و چاوساغیش پێش سوپای نیزامی دەكەوتن ‌و گوندەكانیان دەپشكنی بۆ سەربازی هەڵاتوو ‌و موتەخەلیف ‌و ئەوانەی گومانی پێشمەرگە یان لێدەكرا دەیان گرتن‌ و دەیاندانە دەست حكومەتەوە، لەبەر هه‌ندێك‌ هۆكاری ڕوون ‌و ئاشكراش ڕژێم هەرگیز تەواوی متمانەی بەڕاستی ‌و دڵسۆزی “جاش” نەدەكرد، “جاش” گرتن لەكۆمەڵگا كان ‌و ئەو شار‌و شارۆچكە ‌و گوندانە بوو كە لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتدا بوون وەكو (زاخۆ پێنج هەزار “جاش”ی هەبوو(٧). گومانی ناوێت وەك بەشێك لە تاوانی سوپا “جاش”ەكان بەشداربوون لە ناردنی هەزاران كورد بەرەو مردن، ئەمانە ئەرك ‌و فەرمانێكی بەربڵاویان لە ئەستۆ گرتبوو، كاروانی سوپا ڕژێمی بەعسیان دەپاراست ‌و پێش هێزەكانی حكومەت دەكەوتن بۆ گوندەكان بۆ ڕێخۆشكردن‌ و سۆراغ كردنی هەواڵ ‌و زانیاری پێویست، ئەوان چیاكانیان دەپشكنی ‌و بە دوای ئەو كەسانەدا دەگەڕان لە دەست پێشڕەوی سوپا هەڵاتبوون ‌و دەستگیریان دەكردن ‌و لە بەندینخانەیان تووند دەكردن(٨).

“جاش”ە كوردەكان بڕێكی كەمیان نەبێت دەنا زۆربەی موستەشارەكان لەگەڵ خەڵكی لێقەوماودا درۆیان كردووە و پڕوپاگەندەی ئەوەیان كردووە حکومەت لێبووردەیە ‌و دەیانپارێزێ‌‌ و لە شارۆچكە ‌و كۆمەڵگاكان نیشتەجێیان دەكەنەوە(٩). بەڵێنی وایان پێدەدان هەرگیز لە ئارادا نەبوو واتە بەڵێنی ئەوە یان پێدەدان  ئەمش زنجیرەیەكی كۆتایی نەهاتووی پەلامارەكانی حكومەتە بۆ سەرلەنوێ‌ نیشتەجێكردنەوە، بەوەی گوایە ژیانێكی هاوچەرخ بۆ خەڵكەكە دەخوازن لە كۆمەڵگای ژێردەسەڵاتی حكومەتدا(١٠). ئەم جۆرە كەسانە ئەمڕۆ لەلایەن خەڵكێكی زۆرەوە وەكو تاوانباری ئەنفال تەماشا دەكرێن ئەمەش لەو سۆنگەیەوە، ئەم گومان لێكراوانە نەچوونەتە بەردەمی دادگا تا پرسی تاوانباریی و بێتاوانیان یەكلایی بكرێتەوە، بۆیە لەدیدی خەڵكەوە ئەوانە تاوانبارن، ئەگەر بێتاوان بوونایە دەچوونە بەردەم دادگا ‌و چیتر ڕازی نەدەبوون ئەو پەڵە ڕەشە بەناو چاوانیانەوە بهێڵنەوە، بۆیە كاتێك باس لە ئەنفال دەكرێت ناشێت ڕۆڵی تاوانكاری “جاش”ەكان فەرامۆش بكرێت، هەرچەندە هه‌ندێكیان ڕۆڵی باشیان گێڕاوە‌ و خەڵكیان ڕزگار كردووە‌ و هه‌ندێكیشیان باس لە چاكە‌ی خۆیان دەكەن لەو ڕۆژگارەدا، بەڵام بە شداریكردن لە تاوانێكی وەكو ئەنفالدا ئەوەندە كاریگەرە ئەوقسانە بەهانایانەوە نایەت‌ و هەمیشە پرسیارێك دروست دەبێت، بەشداریكردن لە تاوانی ئەنفالدا چ كەلێنێك بۆ مەردایەتی دەهێڵێتەوە؟(١١). حكومەتی ئێراقی بۆ چەند مەبەستێك “جاش”ەكانی بەكاردەهێنا  ئامانج لە دروستكردنی ئەو تاقمە لەلایەن ڕژێمی ئێراقەوە لەیەك كاتدا سیاسیی‌ و هەواڵگیریی ‌و سەربازیی بووە، لەڕووی سیاسییەوە بەشداریكردنی بڕێك لە خێڵەكانی كوردستان لە چەك هەڵگرتن بۆ ڕژێمی ئێراق ‌و بەشداریكردنی ئەو چەكدارانە لەشەڕ دژی پێشمەرگەدا شانبەشانی سوپای ئێراق واتای ئەوەی بۆ ڕژێمی ئێراق دەبەخشی زۆربەی پێكهاتەكانی گەلی كورد لەگەڵ حكومەتی ناوەندین‌ و دژ بەیاخیبوان چەكیان هەڵگرتووە ‌و داكۆكی لە حكومەتی ئێراق دەكەن(١٢)، فەوجە خەفیفەكانی كۆتایی هەشتاكان زەنگێكی ترسناك بوو بۆ هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگای كوردیی و خۆی لە بنەڕەتدا دروستكردنی ئەم فەوجانە كاركردن بوو لە سەر هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییەكانی كۆمەڵگای كوردی، ڕژێمی بەعس لەڕێگەی دروستكردنی ئەم فەوجەناوە هەستا بە شێواندنی یەكێ‌ لە بنەما سەرەكیەكانی نەتەوە، بەعس ئەم فەوجانەی لەسەر بنەمای ئه‌قڵییه‌تی فیوداڵی ‌و لێك دورخستنەوە دروست دەكات ‌و ناوی هەر فەوجێك گرێدەدات بە هۆز و عەشیرەت‌ و بنەماڵە‌ و ناوچەكەی‌، ئەمەش جگەلە هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگە ‌و دروستكردنی درز لە نێوان گروپ ‌و تاكەكانی كۆمەڵگە بەولاوە هیچی تر نییە(١٣).

