كاریگەرییەكانی ئاسایشی ئاو لەسەر گەشەپێدانی بەردەوام لە هەرێمی كوردستان

“پوختە”

ئەم توێژینەوەیە پێداچوونەوەیە بۆ حەوت بڵاوكراوەی زانستی دەربارەی کاریگەری ئاسایشی ئاو لەسەر گەشەسەندنی بەردەوام لە هەرێمی کوردستاندا،  ئاسایشی ئاو یەکێکە لە ڕەگەزە گرنگەکانی ژینگە كە ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە گەشەسەندن و دابینكردنی خۆشگوزەرانی و ئاسایشی ئابووری و خۆراک و تەندروستی. ژینگەى هەرێمى کوردستان ڕۆژ بە ڕۆژ بەرەو خراپ بوون دەڕوات، پیس بوونى بابەتە سەرەکیەکانى وەک “خاک، ئاو، هەوا” بەرەو هەڵکشانە و لاوازى هۆشیارى ژینگەیی و کەرتى پەروەردە ڕۆڵێکى ئەوتۆ و بەرچاوى نەبووە لە ئاستى قوتابخانە بنەڕەتییەکان بۆ پاراستنى ژینگە و ئاو، ئاماژەکانى گەشەپێدانى بەردەوام لە ئێراق و هەرێمى کوردستان مژدە بەخش نین، چونکە پیس بوونى هەوا و ئاو و خاک زۆربووە و بەبێ ئەوەى ئامارى دروست لەبەردەستدا هەبێت ئاو بۆ خواردنەوە و کشتوکاڵ کردن کەمى کردووە. هەر حەوت توێژینەوەکە هەڵسەنگاندن کراوە و دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەکان خراوەتە ڕوو لەگەڵ دەستیشانکردنی کەلێن و بۆشاییەکانی توێژینەوەکان، چەمکی ئاسایشی ئاو چەمکێکی زۆر ئاڵۆز و گشتگیرە کە پەیوەندیدارە بە بابەتەکانی ئاسایشی جیهان و ئاسایشی نەتەوەیی سەرجەم دەوڵەتان، سەرەڕای گرنگی ئاو وەکو کاڵایەکی ستراتیژی و بەبێ بووونی ئاو ژیان دەوەستێت. دەتوانین بڵێین کاریگەری پرسە ئاسایشیەكانی ژینگە لە جیهاندا بووەتە کێشەیەکی گەورە و بەهۆی مەترسی پیسبوون و کەمبوونەوەی ئاو، گەرمبوونی زەوی و تێكچوونی ئیكۆسیستەمی زەوی لە ئێستادا لە ڕیزبەندی ئەو هەڕەشە مەترسیدارانەیە کە ڕووبەڕووی وڵاتان دەبێتەوە.

مەترسییە ژینگەییەکان نەک تەنیا بۆ سیستەمی ئیکۆلۆجی بەڵکو بۆ سیستەمی ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی، بوونەتە مەترسی. لە ڕوانگەی مەترسییەکانەوە چەمکی ئاسایشی ژینگەیی هاتە کارا بە مەبەستی بەردەوام بوونی ژیان، دوورخستنەوەی لە مەترسییەکانی قەیران و مەینەتی  و ترس. ئاسایشی ژینگەیی چووەتە چوارچێوەی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتان. چەمکی ئاسایشی نەتەوەیی بەشێوەی کلاسیکی گۆڕانی بەسەردا هات کە چیتر ئاسایشی سەربازی و سیاسی نی یە بەڵکو ئاسایش بریتیە لە ڕزگار بوون لە مەترسییەكان و كەمكردنەوەی زیانەكان، پلان و بەرنامەی ستراتیژی بۆ پەرە پێدان و گەشە سەندن لە بوارەكانی پاراستنی ئاسایشی ژینگە و ئاو.

وشە سەرەکیەکان؛ ئاسایشی ئاو، ئاسایشی نەتەوەیی، ژینگە، هەرێمی کوردستان.

“پێشەکی”

ئاو وەك ڕەگەزێكی گرنگ پێداویستییەكی سەرەكییە لە سیستەمی ژینگەیی و بەردەوامبوونی ژیانی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی. کاریگەری چالاکیەکانی مرۆڤ لەسەر زەوی و ئاو ئێستا گەورە و بەرفراوانە. ئەمانە ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە فیزیاییەکانی ژینگە دەکەن. گۆڕانکاریە جیهانیەكان وەک گەشەی دانیشتووان، گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی، ئابووری، گەشەسەندنی پێداویستی وزە و گۆڕانی کەش و هەوا فشارێکی بێ وێنەیان كردووەتە سەر ئاسایشی سەرچاوەکانی ئاو. دەگوترێت بەدەستهێنانی ئاسایشی ئاو لە سەرانسەری جیهاندا کلیلی گەشەپێدانی بەردەوامە. چەمکی ئاسایش و مرۆڤ و ژینگە پێکەوە گرێدراون کە ڕزگار بوونە لە وێران کردنی ژینگە و کەمی دەرامەت لە ڕێگەی پەرەپێدانی بەردەوام کە چارەسەر کردنی کەم و کورتییەکان و قەیرانەکان لە پێناو باشکردنی بارودۆخی ژیان و مرۆڤدا. گەوهەری پەرەپێدانی بەردەوام لە پارێزگاری کردنی ژینگە بریتییە لە ڕاوەستانی تێکدان و وێران کردنی ژینگە و ئاو لەلایەن مرۆڤەوە. لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەیان ناکۆکی بەهۆی ئاو هەیە وەک ململانێی نێوان ئێراق و سوریا لەسەر ڕووباری فورات و ململانێی ئێراق لەگەڵ ئێران و تورکیا لەسەر ڕووباری دیجلە و سەرچاوەکانی، ناکۆکی نێوان “میسر و سودان و ئەسیوپیا” لەسەر بەنداوی ڕێنێسانس و ململانێی نێوان ئێران و ئەفغانستان لەسەر ڕووباری هێلمەند. هەندێک جار وڵاتان کێشەی ئاو وەک کارتێکی فشار بۆ سەر وڵاتانی تر بەکاردەهێنن بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتی سیاسی و ئەمنی، یەکێک لە هۆکارەکانی ململانێی ئاو لە نێوان وڵاتاندا گۆڕانی کەشوهەوای جیهانییە کە بایەخ و گرنگی ئاوی وەک سامانێکی ستراتیژی بۆ وڵاتان زیاد کردووە و کاریگەری لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی هەیە.

