هەرێمی کوردستان لە دیدگەی کۆماری چینی میللیدا

گەلی کورد؛ لە پێناو گەیاندنی دۆزی نەتەوەکەیی و بەدەستهێنانی هاوکاری و پشتیوانی دەرەکی، هەوڵیداوە پەیوەندی بە دونیای دەرەوە بکات. لەم ناوەندەشدا هەرێمی کوردستان، ویستوویەتی ئاستی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و جیهان پەرە پێ بدات. لەم چوارچێوەیەشدا هەرێمی کوردستان لەڕووی دیپلۆماسی، ئابووری و بازرگانی پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ کۆماری چینی میللی هەیە. جگە لەوەش پەیوەندییەکانیان لە بواری خوێندن، فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی وەک هێزی نەرمی کۆماری چینی میللی بە شێوەیەکی خێرا گەشە دەکات. بۆیە ئەم پەیپەرە ئەکادیمییە هەوڵ دەدات هەڵوێستە لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان کۆماری چینی میللی و هەرێمی کوردستان بکات.

“پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان کۆماری چین و هەرێمی کوردستان”

نووسەری سیاسی ئینگلیزی، “فرانسیس ئۆترام/ Francis Owtram”، باس لەوە دەکات کە کیانە نادەوڵەتییەکان بە مەبەستی گەرەنتی کردنی مانەوەیان، سێ ئامانجی سەرەکی لە سیاسەتی دەرەوەیان پەیڕەو دەکەن، کە بریتین لە:- یەکەم، هەوڵدان بۆ دەستەبەرکردنی دانپێدانانی نێودەوڵەتی لە پێناو دەستەبەرکردنی مانەوەی کیانەکە، لە هەر سێ ڕووی سەربازی، سیاسی و ئابووری. دووەم، هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی سەرچاوەی دارایی. سێیەم، هەوڵدان بۆ دامەزراندنی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ دەوڵەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان. هەر بۆیە توێژەری سیاسی میسری “أيمن إبراهيم الدسوقي” لە توێژینەوەیەکیدا بە ناونیشانی “کۆنتێکستەکانی پێکهاتەیی و پارادیپلۆماسی کوردستان”، دەڵێت:- “دەکرێت زاراوەی دیپلۆماسی هاوتەریب لە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان وەک چەمکێکی شیکاری بەکاربهێنرێت، کە چوارچێوەیەکی پراکتیکی گونجاو بۆ لێکۆڵینەوە لە چالاکییە نێودەوڵەتییەکانی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان دابین دەکات. حکوومەتی هەرێمی کوردستان پارادیپلۆماسی وەک ئامرازێک بۆ بەهێزکردنی پێگەی دەستووریی و فراوان کردنی سەربەخۆیی ناوچەیی خۆی بەکاردەهێنێت. بەم جۆرە هەرێمی کوردستان لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی ئێراق لە ئازاری 2003، مامەڵەی سیاسی ‌و ئابووری ‌و بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی ‌و جیهانی كردووە و هەوڵیداوە ئاستی پەیوەندییە دەرەكی ‌و دیپلۆماسیەكانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ‌و جیهان پەرەپێبدات. لەم چوارچێوەیەدا‌ و لە پێناو پتەوكردنی زیاتری پەیوەندییەكانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، لە كابینەی پێنجەمی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی لە ئەیلوولی 2006، لەژێر ڕۆشنایی بڕیاری تایبەتی ژمارە “143”ـی سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران دامەزراند. ئەركە سەرەكییەكانی ئەم فەرمانگەیە خۆی دەبینێتەوە لە:-

• پتەوكردنی پەیوەندی سیاسی و بازرگانی ‌و وەبەرهێنان لەگەڵ دونیای دەرەوە.
• هەماهەنگی ‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە‌ یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی دەرەوە.
• هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكوومەتی هەرێم ‌و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكات.
• فەرمانگە كار بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكوومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگای مەدەنی ‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوە دەكات.
• فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە هەوڵ دەدات بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌ بە پەشت بەستن بە یاساكانی هەرێم ‌و دەستووری كۆماری ئێراقی فیدراڵ بپارێزێت.