ڕژێمی ئێراق زۆر سوودی لە دیاردەی جاشایەتی وەرگرت لە ئاستی دیبلۆماسیدا، دیاردەی جاشایەتی وەك چەكێكی سیاسی دژی داوا ڕەواكانی كورد لە ئاستی نێودەوڵەتی‌ و ناوچەییدا ڕوبەڕووی شكست دەبوویەوە، كاتێك دیبلۆماتەكانی ئێراق زانیاریان دەدا بە دۆستەكانی كورد زۆرینەی خەڵكی كوردستان لەگەڵ حكومەتی ئێراقدایە ‌و دژی سیاسەتی یاخیبوان چەكیان هەڵگرتووە ‌و شانبەشانی سوپای ئێراق شەڕدەكەن(١٤). لە ڕووی سەربازیی ‌و هەواڵگیرییەوە ڕژێمی بەعس بۆ جێبەجێكردنی پلانەكانی هێزێكی گەورەی پڕ چەكی بە تازەترین‌ شێوە بەكارهێنا، بۆیە قەوارەی ئەو هێزەی ڕژێم ئامادەی كرد بوو بۆ ئەم شاڵاوە سەرجەم فەیلەقەكانی یەك – بە لێپرسراوی سوڵتان هاشم‌ و فەیلەقی دوو بە لێپرسراوی نزار خەزرەجی ‌و فەیلەقی سێ‌-بە لێپرسراوێتی (یونس محمد زەرب)‌ و سەرجەم تواناكانی ئیستیخبارات بە لێپرسراوێتی (فەریق الركن رەفیق السامرای‌ و ئەمنی عام ‌و الگواری ‌و مكتب تنضیم السمای)، ئەویش بە هاوكاری300 فەوجی خەفیفە لە250 هەزار “جاش” پێكهاتبوو بەشدارییان كرد، “جاش”ەکان هەمیشە چاوساغ ‌و یارمەتیدەری ڕژێم بوون لە جێبەجێكردنی تاوانەكاندا لە كوردستاندا(١٥)، ڕۆڵی ئەوان بۆ بەعس‌ و سوپاكەی گرنگ بوو، چونكە ئەوان شارەزای گشت هەردوو چیاكان بوون ‌و هەموو شتێكیان دەپشكنی ‌و بەتەنیشت تاڵانی خۆیانەوە بە دوای ئەو كەسانەشدا دەگەڕان لە دەست پێشڕەوی سوپا هەڵهاتبوون، ئەو “جاش”ە كوردانە بوون خەڵكی خۆ پەنادەرەكانیان دەدۆزیەوە ‌و بەدڵ ڕەقییەوە دەستگیریان دەكردن ‌و دەیاندانە دەست یەكەكانی سوپاوە(١٦). ئەم “جاش”انە چاوساغی سوپا بوون بۆ هێرشكرنە سەر گوندەكان، دەڵێین چاوساغ دەزانین بەعس جگەلە هێز ‌و چەك ‌و جبەخانەی زۆر هێلی كۆپتەر ‌و فڕۆكەی جەنگی هەبووە، بەڵام لەگەڵ سوپاكەی بەعس بەبێ‌ شارەزایی ‌و چاوساغی‌ و ڕێنمایی “جاش” هەرگیز ئەو شاڵاوەیان بەو شێوەیە سەركەوتوو نەدەبوو، ئەمە جگەلەوەی گەر “جاش” نەبوایە خەڵكێكی زۆر لەوانەی بەرە و ئێران دەڕۆیشتن ڕزگاریان دەبوو، “جاش”ەکان بوون دواتر شوێن پێیان هەڵدەگرتن ئەمەش تەنها لە پێناوی خۆبردنە پێشەوە لە بەعس، “جاش” لە سەرجەم ناوچەكانی كوردستاندا هەبوو بە ناوچە سەخت و شاخاوییەكانیشەوە، ئەمەش چاوساغییەتی سوپای ئاسانتر كردبوو(١٧)، “جاش”ەكان لە ڕاوكردنی پێشمەرگەدا دەورێكی گەورەیان هەبوو، هەموو دەناسران‌ و بە بەرچاوەوە بوون بەگوێرەی دیسپلینی سەربازی دەجوڵانەوە، زۆر جار ئەم “جاش”انە لەگەڵ پێشمەرگە تووشی یەك دەهاتن‌و دەبوو بە شەڕیان(١٨).