ئاسایشی ئاو بابەتێکی گرنگ و هەستیارە لە دونیا و جیهانی ئێستادا یەکێکە لەو ڕەهەندە گرنگ و ئاڵۆزانەی بواری ئاسایشی ژینگە کە کاریگەری گەورە و فراوانی هەیە لە نێوان سەرجەم دەوڵەتان بووەتە هۆکارێکی گەورەی هێز و لاوازی دەوڵەتان، سەرەتا دەبێت بزانین ئاسایشی ئاو چیە و چی پەیوەندییەکی هەیە بە ئاسایشی نەتەوەیی؟ ئاو وەک کاڵایەکی ستراتیژی ئەم سەدەیە بە پێچەوانەی سەدەکانی پێشتر بووەتە شوێنگرەوەی نەوت و چیتر نەوت ئەو قورساییەی ڕابردووی نەماوە شارەزایانی بواری ئاسایش وایدەبینن كە سەدەی شەڕی ئاوە. هەرێمی کوردستانیش بەدەرنیە لە کاریگەری ئەو مەترسی و ئاڵنگاریانەی ڕووبەڕووی وڵاتان بووەتەوە لەسەر ئاسایشی ئاو كە ڕۆڵی هەیە لە بنیاتنان و گەشەپێدانی ژیانی ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی، تەندروستی و دابینكردنی ئاسایشی خۆراك لە داهاتوودا.

لەو حەوت توێژینەوانەی ئەنجامدراون لەسەر كاریگەریەكانی ئاسایشی ئاو لەسەر گەشەپێدانی بەردەوام ئەم كەلێنانەی خوارەوە دەستنیشان كراون:-

• کەمی داتا و ئاماری دروست سەبارەت بە دۆخی سەرچاوەکانی ئاو و بەکارهێنانیان لە کوردستان لە توێژینەوەكاندا، زۆربەیان لە چوارچێوەیەكی تیۆری دەرنەچوون وە ئاماری ڕاست و دروستیان نەخستووەتە ڕوو.
• بەشێوەیەكی گشتی لەم توێژینەوانەدا باس لە گەشەپێدانی ژینگە و ئاسایشی ئاو لە کوردستان نەکراوە، لە کاتێکدا زیاتر باسی ناوچەکانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێراق دەکرێت.
• دەكرێت لە توێژینەوەكانی داهاتوودا گرنگی زیاتر بە ئاسایشی ژینگە و ئاسایشی ئاو بدرێت لە هەرێمی كوردستان كە بگونجێت لەگەڵ دۆخی ئێستا و داهاتووی هەرێمی كوردستان.
• بە جیا باس لە پلان و بەرنامەی ستراتیژی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ پاراستنی ئاسایشی ژینگە و ئاسایشی ئاو بكرێت.
• پشتگوێخستنی فاکتەرە کۆمەڵایەتی – کلتوورییەکان باس نەکراوە بەوەی چۆن هۆشیاری پێویست لە بەڕێوەبردنی ئاو لە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە چارەسەرکردنی کێشەکان.
• نەبوونی پلانێکی ستراتیژی یەکگرتوو بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو لە کوردستان، بە تایبەت لە نێوان بەشە جیاوازەکانی کوردستان.
• ڕۆڵی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و كەرتی تایبەت لە بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو باس نەکراوە كە كاریگەری ئەرێنی و نەرێنی گەورەیان هەیە لەم بوارەدا.

Lara Arif, In the Midst of the Riparian’s:- Kurdistan’s position at the center of an impending water crisis in the Tigris-Euphrates River Basin, Washington Kurdish Institute, February 15, 2023.

ئەم توێژینەوەیە بە شێوەیەکی گشتی باس لە دۆخی ئێستای ئاسایشی ئاو، قەیرانی ئاوی چاوەڕوانکراو دەکات لە هەرێمی کوردستان کە لە ناو حەوزەی دیجلە و فوراتدایە، کە لە ژێر کاریگەری گۆڕانی کەش و هەوا، بەڕێوەبردنی خراپی ئیدارەدانی سەرچاوەکانی ئاو، هەروەها ململانێی سیاسی هەرێمایەتیدایە، هەڵکەوتنی جیپۆڵەتیکی کوردستان لە نێوان وڵاتانی “تورکیا، ئێران، ئێراق” کاریگەری زۆری هەیە لەسەر کەم بوونەوەی بڕی ئاو لە هەرێمی کوردستان. ئەم توێژینەوەیە لە شەش بەشی سەرەکی پێک دێت، توێژەر لە بەشی یەکەمدا باسی گرنگی و ڕۆڵی ئاو دەکات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە تایبەتی کوردستان کە کێشەی زۆری هەیە، لە دوای ساڵی ٢٠٠٧ کێشەی وشکەساڵی سەری هەڵداوە ئەمە سەرەڕای خراپی سیاسەتی وڵاتان کە گۆڕانی خراپی بەخۆیەوە بینیوە، سەبارەت بە سیاسەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو.