هەروەها ئامانجەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بریتییە لە بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی ‌و ئابوورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بە تایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیری سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی ‌و بەرژەوەندی هاوبەش. لەگەڵ هەماهەنگی ‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی ئێراق ‌و باڵێوزخانەكانی ئەو وڵاتە لە دەرەوە. بەم جۆرە لە ڕێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، حكوومەتی هەرێمی كوردستان توانیوێتی “14” نوێنەرایەتی هەرێم، لە وڵاتانی دەرەوە بكاتەوە. لە بەرامبەریشدا “4” كونسوڵگەری گشتی، كونسوڵگەری فەخری، نوێنەرایەتی ڕێكخراوی نێودەوڵەتی، بوونیان لە هەرێمی كوردستان هەبێت. بۆ نموونە یەكێتی ئەورووپا، لە ئابی 2015، بڕیاریدا نوێنەرایەتی خۆی لە هەرێم دابمەزرێنێت بە ناونیشانی “نووسینگەی نێردەی یەكێتی ئەورووپا”، لە بەرامبەردا حكوومەتی هەرێمی كوردستانیش نووسینگەی خۆی لە برۆكسلی پایتەختی سیاسی یەكێتی ئەورووپا دامەزراند، بە ناونیشانی “نوێنەرایەتی حكوومەتی هەرێم لە یەكێتی ئەورووپا”، لە نێو وڵاتانی ئەورووپا هەریەكە لە بەریتانیا، فەرەنسا ‌و ئەڵمانیا كونسوڵگەری گشتی خۆیان بە ناونیشانی “كونسوڵگەری گشتی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا، كونسوڵگەری گشتی كۆماری فەرەنسا ‌و كونسوڵگەری گشتی كۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ” لە هەولێر كردۆتەوە. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش، لە شوباتی 2007، نوێنەرایەتی خۆی لە هەرێم دامەزراند، پاشان لە كانوونی یەكەمی 2011 نوێنەرایەتییەکەی گۆڕی بۆ كونسوڵخانەی گشتی ئەمریكا لە هەرێمی كوردستان. هەروەها كۆماری ڕووسیای فیدراڵییش، لە 2007ـەوە نوێنەرایەتی خۆی لە هەرێم بە ناونیشانی “كونسوڵگەری گشتی كۆماری ڕووسیای فیدراڵ” دامەزراند، لە بەرامبەردا حكوومەتی هەرێمی كوردستان نووسینگەی خۆی لە ڕووسیا بە ناونیشانی “نوێنەرایەتی حكوومەتی هەرێم لە ڕووسیا” کردەوە. وە كۆماری چینی میللی لە كانوونی یەكەمی 2014، نوێنەرایەتی خۆی لە هەرێم بە ناونیشانی “كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی” كردەوە. بەمەش هەر پێنج وڵاتە ئەندامە هەمیشەیەكەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان كونسوڵگەری گشتی خۆیان لە هەرێمی كوردستان هەیە.

مێژووی پەیوەندییەکانی کورد و چین بۆ سێ قۆناغی جیاواز پۆلێن دەبێت، ئەوانیش:- قۆناغی یەکەم؛ قۆناغێکی یۆتۆپیایی:- فەنتازیاییە، لەم قۆناغەدا کورد زانیاری ڕاستەوخۆی لە سەر چین نییە، بەڵکوو لە ڕێگەی ئەوانی ترەوە چینییەکان دەناسێت. قۆناغی دووەم؛ پەیوەندییەکی سیاسیی:- ئایدیۆلۆژییە، پەیوەندییە سیاسی و ئایدیۆلۆژییەکانی نێوان چین و کورد دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی حوکمڕانی ماو تسی تۆنگ. لەبەر ئەوەی چین پێش ئەوەی ببێتە هێزێکی گەورەی ئابووریی جیهانیی، هەوڵیدەدا لە ڕێگەی ئایدیۆلۆژیای شۆڕشگێڕییەوە کاریگەری لە سەر وڵاتانی دیکە دروست بکات بە هەناردەکردنی بیرۆکەی ماویزم. لە ڕاستییدا ماویزم لە ڕێگەی “حیزبی توودەی ئێران”، کاریگەری لە سەر بزووتنەوەیی ڕزگاریخوازی کوردی دانا. “جەلال تاڵەبانی” سیاسەتمەدار و سکرتێری پێشووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، کاریگەر بووە بە فکری ماویزم، بە تایبەتی دوای سەردانێکی بۆ چین لە ساڵی 1955، کە سەرۆکایەتی شاندێکی خوێندکاری سۆسیالیستی ئێراقی دەکرد و، چاوی بە “ژۆو ئێنلا/ Zhou Enlai”ـی سەرۆکوەزیرانی ئەو کاتی چین کەوت. لە سەردانەکەیدا باسی لە کورد و کوردستان و مێژووی خەباتی نەتەوەی کوردی کردووە، ئەم دیدارە بە یەکەم دیداری سیاسی نێوان هەر دوو لا دادەنرێت. قۆناغی سێیەمیش، ئابووری و بازرگانییە، کە تێیدا تاکی کورد ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی کاڵاکانەوە بە چینییەکان ئاشنابوو. سیاسەتی پەکین بەرامبەر پرسی کورد، بەشێکە لە سیاسەتی چین لە ئێراق، ئەمەش بەشێکە لە سیاسەتی ئەو وڵاتە بەرامبەر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. کوردستان لە ڕووی ئابووری و جیۆسیاسییەوە بۆ چین گرنگە، چونکە دەکەوێتە سنووری جوگرافیای ئێراق، ئێراقیش بە ڕێگەیەکی گرنگ دادەنرێت بۆ گواستنەوەی شمەک و کاڵا چینییەکان بۆ ژمارەیەک لە دەوڵەتانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەورووپا. “نی جیان/ Ni Jian” باڵیۆزی پێشووتری چین لە ئێراق، پێگەی گرنگی هەرێمی کوردستانی لە نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەشاردووەتەوە و، بەئاشکرا ئاماژەی بەوە کردووە کە هەرێمی کوردستان جێگەی بایەخی کۆماری چینی میللییە و، هەوڵی بوونیادنانی پەیوەندییەکی بەهێز دەدەن لەگەڵ کوردستاندا.