“جاش”ەكان دەستە و تاقمی ژێر ڕكێفی حیزبی بەعس بوون بۆكاری دژە تیرۆری ناو شارەكان پاشانیش چالاكی پشگیریی بەرفراوانیان كرد پێش یەكە سەربازیەكان دەكەوتن بۆ ناوچە ئاوەدانەكان ‌و گوندەكانیان دەسوتاند ‌و تاڵانیان دەكردن و بەدوای گوندنشینە هەڵهاتووەكاندا دەگەڕان ‌و كارەکانی بە دەستەوەدانیان ڕێكدەخستن، هەموو ئەمانە لەلایەن كوردی شێوە سەربازی “جاش”ەوە ئەنجام دەدران(١٩). لە كاتی ئەنفالدا “جاش”ەكان ئەركیان فریودان ‌و خەڵەتاندانی خەڵكی سڤیل‌ و سەربازی هەڵهاتووی گوندەكان بوو، زۆرێك لە ئامر فەوجەكانی خەفیفە گەنجانێكی زۆریان لەوانە هەڵدەخەڵەتاند ‌و بەبیانووی ئەوەی دەیانپارێزن‌ و پسوڵەی سەرفرازیان بۆ دەكەن، دەیانیانبردە ڕەبیەكانی سەر بەفەوجەكانی خۆیان‌ و دواتریش لە پێناوی ئافەرین‌ و بڕێك پارەدا دەیاندانەوە دەستی بەعس ئەمانە هەر یەكێكیان بە پێی توانا ‌و دەسەڵات خەڵكیان دەدایە دەست بەعسەوە وەك دیاری خۆیان لەبەرامبەر ئەمەدا جگە لەپارە ‌و ئافەرین هه‌ندێك لە “جاش”ەكان مەدالیای ئازایەتی (نوت الشجاعە) یان وەردەگرت(٢٠)، سەدام حسێن بە پێی یاسا هەر جارەو مەدالیای ئازایەتی دەدایە بڕێك لەو فەرماندانەی ئەڵقە لە گوێی ڕژێم  بوون، جاری وا هەبوو كە سێك لە مەدالیایەك زۆتری بەركەوتووە(٢١). “جاش”ەكان لە ئەنفالدا لە هەڵپەی ئەوەدا بوون شتێكیان دەستبكەوێت، ئەمانە وەك یەكەیەكی تاڵانچی وابوون(٢٢)، تەنها تۆمەتبارنین بەوەی خەڵكیان داوەتە دەست سوپاوە، بەڵكو زەقترین دیاردەی تاڵانی ‌و بڕۆ لەلایەن “جاش”ەكانەوە بوو، چونكە گەڕان بەدوای تاڵان‌ و بڕۆدا نەك هەر كۆسپێكی لە بەردەمدا نەبوو، بەڵكو بە فەرمی لە ڕاسپاردەكەی تاهیر تۆفیق ئەلعانی دا ئاڕاستەی سوپا‌ و ئەمن ‌و موخابەراتی كردبوو عەلی حەسەن مەجید واژۆی كردووە دەرفەتیان بۆ ڕەخسابوو(٢٣)، ئەم چەكدارانەی ڕژێم وەكو كوللە لە شوێنە سەختەكان بۆنیان دەكرد‌ و شتومەكی ئاوارەیان دەدۆزیەوە‌ و  بوونە پرد بۆ سەرخستنی سوپای ئێراق(٢٤). “جاش”ەكان ڕاستەوخۆ كەڵكیان لە بەڕێوەچوونی ئەنفال وەردەگرت، پڕ بەپێستی واتا قورئانییەكەی (تاڵانكردنی كافران) چونكە لە پەلاماری ئەنفالدا مەرجی ئەوە هەبوو هەرشتێك لەلایەن ڕاوێژكار(موستەشار)ی فەوجەكانی بەرگریی نیشتیمان‌ و جەنگاوەرەكانییەوە دەستی بەسەردا بگیرێت ڕاستەوخۆ دەدرێتە خۆیان، تەنها چەكی قورس‌ و ئیسناد‌ و مامناوەند نەبێت، “پیاوەكان بدەنە دەستی ئێمەو ماڵ ‌و كەل ‌و پەلیش بۆ ئێوە”. لە ڕاستیدا “جاش”ەكان درێغیان نەدەكرد‌ و گوندە چۆڵكراوەكانیان سەرپاك بێ بەزەییانە تاڵان دەكرد لەپێش سوتاندن ‌و تەختكردنیدا (٢٥).