لە بەشی دووەمدا بارودۆخی ئاو لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە ئێراق باشترە بە هۆکارەکانی جیاوازی کەش و هەوا و سەرچاوەی ئاوی زیاتر و چیا بەفراویەکانی و باران و ئاوی ژێر زەوی. لە کوردستان سیاسەتی پەرەپێدان و گەشەسەندنی سەرچاوەکانی ئاو هەیە کە زیاتر لە 17 بەنداو لە ماوەکانی ڕابردوودا دروست کراوە، لە داهاتوودا بەرنامە هەیە بۆ دروست کردنی ١٢ بەنداوی ستراتیژی تر، ئەمە سەرەڕای هەبوونی كولتووری وشیاری کۆمەڵگای کوردی بە بەراورد بە ناوچەکانی ئێراق. بەشی سێیەم باس لە ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات کە ئێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمدایە لە ڕووی مەترسی سەرچاوەکانی ئاو، هەرێمی کوردستانیش بەدەرنیە لەو مەترسییە، ڕاپۆرتەکان باس لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پلەی گەرمی زیاتر دەکەن لە هەرێمی کوردستان، هەروەها بە بەراورد بە سێ دەیە پێشتر باران بارین ١٠٠-٢٠٠ ملم بە تێکڕایی کەمی کردووە. بەشی چوارەم باس لە خراپ ئیدارەدانی سیاسەتی ئاو دەکات کە بووەتە هۆکاری ئاوارەبوون و جێهێشتنی لادێکان و گۆڕانی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی شارەکان کە خواست لەسەر ئاو زیادی کردووە، لە لایەکیترەوە لە هەرێمی کوردستان سیاسەتی ئیدارەدانی ئاوی ژێر زەوی لە مەترسیدایە بەهۆی زیادبوونی ڕێژەی هەڵکەندنی بیری نا یاسایی.

لە بەشی پێنجەمدا ڕۆڵی هەڵکەوتەی جوگرافی کوردستان باس دەکات کە ٧٠٪  سەرچاوەی ئاوەکەی لە دەرەوەی ئێراق دێت کە ئەمەش چەکێکی سیاسی کاریگەرە دژی هەرێمی کوردستان، نمونەیەکی مێژووی باس دەکات کە ڕێکەوتنی جەزایری ساڵی ١٩٧٥ لە نێوان ئێراق و ئێران، کە ئێراق بەشێک لە شەتوڵ عەرەبی بەخشی بە ئێران لە بەرامبەر ڕاگرتن و کۆتایی پێهێنانی شۆڕشی کوردستان، لە ئێستادا سیاسەتی ئاوی ئێران بووەتە هۆی کەم کردنەوەی ئاوەکانی زێی بچوک و دەریاچەی سیروان بە تەواوەتی کە بەرنامەی هەیە ١٠٩ بەنداوی نوێ دروست بکات کە کاتیگەری گەورەی دەبێت لەسەر بڕی ئاوی پێویست بۆهەرێمی کوردستان. سەبارەت بە سیاسەتی ئاوی وڵاتی تورکیا دروست کردنی بەنداوە گەورەکانی وەک و ئەتاتورک و گاپ کاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر کەمبوونەوەی ئاوی ئێراق و  هەرێمی کوردستان. لە کۆتایدا باس لە کێشەکانی هەرێم و بەغداد دەکات لە دوای ڕیفراندۆمی ساڵی ٢٠١٧ کە کێشەی ئاویش یەکێکە لەوانە کە حکومەتی ئێراق زۆرجار ئەم پرسە بە سیاسی دەکات.

هەڵسەنگاندن؛ ئەم توێژینەوەیە ڕێبازی وەسفی شیکاری بەکارهێناوە بە پشتبەستن بە چەندین سەرچاوەی زانستی و  ڕاپۆرتی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، بەشێوەیەکی باش شیکاری کێشەکانی ئاوی کردووە بە بەرچاوڕوونی باشی باس کردووە سەبارەت بە پەرەپێدان و گەشەسەندنی سیاسەتی ئاو لە هەرێمی کوردستان، ئەو کەلێن و بۆشاییانەی لەم توێژینەوەدا هەیە دەتوانین بڵێین دەکرا لە میتۆدۆلۆجی توێژینەوەکەدا دەروازەی تێکەڵ واتە چۆنایەتی و چەندایەتی بەکار بهێنایە بە بەکارهێنانی چاو پێکەوتن و ڕاپرسی لە ناوچەکانی کوردستان بە تایبەتی لەگەڵ جوتیارەکان. خاڵێکی تری لاوازی ئەم توێژینەوەیە کە باسی لە سیاسەتی پەرەپێدان و گەشەسەندنی سیاسەتی ئاوی کردووە لە هەرێمی کوردستان ڕۆڵی تەکنیکی و تەکنەلۆجی فەرامۆش کردووە، دەکرێت لە توێژینەوەکانی داهاتوودا کار لەسەر ستراتیژێکی درێژخایەن بکرێت بۆ پەرەپێدان و گەشەسەندنی سیاسەتی ئاو و خۆپاراستن لە ڕوبەڕوو بوونەوەی ئەو مەترسییە. 

Mahmood A. Yousuf, Nada Rapantova, and Jalal H. Younis, Sustainable Water Management in Iraq “Kurdistan” as a Challenge for Governmental Responsibility, 2018 published by MD PI.