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی ئێراق لە ئازاری 2003، پەیوەندییەکانی نێوان کۆماری چینی میللی و هەرێمی کوردستان بەرەو قۆناغێکی نوێ هەنگاوی نا. کاتێک چین؛ بە تایبەتی کۆمپانیا نەوتییەکانی، وەک ناوچەیەکی ستراتیژی لە هەرێمی کوردستانیان ڕوانی، بۆ دەستەبەرکردنی خواستە ئایندەییەکانیان لە بواری وزە و نەوت، بە تایبەتتر لە پاش ڕاگەیاندنی پرۆژەی ڕێگەی ئاوریشمی نوێ. کە لە ساڵی 2013 “شی جین پینگ/ Xi Jinping”، سەرۆککۆماری ئێستای چین ئەم پرۆژەیەی ڕاگەیاند، کە بە “دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگە/ BRI” ناسراوە. جگە لەمە، چین بە پەرۆشەوە هەنگاوی بۆ پتەوکردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا نا، بە تایبەت پاش کردنەوەی كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەولێر. لێرە بەدواوە، پەیوەندییەکانی کۆماری چین و هەرێمی کوردستان بە جۆرێک فراوان بوو جگە لە پەیوەندیی ئابووری و بازرگانی، لە سەرجەم بوارەکانی دیکەی وەک خوێندن، فێربوونی زمان، کولتوور، فەرهەنگی و … هتد گەشەی کرد. کردنەوەی كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەولێر، لە کانوونی یەکەمی ٢٠١٤، بە هەنگاوێکی پڕ بایەخی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی هەر دوو لا هەژمار دەکرێت. لە ڕێوڕەسمی کردنەوەی كونسوڵگەریەکە، سەرۆکی پێشووی حکوومەتی هەرێمی کوردستان “نێچیرڤان بارزانی”، جەختی لەوە کردەوە، کردنەوەی كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەولێر دەستپێکی پەیوەندییە کولتووری و ئابووری و سیاسییەکانیان دەبێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوبراو. هەر لە مەراسیمى کردنەوەى كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەولێر، “ژانگ مینگ/ Zhang Ming”، جێگری وەزیری دەرەوەی چین ئاماژەى بۆ ئەوە کرد، کردنەوەى ئەم كونسوڵگەریە دەبێتە هۆى زیادبوونى ژمارەى کۆمپانیا چینییەکان لە هەرێمى کوردستان و، دەروازەیەکە بە ڕووى کۆمپانیا و سەرمایەدارەکانى وڵاتەکەیان بۆ ئەوەى وەبەرهێنان لە هەرێمى کوردستاندا بکەن. ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژەیە، کردنەوەی كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا بوو کە دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێراق و شام ناسراو بە “داعش”، هێرشی چڕی بۆ ناوچەکە دەست پێ کردبوو، لەو کاتەدا چین بە کردنەوەی كونسوڵگەریەکەی لە هەولێر، هەوڵیدا پەیامی “هاوڕێی تەنگانە” بگەیەنێتە هەرێمی کوردستان، ئەمەش پەیامێکی گرنگە.

بەگشتی دەکرێت بڵێین، ئەگەرچی پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لە لایەنی سیاسییدا سنووردارە بەراورد بە لایەنەکانی وەک ئابووری و بازرگانی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چینیەکان ئامادەیی و ڕۆڵی دیپلۆماسی خۆیان لە هەرێمی کوردستان زیاد کردووە، لە بەرامبەریشدا هەرێمی کوردستان لە ڕووی ئابووری و بازرگانی پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ وڵاتی چین هەیە، جگە لەوەش پەیوەندییەکانیان لە بواری دیکەی وەکوو ڕۆشنبیریی، فەرهەنگی و خوێندن وەک هێزی نەرمی وڵاتی چین بە شێوەیەکی خێرا گەشە دەکات. هەروەها چین لە سەردەمی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، چەندین هاوکاری تەندروستی پێشکەشی هەرێمی کوردستان کردووە، لەژێر دروشمی “هاوڕێی باش:- هاوڕێی تەنگانە”ـیە کە بریتی بوو لە کەرەستەی تەندروستی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا.

“پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەکانی نێوان چینی میللی و هەرێمی کوردستان”

ڕوانگەی چین بۆ پێگەی جیۆ-ئابووریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێڕوانینێکی پڕ بایەخە، لەم پێناوەشدا چین پەیڕەوی ستراتیژی فرەچەشنەیی دەکات بۆ دەست ڕاگەیشتنی بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ نموونە، چین کار دەکات پرۆژەی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگە فراوانتر بکات بۆ ڕێڕەوێکی وزە و بازرگانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئێراق بە هەرێمی کوردستانەوە ڕۆڵێکی گرنگ لەم پرۆژەیەدا دەبینێت، بە تایبەت لە بواری وزە، چونکە ئێراق و هەرێمی کوردستان وڵاتێکی دەوڵەمەندی سەرچاوە سرووشتییەکانن. ئەمەش وای کردووە کە بڵێین، چەقی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و کوردستان بواری ئابووری و بازرگانییە، بە تایبەت بازرگانی لە کەرتی وزە و، ئاسایشی وزەش بەشێکی دانەبڕاوە لە دیپلۆماسییەتی چین بەرامبەر بە وڵاتانی جیهان. پاش ئه‌وه‌ى چین وه‌ک یه‌كێک له‌ گه‌وره‌ترین كڕیارانى نه‌وتى جیهان ده‌ركه‌وت، به‌ دیاریكراویش له‌ دواى 2016، چین به‌ نزیكه‌ى “46%”ـى نه‌وتى خۆى له‌ وڵاتانى عه‌ره‌بییه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرد. لە “11%”ـی ئه‌م ڕێژه‌یەش‌ له‌ ئێراقه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرد. كه‌واته‌ له‌ ڕوانگه‌ى ئاسایشی وزه‌ى چینه‌وه‌؛ ئێراق گرنگه،‌ چونكه‌ بڕێكى دیاریكراو له‌ پێداویستی نه‌وتى خۆى له‌ ئێراقه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كات. بۆیە پێ دەچێت یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو هەوڵانەی پەکین دەیاندات لە هەرێمی کوردستاندا دۆسێی نەوت بێت. هاوشان لەگەڵ کردنەوەی كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەولێر، ویستێکی زۆر هەبوو لە لایەن چینەوە بۆ زیادکردنی ڕێژەی هەناردەکردنی نەوت لەو کێڵگانەی لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێمی کوردستاندا بوون، کە زیاتر لە دوو ملیۆن بەرمیل نەوت مانگانە هەناردەی چین دەکرا لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە. لە بەرامبەردا خواستی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ هەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ چین زیادی کردبوو.

کۆماری چینی میللی دووەم گەورەترین بەکاربەری نەوتە لە جیهاندا، ڕۆژانە زیاتر لە “١١ ملیۆن بەرمیل” بەکار دەبات. لەم سۆنگەیەوە، گرنگی ئێراق و هەرێمی کوردستان بۆ چین پەیوەستە بە زۆری ڕێژەی یەدەگی نەوت و گازی سرووشتی. دەزگای زانیاری وزەی ئەمریکا، یەدەگی نەوتی ئێراق بە “١4٢ ملیار بەرمیل” دەخەمڵێنن، کە بە پلەی پێنجەم دێت لە سەر ئاستی جیهان، دوای هەر یەک لە ڤێنێزوێلا، عەرەبستانی سعوودی، ئێران و کەنەدا. هەروها بەپێی داتا جیۆلۆجییەكان لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی حكوومەتی هەرێم، “ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە/ IEA”، “دامەزراوەی ڕووپێوی جیۆلۆجی ئەمریكی/ USGS” و ڕۆژنامەی “فایناشناڵ تایمز/ Financial Times”ـی بەریتانی، هەرێمی كوردستان خاوەنی “45 ملیار بەرمیل” نەوتی یەدەگ و “200 تریلیۆن پێ سێجا/ 5.67 تریلیۆن مەتر سێجا” یەدەگی گازی سرووشتییە. لە لایەكی دیكەوە بە گوێرەی ڕاپۆتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە، هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی جیهان، نەوتەكەی بەڕێژەی “4٪”ـی یەدەگی نەوتی جیهان و گازەكەشی بەڕێژەی “3٪”ـی یەدەگی گازی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی ئەم داتایانە هەرێمی کوردستان خۆی دەخزێنێتە نێو ڕیزبەندی دە لە گەورەترین وڵاتانی خاوەن یەدەگی نەوت لە جیهاندا، لە دوای هەر یەک لە ڤێنێزوێلا، عەرەبستانی سعوودی، کەنەدا، ئێران، ئێراق، ڕووسیا، کوێت، ئیمارات و لیبیاوە دێت، پێش هەر یەک لە وڵاتانی نیجێریا، ئەمریکا و کازاخستان دەکەوێت. هەروەها بە ڕێژەی “5.67 تریلیۆن مەتر سێجا” لە یەدەگی گازی سرووشتی دەچێتە ڕیزبەندى نۆیەم گەورەترین وڵاتى خاوەن یەدەگى گازى سرووشتى لە جیهاندا و لە پاش هەر یەک لە وڵاتانی ڕووسیا، ئێران، قەتەر، تورکمانستان، ئەمریکا، سعوودیا، ئێراق و ڤێنێزوێلاوە دێت، وە پێش هەر یەک لە وڵاتانی نیجێریا، چین و جەزائیر دەکەوێت.