 ئەم “جاش”انە هاوكاری ڕژێمی بەعس بوون ‌و بەشدارییان لە پڕۆسەی ئەنفالدا كردووە، تا ئێستاش لە كوردستاندا ژیانی ئاسایی دەبەنەسەر ‌و ئەو پۆستانەیان پێدراوە كە خۆیان حەزیان لێیەتی(٢٦)، ئەم “جاش”انە چاویان بڕیبووە سامانی خەڵكی و دزی‌ و تاڵانی لەو پێناوەدا گوێیان بەفڕۆكە نەدەدا و ماڵیان تاڵان دەكرد(٢٧)، ڕژێم لەسەر شڕە خۆری‌ و دزی ‌و كاری ناڕەوا پەروەردەی كرد بوون، هەر ئەو “جاش”انەش بوون بەهۆی ئەوكارەساتە قورسە لە كوردستاندا زامێكی قوڵیان كردە ناو جەستەی نەتەوەی كورد(٢٨). ڕژێمە یەك لە دوا یەكەكانی ئێراق بەردەوام لە سەركوتكردن ‌و داپڵۆسینی كورد بوون و بەهەموو شێوازێك ویستویانە ناسنامەی نەتەوایەتی کورد بسڕنەوە، هەڵبەتە ئەم پڕۆگرامەشیان بە بەرنامە‌ی تایبەت داڕشتووە، ڕاگواستنی بە كۆمەڵی خەڵكی كورد لەسەر زێدی باب ‌و باپیرانی ‌و سیاسەتی بە عەرەبكردن ‌و تێكدانی گوند‌ و دێهاتەكان‌ و كیمیا بارانكردنی شارو شارۆچكەكانی كوردستان تا لوتكەی هەموو ئەو تاوانانە خۆی لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا بینییەوە(٢٩). ئەم ڕژێمانە هەمیشە لە شۆڕشی كورد ترساون بۆیە ڕێگەی تووند‌وتیژیی ‌و سەركوتكردنیان بەرامبەر بە كورد هەڵبژاردووە، چونكە بڕوایان بە مافی چارەنووسی كورد نەبووە ‌و كاتێكیش كورد دەستی داوەتەوە خەبات ڕژێم دەستی كردووە بە پەلاماردان ‌و سەركوتكردنی، ئەگەرچی ڕژێمی بەعس لە قۆناغێكدا دانی بە مافەكانی كوردا ناوە پێدەچێ‌ هەر بۆ پڕوپاگەندەبێ‌‌ و دواتر ئەو مافەی لەگەڵ خەڵكی كورددا خستیە تابووتی ئەنفالەوە ‌و لەبیابانەكانی خواروودا ناشتی(٣٠). كاتێك سوپا شاڵاوێكیان لەناوچەیەك دەستپێدەكرد، ئەوخەڵكانەی دەكەوتنە ژێر دەستییەوە لە چەند شوێنێكدا كۆی دەكردنەوە ‌و لە ژێر چاودێری پیاوانی هەواڵگیریی‌ و سەربازیدا دەبوون تا دواتر بۆ شوێنی مەبەست ڕەوانە دەكران(٣١). پێش ئەوەی ئەنفال ئەنجام بدرێت ڕژێم ئابڵوقەی بەسەر دێهاتەكاندا تووندكرد، تاكو ژیانی خەڵكی تاڵتربێت ‌و گوزەرانیان خراپ بێت‌ و گوشاریش بكەوێتە سەرهێزی پێشمەرگە ‌و سەرچاوەی ژیانیان ئاڵۆزبێت(٣٢).