ئەم توێژینەوەیە لە چوار بەشی سەرەکی پێکهاتووە، کە باس لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو لە هەرێمی کوردستان و ئێراق دەکات، بەسوود بینین و بەراوردکردنی بە سیاسەتی وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا لە چۆنێتی ئیدارەدان و ڕێکخستنی چوارچێوە یاساییەکان، بەرنامە دانان و سیاسەتی ئیدارەدانی ئاو کە سوود لە ئەزمونی یەکێتی ئەوروپا ببینین بۆ بەرەنگار بوونەوەی ئاڵنگاری و مەترسییەکانی ئاو، هەروەها سوود بینین لە بەرنامەکانی پەرەپێدان و گەشەسەندن بۆ سیاسەتی ئاو. لە بەشی یەکەمدا توێژەران باس لە قەیرانی ئاو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێراق بە تایبەتی هەرێمی کوردستان دەكات، نەبوونی چوارچێوەی یاسایی و دامەزراوەی کارا بۆ ڕێکخستنی سیاسەتی ڕوبارە هاوبەشەکانی دیجلە و فوڕات کە بە هۆی ململانێ و جەنگە ناوخۆیی و دەرەکیەکانی ئێراق قەیرانی ئاو دروست بووە، ئەمە سەرەڕای زیادبوونی ڕێژەی زۆری دانیشتوان و گۆڕانی کەش و هەوا بوونەتە هۆکاری زیاتر بوونی مەترسییەکان. لە بەشی دووەمدا توێژەران باس لە ناسەقامگیری سیاسی دەكەن و سەرنجیان خستووەتە سەر هەرێمی کوردستان کە سیاسەتی ئیدارەدانی ئاو بووەتە ئەرکێکی پێویست لەسەرشانی حکومەتی ئێراق و هەرێمی کوردستان کە سوود ببینین لە ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپا لە هاوکاری و هەماهەنگی لە بواری سەرچاوەکانی ئاو کە پێویستە ناکۆکیە سیاسی، نەتەوەی و تائیفیەکان وەلابنرێت بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی ئەو کێشەیە. لە بەشی سێیەمدا توێژەران هەستاون بە بەراوردکردنی كولتووری وشیاری لە پاراستن و بەکارهێنانی سەرچاوەکانی ئاو لە وڵاتە پێشکەوتووەکاندا کە جیاوازە لەگەڵ وڵاتانی وەک ئێراق و هەرێمی کوردستان، کە پێویستە کۆمەڵگا باڵانس بپارێزێت لە نێوان ماف و ئەرکەکانیان لە پارێزگاری کردن لە سەرچاوەکانی ئاو و پیسبوونی ژینگە، هاندانی هاوڵاتیان بۆ باشکردنی دۆخەکە. لە بەشی چوارەمدا ئاڵنگارییەکانی سەر ئاسایشی ئاو لە سەر هەرێمی کوردستان باس دەکات کە دوو جۆری سەرەکین لە ناوخۆدا، ئاڵنگاریەکان بریتین لە ناسەقامگیری سیاسی، نەبوونی یاسای ڕوون، ئیدارەدانی نا تەندروست، هەروەها زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان بە هۆکاری هاتنی ئاوارەیەکی زۆر بەهۆی هێرشی داعش و ناکۆکیە سیاسیەکان لە ناوخۆ، لە کوردستان ڕێژەی زیادبوونی دانیشتوان زۆر نا ئاساییە کە لێکەوتەی بێکاری و کۆچکردنی گوندنشینەکان بۆ شار زیادی کردووە بە هۆکاری ئەم مەترسییە، ئاڵنگاریە دەرەکیەکانیش وەك سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ تورکیا، سوریا و ئێران کاریگەری گەورەیان هەیە لەسەر کەمبوونەوەی ئاو لە هەرێمی کوردستان.

هەڵسەنگاندن؛ ئەم توێژینەوەیە میتۆدی شیکاری بەراوردکاری بەکارهێناوە، کە بەشێوەیەکی باش و بابەتیانە لێکۆڵینەوەی لە کێشەکانی بەڕێوەبردن و ئاڵنگارییەکانی لە ئێراق و هەرێمی کوردستان کردووە، کە بەراوردکاری کردووە لە نێوان هەرێمی کوردستان و یەکێتی ئەوروپا کە پێشنیاری ئەوەی کردووە سوود لە سیاسەت و ئەزمونی ئەو وڵاتانە ببینین بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاریەکان، ئەو کەلێن و بۆشاییانەی لەم توێژینەوەیەدا هەیە ئەوەیە کە زیاتر پشتی بەستووە بە سەرچاوەی لاوەکی و ڕاپۆرتی حکومی لە کۆکردنەوەی داتاکان کە زۆر سنوردار و سەرەتاین، کە باس لە میکانیزمی گەشەپێدان و چاکسازی کردن لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی ئاو لە هەرێمی کوردستان دەكات، باس لە كاریگەری ڕەهەندە ئابووری و تەکنیکی و تەکنەلۆجیەکان ناكات.

Golam Rasul, Bikash Sharma, The nexus approach to water – energy – food security:- an option for adaptation to climate chance “2016” Climate Policy.

ئەم توێژینەوەیە جەخت لەسەر پێویستی و هاوکاری و هەماهەنگی نێوان کەرتەکانی “ئاو-وزە-خۆراک” دەکاتەوە کەوابەستە و یەکگرتوون، پێکەوە دەبنە هۆکارێکی کاریگەر بۆ ڕووبەڕوبونەوەی گۆڕانی کەش و هەوا. ئەم سێکتەرانە پەیوەستن پێکەوە ئاسایشی خۆراک و ئاو پێکەوە گرێ دراون کە بڕبڕەی پشتی کشتوکاڵە، گۆڕانی کەش و هەوا و ئاو دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە کەرتی وزە و ئاسایشی خۆراک دواتر کێشە نەخوازراوەکان سەرهەڵدەدەن. لە تەوەری یەکەمدا باسی ڕێبازی ““WEF nexus دەکات وەک بەرنامەیەکی بەڕێوەبردنی یەکگرتوو و وابەستە لە نێوان ئاو و وزە و سیستەمی خۆراک. بەم بەرنامەیە دەتوانین سیاسەت و بەرنامەی دڵنیابوون و باشترکردنی بەکارهێنانی سەرچاوەکان مسۆگەر بکەین، ئەم ڕێبازە هاوسەنگی دەپارێزێت لە نێوان سێ گۆڕاوەکانی “ئاو–وزە–خۆراک” بە کەمکردنەوەی زیانەکان لەسەر ژینگە، خۆگونجاندن لەگەڵ مەترسییەکانی گۆڕانی کەش و هەوا، مەترسی وشکە ساڵی، لافاو. هاوکاری نێوان کەرتەکان بە کەرتی گشتی و تایبەت، هەروەها ڕێکخراوەکان “ناوخۆیی و نێودەوڵەتی” پێکەوە کار بکەن بۆ سیاسەتی یەکگرتووی سەرچاوەکانی ئاو، تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو، ئەمەش پێی دەڵێن ڕێبازی ““nexus. لە تەوەری دووەمدا توێژەران باس لە ئاڵنگارییەکان دەکەن لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان بەهۆی گۆڕانی کەش و هەواو  زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان، زۆربوونی پێویستی و فراوانبوونی بواری ئابووری، كە پێشنیازی ئەوە دەكەن كە سیستەمی ئاو و وزە و خۆراک بەیەکەوە گرێ بدرێن، پێویستە هەماهەنگی و هاوکاری زیاتری یەکتر بکرێت بۆ تێپەڕاندنی ئاستەنگەکان بە یەکخستنی سیاسەتی ئاو، وزە، ئاسایشی خۆراک لەسەر ئاستێکی فراوانی جیهانی.