هەرێمی کوردستان خاوەنی “8” كێڵگەی سامانی سرووشتییە، كە بەسەر “57” بلۆکی نەوتی و گازی دابەشكراوە. بە جۆرێک كە “40” بلۆكیان لە سنووری پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانن و “17” بلۆكی دیكەشیان كەوتوونەتە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، بەڵام لە سنووری دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێمدان. بەشێوەیەکی گشتی ئەم بلۆکانە دابەش دەبن بەسەر سێ جۆر، جۆری یەکەم و دووەمیان بلۆکی نەوتیین، کە ژمارەیان “48” بلۆکە، کە تەنیا “9” بلۆکیا لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. ئەوانیش كێلگەکانی “خۆرمەڵە، تاوكێ، ئەترووش، شێخان، سەرسەنگ، هەولێر، سەرتە، كورده‌میر و تەقتەق”ـن، ئەوانی دیکە لە قۆناغی گەڕان و دۆزینەوە، یان پێش بەرهەمدان. جۆری سێییەمیان، بلۆکە گازییەکانە کە ژمارەیان “٩” کێلگەی گازییە، بەڵام تەنیا کێڵگەی کۆرۆمۆر لە قۆناغی بەرهەمهێنانی گازی شلی سرووشتی دایە. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی ئێراق لە ئازاری 2003، وەبەرهێنانی چین لە کێڵگە نەوتییەکان و ژێرخانی ئابووری هەرێمی کوردستان بە خێرای زیادی کردووە. کۆمپانیا چینییەکان لە پێشەنگی ئەو کۆمپانیا بیانییانەن کە لە هەرێمی کوردستاندا لە کەرتی وزە وەبەرهێنان دەکەن. لە ئابی ٢٠٠٨، کۆمپانیای “سینۆپیک/ Sinopec” کە یەکێکە لە گەورەترین کۆمپانیا نەوتییەکانی وڵاتی چین، پشکەکانی کۆمپانیای ئاداکس پێترۆلیۆمی سویسری لە هەرێمی کوردستان کڕییەوە. بەم شێوەیە سینۆپیک توانی دوو کێڵگە نەوتی لە هەرێمی کوردستان دەست بکەوێت، بە هۆکاری ئەوەی ئاداکس “٣٠٪”ی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان لە کێڵگەی تەقتەق و “٢٦٪”ی سوودی کارکردنی لە کێڵگەی نەوتی سەنگاو هەبوو.

پەیوەندییە بازرگانییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بەردەوام لە هەڵکشاندایە، بە جۆرێک لە ئێستادا چین پلەی سێیەمین هاوبەشی بازرگانی هەرێمی کوردستان پێک دەهێنێت پاش تورکیا و ئێران. “لی چنگ شنگ”، کونسوڵی بازرگانی کۆماری چینی میللی لە هەولێر، ئاماژەی بەوە دا کە ساڵانە بە بڕی “٢،٥ ملیار دۆلار” کاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی کوردستان دەکرێت، هەروەها جەختی کردەوە کە “هەرێمی کوردستان وەک کانێکی زێڕە بۆ وەبەرهێنە بیانییەکان”. بەگشتی لە بواری پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان، چەندین كۆمپانیای چینی لە هەرێمی كوردستان بوونی هەیە، ئەم كۆمپانیایانە دوو جۆرن، كۆمپانیای دابەشكارەكان كە زۆرینەی كۆمپانیاكانی چین لەم جۆرەن، هەروەها كۆمپانیا نوێنەرییە ڕاستەوخۆكان، كە كۆمپانیا گەورە چینییەكان دەگرێتەوە، بەپێی ڕێبەری حكوومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە 17 كۆمپانیای لەم جۆرە بوونیان هەیە لە هەرێمی كوردستان. بەگشتی بە هەر دوو جۆرەکەیەوە، زیاتر لە ٦٠ كۆمپانیای چینی لە هەرێم كاری بازرگانی دەكەن و وەبەرهێنانیشیان لە هەرێمی كوردستان كردووە. جگە لە بواری بازرگانی و نەوت، چین ڕۆڵێکی کاریگەر لە پرۆژە وەبەرهێنانەکانی هەرێمی کوردستان دەبینێت. وە بەم دوایانەش وەبەرهێنانەکانی خۆی لە هەرێمی کوردستان زیاد کردووە، دیارترینیان دروست کردنی کۆمەڵگایەکی بازرگانی، نیشتەجێبوون و گەشتوگوزارییە لە هەولێر بە بڕی “5 ملیار دۆلار”. کە گەورەترین پرۆژەی دروستکردنی شاری گەشتیارییە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەناوی “هەپی ستی/ Happy City”. هەروەها حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمەڵەی نێودەوڵەتی کۆمپانیای “پاوەر چاینا/ Power China” یاداشتنامەیەکی لێکتێگەیشتنیان واژۆ کردووە بۆ دروست کردنی چوار بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو لە هەرێمی کوردستان، ئەم بەنداوانەش دوانیان دەکەوێتە پارێزگای سلێمانی کە بریتین لە بەنداوی “پشدەر و خێوەتە”، یەکێکیان لە پارێزگای هەولێرە بەناوی بەنداوی “مەنداوە”، بەنداوی “باکرمان”ـیش دەکەوێتە پارێزگای دهۆک.