لە ساڵی 1988‌ و ساڵانی پێشتر شۆڕشی كورد پێشڕەوییەكی باشی كرد دەسەڵاتەكانی شۆڕش وا ڕاهاتن لەگەڵ ژیانی ئازادیی ‌و دوژمنی تەواو نیگەران كرد، ئەمە واتە فراوانبوونی دەسەڵاتەكانی شۆڕش‌ و گەیشتنی بە نزیكترین شوێنی شارەكانی كوردستان بە كەركوكیشەوە، جگەلە پەیوەندی دۆستایەتی كورد و دەوڵەتی ئێران، ئەمانە هەموو ترس‌ و دڵەڕاوكێیەكیان بۆ بەعس دروستكرد(٣٣). پاش ئەوەی لەسەرەتای ساڵی 1988دەزگا ئیستیخباراتییەكانی ڕژێم دزەیان كردبووە ناو دەزگا دەسەڵاتدارەكانی ئێران، بۆیە دڵنیابوون لەوەی ئێران توانای هێرشی گەورەی نەماوە بۆ سەر ئێراق، لەبەر ئەوە ئێراق بەشێكی زۆری سوپاكەی لە مەیدانی جەنگ كشاندەوە بۆ تێكشكاندنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد‌ و جێبەجێكردنی هێرشی ئەنفال(٣٤)، ڕژێمی ئێراق پاش ئەوەی لە هەموو ئەو هەنگاوانەی بۆ سەركوتکردن ‌و سڕینەوەی كورد پیادەی دەكرد ڕووبەڕووی شكست بۆوە ‌و پەنای بردە بەر ئەنفال لە زۆربەی شەڕ و پەلامارەكانیدا بۆ سەنج ڕاكێشانی جیهانی ئسیلامی عەرەبی ناوی ئاینی هەڵبژاردووە(٣٥). ڕژێمی بەعس بۆ جێبەجێكردنی ئەم پڕۆسە گەورەیە كەوتە دانانی نەخشە و پلان، ناوچەكانی كوردستانی داگیركرد ‌و بەسەر چەند قۆناغێكدا دابەشیكردن، ئەمەش بۆ ئەوەبوو ڕژێم بتوانێت بە ئاسانی لە پەلامارەكەیدا سەركەتووبێت ‌و قورسایی هێز لە یەك ناوچەدا بەكاربهێنێ‌‌ و بە ئاسانی بەسەر هێزی پێشمەرگەدا سەربكەوێت، ئەگەر بە یەكجار پەلاماری هەموو ناوچەكانی كوردستانی بدایە ئەوا نەیدەتوانی بەتەواوی لەم شاڵاوە سەربكەوێت(٣٦). ئەنفال پڕۆسەیەكی نەخشە بۆ كێشرا‌و و بەرنامە داڕێژراو بوو، یەكێك بوو لە خاڵە بنەڕەتی‌ و ستراتیژیەكانی كۆڵۆنیالیزمی ئێراق بۆ لەناوبردنی بە كۆمەڵی نەتەوەی كورد ‌و بڕانەوەی ڕەچەڵەكی مرۆڤی كورد لە باشوری كوردستان(٣٧)، بۆ شێواندنی سروشتی نیشتیمانەكەی لەڕووی جوگرافیی ‌و كلتوریی ‌و دیموگرافیی و بڕانەوەی مەترسی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد بۆ هەتاهەتایە(٣٨).

وشەی ئەنفال بۆ یەكەمجار لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە بەرامبەر بە كورد بەكارهێنرا(٣٩)، ئەنفال تەنیا پڕۆسەی جینۆسایدكردنی كتوپڕی كورد نەبوو، بەڵكو ئەزمونێكی 30 ساڵەی بەرنامە بۆ داڕێژرا و بوو لەسەر نەخشەیەكی بەربڵاو بۆ لەناوبردنی‌ و تواندنەوەی ڕەچەڵەكی كورد ‌و گۆڕینی ڕەگەزی كورد بە عەرەب‌ و شێواندنی دیموگرافیا ‌و جوگرافیای كوردستان. ئەم پڕۆسەیە بە پێی هەلومەرجە دژوار ‌و تایبەتیەكانی گۆڕانی بەسەردا هاتووە بە چەندین تاكتیك ‌و قۆناغی جیاوازدا تێپەڕیووە، پڕۆسەی ئەنفال لە كۆنەوە لە فیكری بەعسدا نەخشەی بۆ دڕێژراوە، سیاسەتمەدارانی پێش سەدام بەشێك لەو بەرنامەیان جێبەجێ‌ كردووە، بەڵام ناوبراو لە هەموویان زیاتر پیادەی كرد بەناوبانگترین كۆمەڵكوژیش، لە گەرمیان ‌و بادینان ‌و هەڵەبجە بوو(٤٠). لە ساڵی 1988 ئەنفال سەراپا ناوچە ئازادكراوەكانی گرتەوە ئەو ناوچانەی لە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە‌ و شۆڕشدا بوون، لە دۆڵی(جافایەتی،-شارباژێر، مەرگە،-پشدەر، قەرەداغ، تەواوی گەرمیان ‌و شارەزوور ‌و هەوارامان ‌و پێنجوێن – گۆپتەپە‌ و عەسكەر و دەشتی هەولێر- و باڵەكایەتی-و بالیسان-و بادینان) نی گرتەوە(٤١). سەدام حسێن ڕاستەوخۆ سەپەرشتی ئۆپەراسیۆنەكەی دەكرد و ئامادەكاریی تەواوی لەڕووی سەربازیی ‌و چاكسازیی ‌و لۆژیستییەوە بۆ كرابوو، سوپای داگیركەر بە هەموو توانایەكیەوە هەڵی دەكوتایە سەر سەنگەرەكانی پێشمەرگە ‌و خەڵكە بێ‌ تاوانەكەی دێهاتەكان و دەستیان لە هیچ نەدەپاراست، گرنگ ئەوە بوو كورد بكوژن(٤٢). ڕژێمی بەعس لە 23 ی شوباتی ساڵی 1988 دەستیكرد بە پیادەكردنی پرۆسەكە ‌و بەسەر هەشت قۆناغدا دابەشیكرد، لە 6 ناوچەی جوگرافیدا ئەنجامیدا، سەرجەم ئەم قۆناغانەش لە 6 ی ئەیلولی  1988پاش ڕووخاندنی هەموو گوندەكانی كوردستان كۆتایی هات(٤٣). لەهەموو ئەمانە خراپتر “جاش”ەكانی كورد نەك هەر بەشێكی پیادەكەری نەخشەی ئەنفال بوون بەڵكو لە سوپای داگیركەر ڕۆڵی تووندتریان بینی بۆ وێرانكردنی كورد و لەناوبردنی كوردستان ‌و، بە‌وپەڕی دڵسۆزییەوە بۆ خزمەتی بەعس ئەوەی پێیان سپێردرا بوو جێبەجێیان دەكرد، ئەمە نەك هەر خەڵكی كوردستان خۆیان قسەی لەسەر دەكەن‌ و باسیدەكەن بەڵكو بەعس ئەو ئۆپەڕاسۆنەیان لەڕێگەی دەزگاكانی ڕاگەیاندنی بینرا‌و ‌و بیستراو‌ و نوسراوەوە دیكیۆمێنت كردووە، هەواڵ ‌و دەنگوباسی سەركەوتنیان لە قۆڵەكانی شەڕەوە بڵاودەكردەوە، لەگەڵ هەنگاوەكانی هێزی سەربازیی ‌و “جاش”ەكاندا بۆ سەر سەنگەرەكانی هێزی پێشمەرگە ئەوانیش دەچوونە پێشەوە‌ و چاوپێكەوتنیان لەگەڵ مستەشار ‌و “جاش”ەکان دەكرد‌ و وێنە ‌و قسەكانیان تۆمار دەكرد(٤٤). بۆ ئەوەی بەباشی لە قەبارەی ئەو هێزانە تێبگەین لە ئەنفالدا ڕژێمی بەعس بەكاری هێناون پێویستە وێنەیەكی پێكهاتەی ئەو هێزانە بخرێنە بەرچاو:-