هەڵسەنگاندن؛ ئەم توێژینەوەیە میتۆدی چۆنایەتی بەکارهێناوە لە کاتێکدا پێویستی بە داتا و میتۆدی چەندایەتی بوو، سەبارەت بە ناوچە جیاوازەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یان هەرێمی کوردستان شیکارێکی وردی نەکردووە، باسی وردەکاری ئەو بەرنامە و پلانە نەکراوە لەکاتێکدا ڕۆڵی حکومەتە ناوخۆییەکان و کۆمەڵگا و ڕێکخراوەکان جیانەکراوەتەوە لە حکومەتە گەورە و جیهانییەکان کە بەرپرسیارێتییان جیاوازە لە ڕووی واقع و ئەو ڕێبازە زۆر گشتگیر و فراوانە بۆ ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و هەرێمی کوردستان ئاستەنگی سیاسی، و ئابووری زۆری هەیە. ئەم بەرنامەیە جەخت لەسەر سیاسەتێکی گشتی فراوان دەکاتەوە بەبێ ئەوەی هەنگاوی ڕوون و کرداری باس بکات، هەروەها باسی چارەسەرکردنی ئەم پرسە دەکات لە ڕێگای ئەو بەرنامەیەوە بێ ئەوەی باسی لە گرفتە دارایی و تەکنیکییەکان بکاتەوە بە تایبەتی ناوچە هەژارەکان کە توانایان سنووردارە لەگەڵ ئەوەشدا وەک گریمانەیەکی چارەسەرکردنی کێشەکانی ژینگە و گۆڕانی کەش و هەوا دەخاتە ڕوو لە ڕێگای هاوکاری و هەماهەنگی نێودەوڵەتی و جیهانی بۆ چارەسەکردنی ئەم پرسە لە ڕێگای بەرنامەی “WEF nexus”.

Bukhuti Sitchinava, Water Security in the Middle East on the Example of Iraqi Kurdistan, Center for International Politics Research and Forecasting, “2021”.

ئەم توێژینەوەیە باس لەوە دەكات كە چارەسەری گشتگیر بۆ ئاسایشی ئاو ئاڵۆزە، هۆکارە بنچینەیییەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا، باش بەڕێوەنەبردنی سیاسەتی ئاو، لەناوبردنی دارستانەکان و ململانێی جیۆپۆلەتیکی هۆكار گەلێكن بۆ قووڵكردنەوە و زیاد بوونی مەترسییەكان، مرۆڤ هۆکاری هەموو ئەم فاکتەرانەیە و بەرپرسیارێتی چارەسەرکردنیشی لە ئەستۆدایە. لەم ساڵانەی دواییدا گەرمبوونی کەش و هەوا بووەتە كێشەیەكی جیهانی و هەرێمی کوردستان بەدەر نییە لەم قەیرانە، زانایانی ژینگە هۆشدارییان داوە لەوەی ئێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی کە ئاستی ئاوی سازگار تێیدا دابەزیوە. لە ساڵی 2019دا، پرۆگرامی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان ئێراقی وەک پێنجەمین وڵاتی جیهان دەستنیشان کرد کە دابەزینی ئاو و خۆراک و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ئاسایشی خۆراک، ئاسایشی ئاو، ئاسایشی کۆمەڵایەتی و ئاسایشی تەندروستی دەبێت. لەبەر ئەوەی بەهای ئاو ڕۆژ به ڕۆژ له زیادبووندایه و پێچەوانەکردنەوەی كەمبوونەوەی ئاوی سازگار پێویستی بە پابەندبوونێکی گەورەتر هەیە لە ڕێگەی دانانی سیاسەتی نوێی بەڕێوەبردنی ئاو، دروستکردنی بەنداو، دروستکردنی گۆم، بوژاندنەوەی ئاوی ژێر زەوی و بەرزکردنەوەی هۆشیاری خەڵک، پڕۆژەی هەڵگرتنی ئاو، پڕۆژەی ئاودێری، پێداچوونەوە بە سیستەمی ئاودێری کشتوکاڵی. جگە لە باران بارین و ئاوی ژێر زەوی، هەرێمی کوردستان بەشێکی زۆری ئاوی خۆی لە ڕووبارەکانی خاپوور، زێی گەورە و بچووک،ئاوا سپی، سیروان وەردەگرێت کە درێژی کۆی گشتی 1695 کیلۆمەترە. نزیکەی ٪60 ی ئەم ڕووبارانە دەکەوێتە سنووری هەرێمی كوردستانەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم سەرچاوانە لەوانەیە داخوازییەکانی ژمارەی دانیشتووان و کەرتی کشتوکاڵی زۆر پێویست دابین نەکات.