چین لە ڕێگەی پرۆژەی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگە، زامنی خێرایی و ئاسانی و كەمی تێچووی گواستنەوەكان دەكات، لەگەڵ تەواوی جیهان، چین یەكەم وڵاتی هەناردەكاری كاڵای جۆراوجۆرە لە جیهان. ئەو كاڵایانەی لە ڕێگەی ئاوریشمی دەریایی لە بەندەری فاو و لەوێشەوە بە ڕێگەی وشكانی دێتە هەرێمی كوردستان، بەهۆی كەمی نرخی تێچووی گواستنەوە بە نرخێكی گونجاو دەگاتە دەستی تاك. ئەم پرۆژەیە لە ڕووی جیۆپۆلیتیكییەوە گرنگی هەڵكەوتەی ستراتیژی هەرێمی كوردستان دەردەخات كە بریتییە لە ناوەڕاستی چەند وڵاتێكی سەرەكی بەشداربووی پرۆژەكە، كە ئێراق و توركیا و ئێرانە، ئەمەش وای كردووە لە داهاتوودا بەهۆی گرنگی لە پرۆژەكە و وابەستە بوونی ئەو وڵاتانە بە هەرێم، كاریگەری لەسەر سیاسەتی ئەو وڵاتانەش هەبیت بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان وەك كەمبوونەوەی گرژی و كێشەكان و، هەروەها گرنگی ئابووری گەورەشی دەبێت و هەرێمی کوردستانیش دەبەسترێتەوە بە پرۆژەیەكی زەبەلاحی جیهانی. هەرێمی كوردستان بەم پرۆژەی دەستپێشخەریە، دەتوانێت هاوسەنگی ڕابگرێت و هەناردەی جگە لە وزەشی هەبێت، لە هەمان كات ژێرخانی كوردستانیش بە جیهانەوە ببەستێتەوە.

“ڕەهەندی کولتووریی و ڕۆشنبیریی لە پەیوەندییەکانی نێوان چین و هەرێم”

کۆماری چینی میللی بە یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی هێزی نەرمی فەرهەنگیی، کولتووریی و ڕۆشنبیریی دادەنرێت لە جیهاندا، چونكە خاوەن فەرهەنگ و کولتوورێكی تایبەتە، كە لە ڕێگەی بازرگانی ڕێگەی ئاوریشمی كۆن بڵاوی كردووەتەوە، ئەم کولتوورەش ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵات، حكوومەت، کۆمەڵگا و نەتەوە جیاوازەكان. کولتوور و زمان هەمیشە بەشێکی سەرەکی و پڕ بایەخی سیاسەتی هێزی چین بووە بەرامبەر جیهان، لەم بارەیەوە سەدان دامەزراوەی کۆنفۆشیۆسی لە سەرانسەری جیهاندا بۆ ناساندنی کولتوور و زمانەکەی دامەزراندووە. چین؛ زۆر جەخت لە ئاڵوگۆڕی کولتووری دەکاتەوە وەک ئامرازێک بۆ لێکتێگەیشتن لەگەڵ گەلانی دیکە، ئەمەش دەستپێشخەرییەکانی وەک پەیمانگاکانی کۆنفۆشیۆس و ئاڵوگۆڕی کولتووری و سکۆلەرشیپ بۆ فێرخوازانی بیانی بۆ خوێندن لەو وڵاتە دەگرێتەوە. پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و کۆماری چینی میللی، تەنیا لە بواری سیاسی، ئابووری و بازرگانییدا قەتیس نەبوون، بەڵکوو لە بواری ڕۆشنبیریی و کولتووریشدا ڕەنگیی داوەتەوە، چین لەو شوێنانەی پەیوەندیی ئابووریی بەهێزی هەبووە، هەوڵیان داوە ئاشنایی زمان و کولتووریی چینی زیاد بکات، هەرێمی کوردستانیش بەشێک بووە لەو شوێنانە. لەم سۆنگەیەوە حکوومەتی چین سکۆلەرشیپی پێشکەش بە فێرخوازانی کورد کردوە بۆ ئەوەی لە چین لە بواری هونەر، زمانەوانی، ئەندازیاری و … هتد؛ بخوێنن.