قۆناغی یەكەمی ئەنفال (دۆڵی جافایەتی)23/2/1988:- حكومەتی ئێراق هێز و توانایەكی زۆری بۆ ئەم قۆناغەی  ئەنفال بەكارهێنا، فڕۆكەی میگەبۆخۆی-پیلانۆس ‌و هەلیكۆپتەری جەنگیی ‌و بارهەڵگر بەڕادەیەكی زۆر بەكارهێنران، یەكەكانی سوپای ئێراق وەك هێزی پیادە‌ و مەغاویر‌و قوات خاصە‌ و “جاش” بەشداریان لە پەلامارەكاندا كرد، یەكەكانی تۆپخانە-كاتیۆشا زرێپۆش‌ و تانكیش بەڕێژەیەكی بەرفراوان لەلایەن حكومەتی ئێراقەوە سوودی لێ‌ وەردەگیرا، هەروەها كۆمەڵێك فەرماندەی سەربازی شارەزای بۆ سەرپەرشتی ئەم پەلامارانە دانابوو(٤٥)، فەوجە چەكدارە بەكرێ گیراوەكان زیاتر ڕۆڵی چاوساغیی‌ و پێشڕەوی لەشكرییان دەبینی(٤٦). لە 23/2 هێرشی دوژمن بەخەستی بۆ سەر دۆڵی جافایەتی دەستیپێكرد، جگەلە هەموو جۆرە چەكێكی سوك‌ و قورس كیمیایاشیان بەكاردەهێنا(٤٧).

ئەنفالی دوو(ناوچەی قەرەداغ) 22ی مارت- 1 ی نیسانی 1988:- بەهەمان لۆجیكی وێرانكاری ئەنفال لە شەوی 22 بۆ 23/ ئازاری 1988ڕژێم بەفەرماندەی لیوا روكن ئەیاد خەلیل زەكی بە سوپایەكی زۆرەوە لە چەند قۆڵێكەوە هێرشی بردە سەر ناوچەی قەرەداغ(٤٨)، لەم هێرشە بەربڵاوەدا گوندنشینەكان لە هەموو قۆڵەكانەوە بەرهێرشی سوپا‌ و میلیشیای “جاش”ەكان ‌و چەكی كیمیایی كەوتن(٤٩). دوایی خاپوركردنی قەرەداغ ‌و پاشەكشەی سوپای ڕژێم چەند كەسێكی شڕەخۆر بەپەلە كەل‌ و پەلیان دەگواستەوە یان دەیان شاردەوە، گەلێك جار فڕۆكە لەئاسمانەوە خەریكی بۆردومان بوو، ئەوانیش لەزەویدا خەریكی تاڵان كردن بوون(٥٠).