هەڵسەنگاندن؛ توێژەر بەشێوەیەكی گشتی باسی لە دابەشبوونی كوردستان كردووە بەسەر وڵاتەكانی “سوریا، توركیا، ئێران، ئێراق” و بە تایبەتی تیشكی خستووەتە سەر ئاسایشی ئاو لە هەرێمی كوردستان بە ڕوونی باس لەوە دەكات كە بەهۆی سیاسەتی وڵاتانی دراوسێوه‌ ئاستی ئاوی هەرێمی كوردستان كەم بووەتەوە و ئاسایشی ئاوی لە هەرێمی كوردستان لەسەر دوو ئاست تاوتوێ كردووە:- لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئاو بۆ كورد دەبێت بە مایەی خۆشگوزەرانی و سەقامگیری ئابووری، لەسەر ئاستی دەرەكی ئاماژەی بە گرژی و ئاڵۆزی سیاسی لە ئێراق كردووە لە نێوان هەرێم و بەغداد كە كوردستان بۆ بەدەستهێنانی خواستە ڕەواكانی و دابینكردنی مافەكانی گەلی كورد ئاو وەك كارتی فشار بەكار بهێنێت بەرامبەر بەغدا، توێژەر زیاتر لە ڕووی سیاسیەوە شیكردنەوەی بۆ پرسی ئاو كردووە و لایەنەكانی تری پاراستن و ئاسایشی ئاوی باس نەكردووە وەك بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاویەكان و سیستمی نوێی ئاودێری و دڵۆپاندن لە كەرتی كشتوكاڵ و ڕۆڵی ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكان و  فاكتەرەكانی پاراستنی ژینگە و ئاوی پاكی فەرامۆش كردووە.

پ.د. ئەنوەر محمد فەرەج، کۆسرەت خدر ابوبکر؛ پرسە نێودەوڵەتییەکان لە ڕوانگەی تیۆری ڕیالیزمەوە:- پرسی ژینگە وەکو نمونە “مجلة الدراسات السیاسة و الامنیة “٤١” المجلد سابع العدد ثانی، ٢٠٢٤.

لە تەوەری یەكەمی ئەم توێژینەوەیەدا تیشک خراوەتە سەر ئەو بابەتە گرنگ و باڵایانەی لە ئێستادا پێشینەی زۆریان هەیە لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی و جیهان وەک پرسی ژینگە و ئاسایشی ئاو، هەروەها تێڕوانینی جیاوازی قوتابخانەی ڕیالیزم بۆ لێکۆڵینەوە و شیکردنەوەی پرسە نێودەوڵەتییەکان، پرسی سەرەکی توێژینەوەکە ئەوەیە کە ئایا پرسی ژینگە لە ڕوانگەی ئەم تیۆریەوە پرسێکی لاوەکیە یاخود پرسێکی باڵایە؟ توێژینەوەکە لە دوو بەشی سەرەکی پێکهاتووە، ئەنجامی توێژینەوەکە ئەوەیە بە بیروڕای ڕیالیزمە کلاسیکییەکان پرسی ژینگە لە دوای پرسە گرنگەکانیتری ئاسایشی نەتەوەییە، بەڵام لە ڕوانگەی ڕیالیزمی بەرگریکارانە پێویستە پرسی ژینگە هاوشێوەی پرسێکی باڵا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. ئەم توێژینەوەیە بە بەکارهێنانی میتۆدەکانی ئەنجامگیری، چۆنایەتی، جۆری و کەسی لێکۆڵینەوە پرسەکەی خستۆتە بەر شەن و کەوکردن.

تێۆری ڕیالیزمی بۆ پرسە نێودەوڵەتییەکان لەسەرەتای دەرکەوتنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەتا ئێستاش وەکو بەهێزترین تیۆر وێنا دەکرێت بەهۆکاری ئەو لێکدانەوە و شیکردنەوانەی بۆ پرسە گرنگ و چارەنووس سازەکان لە جیهاندا دەیکات، بیروڕای بەشێکی زۆری ڕیالیزمەکان ئەوەیە پرسی ژینگە ئەولەویەتی یەکەم نی یە لای دەوڵەتان کە پرسە ستراتیژی و سەربازی و ئەمنیەکان و ئاسایشیەکانن دواتر پرسەکانی تر پلەی نزمتر وەردەگرن وەکو پرسی ژینگە و ئابووری و کۆمەڵایەتی و تەندروستی و کولتووری، بەڵام لە هەمان کاتدا ژینگە یەکێکە لەو پرسە گرنگانەی لە ڕوانگەی لقە تازەکانی ڕیالیزم کە لە هەندێ کات و بارودۆخدا زۆر باڵایە لە ڕووی مەترسی ژینگە و گەرمبوونی زەوی و پیسبوونی هەوا لە ڕوانگەی کلاسیکی ڕیالیزم ئامانجی دەوڵەت ئەوەیە بە دوای بە دەستهێنانی هێزی زیاتر و بەرژەوەندی خۆی بکەوێت بە جەنگ و هاوپەیمانێتی کردن لە پێناوی هێزی زیاتر لە ژینگەی نێودەوڵەتی بۆ دابین کردنی ئاسایشی نیشتیمانی خۆی کە بە وتەی هەریەکە لە مۆرجنتاو کینز واڵتز پرسە ئەمنی و سەربازیەکان بە پلەی یەکەم دێت بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دواتر پرسی ئابووری بۆ بەدەست هێنانی هێزی زیاتر، لە ژینگەی پاشاگەردانیدا ئاسایش پرسی باڵایە و پرسی ژینگە گرنگ و ستراتیژ نیە و لاوەکیە. لە توێژینەوەكەدا پرسی ژینگە و پۆلێنکردنی لە ڕوانگەی ڕیالیزمی کلاسیکیدا پرسێکی نزم یان لاوەکیە، بەڵام مانای وانیە لە تەواوی دەوڵەتان بەتەواوی وا لێکبدرێتەوە زۆرجار لە پێناوی پرسە گرنگەکان “هێز، مانەوە، ئاسایش، بەرژەوەندی” پرسە لاوەکیەکان زۆر گرنگ و هاوکاربن لە دەستەبەرکردنی ئامانجەکان گریمانەی ئەوە دەکرێت کە پرسی ژینگە و گۆڕانی کەش و هەوای جیهان ببێتە پرسێکی گرنگ لای دەوڵەتان.