هەر وەک ئاماژەمان پێدا، کولتوور و زمان بەشێکی دانەبڕاوە لە پایەکانی هێزی چین بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان، لەم بوارەدا كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەولێر، بەردەوام خول و ڕاهێنان پێشکەش بە کوردستانیان دەکات بە مەبەستی ناساندنی کولتوور و فێربوونی زمانی چینی. پەرەسەندنی هێزی چین لە هەرێمی کوردستان، تەنانەت چووەتە بواری دروستکردنی دامەزراوە و ڕێکخراوەوە، هەر لە چوارچێوەی پەیوەندییە کولتووریی و ڕۆشنبیرییەکانی نێوان چین و هەرێمی کوردستان، لە ساڵی ٢٠١٨ـدا بەشی زمانی چینی لە کۆلێژی زمانی زانکۆی سەلاحەدین:- هەولێر کراوەتەوە. هەروەها لە نوێترین چالاکییاندا، كونسوڵگەری گشتی كۆماری چینی میللی لە هەرێمی کوردستان، “سەنتەری لێکۆڵینەوەی چین/ China Studies Center” لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، لە زانکۆی سلێمانی دامەزراند، کە ئامانج لێی گەشەپێدانی پەیوەندی و لێکتێگەیشتنی هاوبەشە لەنێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و کۆماری چینی میللییە، لە ڕێگەی ئەنجامدانی توێژینەوە و چالاکی زانستی و بەهێزکردنی پەیوەندییە کولتووری و ئەکادیمییەکان، هەروەها باشترکردنی زانیاری ناوخۆیی لەسەر سیاسەت، کولتوور، کۆمەڵگا و ئابووری چینییەکان لە کوردستان.

بەگشتی دەکرێت بڵێین، لە چوارچێوەی میکانیزمەکانی هێزی نەرمییدا، چین گرنگییەکی زۆری بە کایەی زمان و ئاڵوگۆڕی کولتووری لەگەڵ هەرێمی کوردستان داوە، لە نموونەی:- ئاسانکاری کردن لە بواری بەخشینی ڤیزا بە هاووڵاتییانی هەرێم و کردنەوە و دروستکردنی سەنتەری لێکۆڵینەوەی چین لە زانکۆی سلێمانی و بەشی زمانی چینی لە زانکۆی سەلاحەدین، ڕۆڵێکی کاریگەر دەبینن لە ڕێکخستن و گەشەپێدانی ڕەهەندە کولتوورییەکانی وڵاتی چین لە هەرێمی کوردستان. کردنەوەی بەشی خوێندنی زمانی چینی بە ئامرازێک لە ئامرازەکانی هێزی نەرمی چینی دادەنرێت لە هەرێمی کوردستان، دەرفەتی زانینی زمانی چینی لە داهاتوو بەهۆی هەژموونی بازرگانی و ئابووری چین لە هەرێمی کوردستان دەبێتە هەلێک بۆ تاکەکان تا بتوانن هەلی کاری باشتریان دەست بکەوێت، هەروەها فێربوونی زمانی چینی ڕێگەیەکە بۆ سوودوەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتی چین بۆ گەشەپێدان و بەرەوپێشچوون. هەروەها چین هەوڵیداوە لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی هێزی نەرم، وەک بەشێک لە چالاکییە دیپلۆماسییەکانی لە هەرێمی کوردستان؛ پەیوەندییە زانستی و ڕۆشنبیرییەکانی لەگەڵ ئەم هەرێمە گەشە پێ بدات، ئەویش بە ڕەخساندنی هەلی خوێندن لە چین و ئاشنابوون بە زمان و کولتووری ئەو وڵاتە. چین زیاتر لە جاران ئامادەیی و هێزی نەرمی خۆی لە هەرێمی کوردستان فراوانتر دەکات، بە بەستنەوەی زانکۆ و قوتابخانەکانی ناوچەکە، بە دابینکردنی بودجە بۆ ڕێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیییەکان و وەبەرهێنان لە کەرتەکانی وزە و ژێرخان و بازرگانی.