ئەنفالی سێ‌ (گەرمیان):- ئەنفالی سێ‌ یەكێكە لە گەورەترین پەلامارەكانی سوپای ئێراق بۆ سەر گەلی كورد لەسەدەی بیستەمدا، ئەمانە بەسەختی بەر شاڵاوی ئەم ئەنفالە كەوتن(٥١)، ئەم هێرشە بە كاریگەرترین ‌و كوشندەترین ‌و بەزیانترین هەڵمەت دادەنرێت، زیاتر لە (500) گوندی گرتەوە سەرەڕای تەختكردنی 4 ناحییە(٥٢). سوپای ئێراق ‌و هێزی بەرگریی نیشتیمانی لە ڕۆژانی 7 تا20 نیسانی 1988 هێرشیان بۆ سەردەشتی گەرمیان ‌و لە 3 تا 8 ی مایس بۆ سەر دەشتی كەركوك كرد، هەركەسێكیان بەردەست كەوت لە گەورە ‌و بچوك‌ و ژن‌ و پیاو چەكدار‌ و بێ چەك دەیانگرتن، دڕندایەتی ‌و بەدڕەوشتی سوپای ئێراق لەم هێرشەدا گەیشتە ئەوپەڕیی، تاوانی جینۆساید لەسنوورێكی فراواندا بەرامبەر كورد كرا، هێرشەكانی ئەنفال بەردەوام بوو بۆ سەر ناوچەكانی هەولێر تا بە (عملیات خاتمە) لە ڕۆژی 26 ی ئابی 1988 لە بادینان تەواو بوو، لە ئەنجامی ئەم هێرشەدا زیاتر لە100 هەزار كەس کۆچییان کرد بۆ ئێران‌ و دەیان هەزاریش پەنایان بردەبەر توركیا(٥٣). دوای ئەوەی ناوچەكان بەتەواوی چۆڵ بوون، لەگەڵ سوپای ژێمدا “جاش” دەڕژانە گوندەكانەوە و دەكەوتنە سوتاندنی هەموو ناوچەكە ‌و ئاگریان لەهەمووی بەردەدا(٥٤). گوێیان بە بۆردومانی فڕۆكە نەدەدا چیان دەست بكەوتایە بۆ فرۆشتن دەیانبرد(٥٥).

“جاش”ەكان لە پڕۆسەی ئەنفال ‌و جینۆسایدكردنی نەتەوەیەك بەشداریانكردووە ‌و دەستیان لەسوتاندن‌ و ڕوخاندنی  دێهات‌ و گرتن ‌و لەناوبردنی سەدان هەزار مرۆڤی بێ‌ تاوان و شەهیدكردنی سەدان پێشمەرگە‌ و زیان گەیاندن بە باری ئابووریی ‌و كلتوریی و كۆمەڵایەتیی‌ و سروشتی كوردستان، لە مەشەوە ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە نەك هەر دوژمنی کورد دەستیان داوەتە چارەنووسی كوردەوە، بەڵكو كورد خۆیشی هۆكاری ئەو مەینەتییانەیە كە تووشی هاتووە بەوەی خەڵكانێك لە سەردەمی جیاوازدا چەكیان بۆ دوژمن هەڵگرتووە ‌و نەخشە ترسناكەكانی ئەویان جێبەجێكردووە(٥٦).

پەڕاوێزو سەرچاوەکان؛

1. لەتیف فاتیح فەرەج:- “جاش”‌و ئەنفال بەڵگەنامە، ب، چ، چاپخانەی ئارابخا، كەركوك، 2004، ل١٤.
2. نوسەرانی ناوەندی چاك:- ناوەندی چاك‌وداوای دادگای كردنی “جاش”ە تاوانبارەكانی ئەنفال دەكات، ڕۆژنامەی ڕۆژنامە، ژ 25، 27/7/2007، ل2.
3. مامۆستا هێمن:- چەكدارە كوردەكانی ڕژێم‌و خۆپاراستن لەمەرگ، گۆڤاری ئەنفال، ژ 10، چ1، 23/4/1988، 2000، ل87.
4. شێخ خالید مەحمود غەوارە :- كاتی ئەوە هاتووە ڕاستییەكان بدركێنم، ب.چ، چاپخانەی كارۆخ، سلێمانی، 2006، ل265.
5. مستەفا حەسەنە گەورە:- “جاش”ەئەنفال چییەكان‌و دەسەڵاتی كوردی

http:-//kurdistanigawre.com /pukraboon/puk/jasho%20anfal.