لە ڕوانگەی ڕیالیزمی بوونیادی واڵتز ئاماژە دەکات کە پرسی ژینگە کە پرسێکی گرنگ و باڵایە کاریگەری هەیە لەسەر زیادبوونی هەژاری، بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، پیسبوون پێویستە هاوکاری و هەماهەنگی هەبێت لە نێوان وڵاتان. وڵاتە زلهێزەکان بەرپرسیاریەتی زۆریان لە سەرە لە ڕووی ئەخلاقی و مرۆیی و ژینگەیی وڵاتانی هێزی سنوردار زیاتر گرنگی دەدەن بە پرسی ژینگە وەک سوید و سویسرا. لە ڕوانگەی ڕیالیزمی هێرشبەرانە دەوڵەتان بە هۆی نەبوونی متمانە کەمتر گرنگی دەدەن بە پرسە ژینگەییەکان ئەگەر کۆنفرانس و کۆنگرە دەکەن بۆ ئەو پرسانە بە مەبەستی قازانج و سوودی خۆیان دەیکەن، لە ڕوانگەی ڕیالیزمی بەرگریکارانە زیاتر گرنگی دەدات بە پرسی ژینگە و دەستەواژەی هاوسەنگی کردنی هەڕەشەکان، ستیڤن واڵت پێی وایە دەوڵەتان ناچارن گرنگی بدەن بە پرسی ژینگە وەکو هەڕەشەیەکی مەترسیدار بۆ ئاسایشی جیهان پێویستە هەماهەنگی و هاوکاری یەک بکەن وە پێویستی بەکاری بە کۆمەڵ هەیە، پرسە ژینگەییەکان کە پرسێکی سامناکە و ناکرێت بە پرسی لاوەکی هەژمار بکرێت. مەترسییەكانی “ئاسایشی مرۆیی، خۆراک، ئابووری، زیادبوونی کۆچبەران، ئەگەری وشکەساڵی و خزمەتگوزاری ئاسایشی کۆمەڵایەتی” دەکەوێتە ژێر پرسیار کە بە توانا ئەمنی و سەربازیەکان کۆنترۆڵ ناکرێت.

هەڵسەنگاندن؛ تیۆری ڕیالیزم جیاکاریەکی باش دەکات لە نێوان ئاراستە جیاوازەکانی ڕیالیزم بۆ پرسی ژینگە و بۆچوونەکانیان جیادەکاتەوە، زۆر گرنگی نەداوە بە لێکەوتەکان لە ئەنجامی پیسبوونی ژینگە و گەرمبوونی زەوی و کێشە تەندروستی ئابووریەکان کە لە مەترسی ژینگەوە دروست دەبێت، هەروەها ڕۆڵی ڕێکخراوە نێودەوڵەتیە حکومی و ناحکومییەکانی باس نەکردووە لە ئاراستە کردن و جوڵاندنی پرسی ژینگە لە جیهاندا و دانانی بە مەترسییەکی گەورە و خستنەڕیزی مەترسییە پێشبینیەکان وە هیچ ئامار و داتایەکی بەکار نەهێناوە بۆ نیشاندانی مەترسییە ژینگەییەکان زیاتر لە ڕوانگەی سیاسیەوە تەماشای بابەتەکەی کردووە نەک وەک مەترسییەکی گەورە لەسەر ئاسایشی جیهان، فەرامۆشی بابەتە مرۆیی ژینگەییەکانی کردووە، تیشک نەخراوەتە سەر ئەوەی کە لە ئەنجامی مەترسییە ژینگەییەکان وەکو نەبوونی ئاوی پێویست یان مەترسی پیسبوون لە جیهاندا لە ئێستادا سەرچاوەی سەرەکی ململانێکانە لە نێوان دەوڵەتە ئیقلیمی و جیهانیەکان و پرسێکی گرنگی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە کە دەوڵەتان بەردەوام لە هەوڵی کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە ئاویەکاندان و بەردەوام بە دوای هێزەوەن بۆ ڕێگریکردن لە بەرهەمهێنانی چەکی ئەتۆم کە مەترسی کەمبوونەوەی جەنگ و بەدەست هێنانی ئاشتی و کاریگەری تەواو دەکات لە ژینگە و پیسبوون لە جیهان کە ئەمەش لە ڕوانگەی تیۆری ڕیالیزم گەورەترین کێشەی لەسەرەکە لەم پێداچوونەوەیەدا فەرامۆشکراوە، لە کۆتایدا لقە جیاوازەكانی ڕیالیزم بۆچوونیان جیاوازە لە پرسی ئاسایشی ژینگە پەیوەست بە ئاسایشی دەوڵەتان و سەقامگیری سیاسی کە لێکەوتەکانی ژینگە کاریگەری دەکاتە سەر ئاسایشی وڵات و لە کۆنترۆڵ دەرچوونی پرسەکان لە ناوخۆ.

عبدالمطلب ڕفعت سەرحەد ، دۆخی ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە ١١، کانونی دووەمی ساڵی ٢٠٢٢.