“کۆبەند”

کۆماری چینی میللی بە شێوەیەکی بەرچاو بوونی ئابووریی خۆی لە هەرێمی کوردستان زیاد کردووە لە ڕێگەی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری، کەرتی وزە و ڕێککەوتنە بازرگانییەکان. لە ڕووی هاریکاریی وزەوە، بەشداریکردنی چین لە کەرتی وزەی هەرێم بە تایبەتی لە بواری نەوت و گاز، پەیوەندییە ستراتیژییەکانی بەهێزتر دەکات و، دەتوانن هۆکارێکی بەرچاو بن لە داڕشتنی تێڕوانینە ئەرێنییەکان بەرامبەر بە یەکتری. هەروەها چینییەکان چالاکانە پەرەیان بە کولتوور و زمانی خۆی لە ناوچەکە داوە. دەستپێشخەرییەکانی وەک بەرنامەی زمان، بۆنە کولتوورییەکان و ئاڵوگۆڕی پەروەردەیی بەشدارن لە بوونیادنانی کاریگەری و پەیوەندیی ئەرێنی لەگەڵ هەرێمی کوردستان. لە ڕووی پەیوەندیی دیپلۆماسییەوە؛ پەیوەندیی چین لەگەڵ هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە ناوچەکەدا. چین لە ڕێگەی کەناڵە دیپلۆماسییەکانەوە دەتوانێت کاریگەریی لە سەر کاروباری ناوچەکە هەبێت و خۆی وەک یاریزانێکی سەرەکی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا جێگیر بکات. وە مەبەستێتی بەشداری لە هەوڵەکانی دیپلۆماسیی گشتییدا بکات بۆ ئەوەی ڕای گشتی بە شێوەیەکی ئەرێنی دابڕێژێت. ئەمەش دەتوانێت هەڵمەتی میدیایی و بۆنە ڕۆشنبیرییەکان و دەستپێشخەرییەکانی دیکە بگرێتەوە، بە ئامانجی دروستکردنی وێنەیەکی لەباری چین لە نێو خەڵکی ئێراق و هەرێمی کوردستان. یارمەتی و هاوکارییەکانی چین لە بوارە جیاجیاکان بۆ هەرێمی کوردستان گرنگی خۆی دەبێت لەڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، لە ئێستا و لە داهاتووش ڕۆڵی دەبێت لە بەرەوپێشچوون لە بوارە جیاجیاکانی تر.

سەرچاوەكان؛

لە نووسینی ئەم پەیپەرەدا سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە، ئەوانیش:-

• دانا عەلى ساڵح و باخان ئاکۆ نەجمەدین، پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان:- ئێستا و ئایندە، گۆڤاری ئایندەناسی، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، سلێمانی، ژمارە “٢٠”، ساڵی پێنجەم، نیسانی ٢٠٢٤.
• ڕێبوار ڕەئووف ساڵح، پەیوەندییەكانی چین و هەرێمی کوردستان و كاریگەریی لەسەر دۆزی كورد، گۆڤاری ئایندەناسی، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، سلێمانی، ژمارە “٢٠”، ساڵی پێنجەم، نیسانی ٢٠٢٤.
• سەردار عەزیز، بەخێربێن بۆ سەردەمی چینی لە کوردستان و ئێراق، بێ ناوی چاپخانە، سلێمانی، ٢٠٢١.
• سەروەر حەمە ئەحمەد، پێگەی هەرێمی کوردستان لە سیاسەتی جیهانییدا:- لێکۆڵینەوەیەک لە دەرفەت و ئاڵنگارییەکان، دکتۆرانامە، كۆلێژی زانستە سیاسییەكان، زانكۆی سەلاحەدین– هەولێر، ٢٠٢٣.
• ئەیوب ظاهر تۆفیق، هێزی نەرمی چین لە ئێراق و هەرێمی کوردستان، گۆڤاری ئایندەناسی، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، سلێمانی، ژمارە “٢٠”، ساڵی پێنجەم، نیسانی ٢٠٢٤.
• بۆ زانیاری لەسەر نوێنەرایەتییەکانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە، بڕوانە:- پێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەم لینكەوە بەردەستە:-

“https:-//gov.krd/dfr/krg:-representations/“

• بۆ زانیاری لەسەر كونسوڵگەری گشتی‌، كونسوڵگەری فەخری وڵاتانی بیانی ‌و نوێنەرایەتی ڕێكخراوی نێودەوڵەتی لە هەرێمی كوردستان، بڕوانە:- پێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەم لینكەوە بەردەستە:- “https:-//gov.krd/dfr/foreign:-representation/“.
• ياسين محمود چۆمانی، الدبلوماسية الموازية بين النظرية والتطبيق:- دراسة حالة إقليم كوردستان، مكتبة التفسير للطبع والنشر، أربيل، 2022.
• Ayman I. El:-Dessouki, Structural Contexts and Para Diplomacy of Iraqi Kurdistan, Al:-Nahda, A Quarterly Magazine Published by The Faculty of Economics and Political Sciences, Cairo University, Egypt, Vol. 13, No. 2, April 2012.
• Francis Owtram, The Foreign Policies of Unrecognized States, in:- Nina Caspersen and Gareth Stansfield, Unrecognized States in the International System, Routledge, London, 2011.
• Wang Jinglie, Review and Thoughts over the Relationship between China and the Middle East, Journal of Middle Eastern and Islamic Studies “in Asia”, Volume 4, Issue 1, 2010.