6. لەتیف فاتیح فەرەج:- جینۆساید‌وكاڵ بوونەوە، ب چ، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2004، ل105.
7. میدڵ ئێست وۆچ:- جینۆساید لەئێراقدا پەلاماری ئەنفال بۆسەركورد، و:- محمد حمەصالح تۆفیق، ب.چ، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2004، ل92.
8. هیومان ڕایتس وۆچ/ میدڵ ئێست وۆچ:- جینۆسایدلەئێراقدا پەلاماری ئەنفال بۆسەركورد، و:- محمد حمە صالح تۆفیق، چ3، چاپخانە كەمال، 2013، ل235.
9. عومەر محەمەد:- پەلامارە سەربازییەكانی ئەنفال لەهەشت قۆناغدا، چ1، چاپخانەی كەمال، سلێمانی، 2013، ل125.
10. هیومان ڕایتس وۆچ:- س. پ، ل235.
11. عومەر محەمەد:- س. پ، ل125.
12. د.فائق گوڵپی:- سیاسەتی نەتەوەپەرستی داگیركەران‌وبەرپەرچەكرداری خێڵەكی كورد، پ، ئاریان سدیق عزیز، ب. چ، چاپخانەی ڕەنج، 2010، ل٢٠٤.
13. لەتیف فاتیح فەرەج:- “جاش”‌وئەنفال…، ل13.
14. د. فائیق گوڵپی:- س. پ، ل204.
15. محمدرەئوف عەزیز:- ئەنفال‌و ڕەهەندە سۆسیۆلۆجیەكانی، چ1، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2005، ل64.
16. عومەر محمد:- س. پ، ل126.
17. لەتیف فاتیح فەرەج:- “جاش”‌وئەنفال…، ل14.
18. نەوشیروان مستەفائەمین:- خولانەوەلەناوبازنەدا، چ2، چاپ‌وبڵاوكراوەی خاك، سلێمانی، 1999، ل٣٠.
19. میدڵ ئێست وۆچ:- س. پ، ل١٠٢.
20. لەتیف فاتیح فەرەج:- “جاش”‌وئەنفال …، ل15.
21. خەلیل سەركانی:- ئەنفال لە یادەوەری پێشمەرگەیەكدا، چ1، چاپخانەی گەنج، سلێمانی، 2004، ل213.
22. لەتیف فاتیح فەرەج:- “جاش”‌وئەنفال…، ل14.
23. عومەر محمد:- س. پ، ل128.
24. مامۆستا هێمن:- لەئەنفالدا هەمیشە “جاش” چاوساغ هەبوو ، گۆڤاری ئەنفال، ژ 10، ل88.
25. هیومان ڕایتس وۆچ :- س. پ، ل236.
26. http:-//w.w.w.nrttv.com/drege.aspx2 gimare= 23488.
27. علا‌ء نوری بابەعەلی:- چمكێك لەبیرەوەریەكانی ئەنفالی دوو، ب .چ ، چاپخانەی كەمال، 2013، ل10.
28. هەمان سەرچاوە، ل59.
29. عەدالەت عومەر:- http:-//w.w.w.heugirtin.net/hawar-mm/hawar-17

18/ku1/11.htm

30. خەلیل سەركانی:- س. پ، ل19-20.
31. هەمان سەرچاوە، ل163.
32. مەحمودسەنگاوی:- بیرەوەریەكانی سەنگاوی، ب.چ، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2004، ل٢٣٠.
33. لەتیف فاتیح فەرەج:- جینۆساید‌وكاڵ بوونەوە، ب چ، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2004، ل١٠٠.
34. محمدرەئوف عەزیز:- ئەنفال‌وڕەهەندە سۆسیۆلۆجیەكانی، چ1، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2005، ل٦٥.
35. لەتیف فاتیح فەرەج:- “جاش” ‌و ئەنفال، س. پ، ل81.
36. محمد رەئوف عزیز:- س. پ، ل65.
37. تەها سلێمان:- لەپەراوێزی ئەنفالدا، ب1، ب.چ، چاپخانەی هێڵ، سلێمانی، 2010، ل63.
38. عبداللەكریم محمود:- ڕەشەبای ژەهر‌وئەنفال، ب1. چ1، سلێمانی، 2004، ل3.
39. علا‌ء نووری بابەعەلی:- س. پ، ل12.
40. عبداللە كریم محمود:- س. پ، ل4.
41. هەمان سەرچاوە، ل10.
42. خەلیل سەركانی:- س. پ، ل180.
43. محمد رەئوف عزیز:- س. پ، ل65.
44. خەلیل سەركانی:- س. پ، ل181.
45. شۆڕش حاجی ڕەسوڵ:- ئەنفالی كورد‌ودەوڵەتی ئێراق، چ2، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2003، ل١٤٦- 147.
46. عومەرمحمد:- س. پ، ل26.
47. مەحمود سەنگاوی:- س. پ، ل292-293.
48. عومەر محمد:- س. پ، ل27.
49. هەمان سەرچاوە، ل39.
50. علا‌ء نووری بابەعەلی:- س. پ، ل11.
51. شۆڕش حاجی ڕەسوڵ:- س. پ، ل154.
52. محمد رەئوف عزیز:- س. پ، ل72.
53. نەوشیروان مستەفائەمین:- خولانەوەلەناوبازنەدا…، ل152.
54. علا‌ء بابەعەلی:- س. پ، ل25.
55. هەمان سەرچاوە، ل25.
56. خەلیل سەركانی:- س. پ، ل227.