لەم توێژینەوەیەدا باس لە گرنگی ئاسایشی ئاو و گرفت و کێشەکانی كراوە، گرنگی ئاسایشی ئاو لە ئێستاماندا زیاتر بووە بەهۆی نوێ نەبوونەوەی تەواوەتی لە سەرچاوەکانی ئاو کە مەترسی نەبارین و وشکەساڵی و گەرم بوونی زەوی هەیە و ئەو سەرچاوە ئاویانەی ڕۆژ بە ڕۆژ ڕوو لە کەمی دەکەن. ئاو هیچی وای کەمتر نیە لە ئۆکسجین بۆ مرۆڤ، کێشە و ململانێ لەسەر ئاو مەترسی جەنگی زۆر زیاترە لەوەی کە بە تەنیا تەماشای بکەین، بەڵام لێکەوتەی “کۆمەڵایەتی، کۆچ، سیاسی، ئابووری” ئاسایشی ئاوی هەرێمی کوردستان پێویستی بە پلان و بەرنامەی ورد هەیە کە لە داهاتوو بتوانین ژیانێکی شایستە بۆ نەوەکانمان دروست بکەین. ئاسایشی ئاو پەیوەندیدارە بە ئاسایشی ئابووری و خۆراک و تەندروستی و کۆمەڵایەتی کە لە ئێستادا ململانێ لەسەر ئاو زیاترە وەک لە نەوت لە جیهاندا. سەرەڕای ئەوەی بەراورد بکەین ئاسایشی ئاوی هەرێمی کوردستان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دۆخی کوردستان باشە بەڵام لە هەمان کاتدا نەبوونی سیاسەتێکی باش و پلان و بەرنامە و سوودبینین لە ئاوی ژێرزەوی و پیس کردنی سەرچاوە ئاویەكان گەورەترین مەترسین لە ئایندەدا بۆ کوردستان. کێشەکان خۆی دەبینێتەوە لە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان کە خواست لەسەر ئاو زۆرترە، سیستەمی ئاودێرییەکی خراپ لە بواری کشتوکاڵدا بەکاردێت و ئاوێکی زۆر بە فیڕۆدەچێت، ٦٠٪ سەرچاوەکانی ئاو لە هەرێمی کوردستان لە دەرەوە دێت “تورکیا و ئێران” كە ڕۆژبەڕۆژ سیاسەت و پلانیان هەیە کۆنترۆڵی ئاو بکەن بەمەش بڕی ئاوی هاتوو کەم دەبێتەوە، نەبوونی سەروەری و هێزێکی تۆکمە کە بتوانێت بەبێ هیچ فشارێکی دەرەکی سیاسەتی ئاوی خۆی بەرجەستە بکات.

گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوا و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لە کوردستان وەکو تەواوی جیهان بوونی هەیە، پیسبوونی ئاو لە ئێراق و هەرێمی کوردستان زۆر زیاترە لە مەترسی کەمبوونەوەی ئاو.

هەڵسەنگاندن؛ توێژینەوەکە هیچ گرنگییەکی نەداوە بە ناساندنی کێشەکە وەکو کێشەیەکی گرنگ و ستراتیژی لە جیهاندا و بە تایبەتی لە ئێراقدا، بەکار نەهێنانی میتۆدی زانستی و مێژوویی بۆ باسکردن و لێکۆڵینەوەکان لە ئێستا و ڕابردوودا لە باسی هەرێمی کوردستاندا هیچ داتا و زانیاریەکی نەخستووەتە ڕوو تابزانین ئاستی مەترسییەکە لە کوێدایە و بە شێوەیەکی گشتی توێژینەوەکەی کردووە و وردەکاری زانیاریەکانی باس نەکردووە، هەروەها دۆخی ئاسایشی ئاوی لە هەرێمی کوردستان فەرامۆش کردووە کە مەترسییەکەی لە چی ئاستێکدایە زیاتر بەپێدانی زانیاری سەرەتایی لێکدانەوەکانی کردووە.

سلام عبدالکریم عبداللە، ڕەنجدەر محمد عزیز،کێشەی کورد لە پەیوەندییەکانی “تورکیا – سوریا” لە ڕوانگەی ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاوییەوە، “١٩٨٧ – ١٩٩٢”، ٢٠٢٢.

ئەم توێژینەوەیە لە “٣” بەش پێکدێت:- سەرەتا خستنەڕووی فاکتەرە کاریگەرەکان لە پەیوەندییەکانی نێوان دوو وڵات کە کێشەی سنور و کێشەی ئاوی یە، دواتر باسی ئاسایشی نەتەوەیی و ڕوونکردنەوەی چەمک و ڕەهەندەکان هەروەها ئاسایشی نەتەوەیی تورکیا و سوریا، لە کۆتایدا شیکردنەوەی ئامانجەکانی تورکیا کە گرێدانی کێشەی کورد وەکو کێشەیەکی سیاسی بە کێشەی ئاسایشی ئاوەوە و ڕەنگدانەوەی ئەو سیاسەتە لە پەیوەندییە هەرێمی و دەرەکییەکاندا. لەم توێژینەوەیەدا باس لەوە كراوە كە کێشەی کورد وەکو نەتەوەیەکی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بە پێی پەیمانی سایکس بیکۆ دابەشکرا بەسەر چوار دەوڵەتدا و بووەتە هۆی ئاڵنگاریەکی گەورە و کاریگەر لە هەریەکە لە دەوڵەتانی تورکیا، سوریا کە مەترسییەکی گەورەی ئاسایشی نەتەوەییە، بەو هۆیەوە پەیوەندییە دەرەکی و هەرێمیەکانیان بەرز و نزمی زۆری بەخۆیەوە بینیوە کە یەکێک لەو کارتی فشارانەی تورکیا دژی سوریا گرتویەتیەبەر کارتی ئاسایشی ئاو بەرامبەر سوریا بەکار دەهێنێت ، ئاشکرایە ڕووباری فورات کە لە تورکیاوە دەڕژێتە سوریا و سوریا پێویستیەکی گەورە و بنەڕەتی هەیە بەو ڕووبارە لە بواری کشتوکاڵ و ئاودێری و پیشەسازی و خواردنەوەی ئاو و دابینکردنی خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیان، بۆ ئەو مەبەستەش تورکیا لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری تورکیاوە کارتی ئاوی کردووەتە فشار بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی ئەوە بکات کە سوریا یارمەتی بدات لە لاوازکردن و نەمانی شۆڕشی کورد، تورکیا ساڵی ١٩٨٠ هەستا بە دروستکردنی پڕۆژەی گاپ لەسەر ئاوی دیجلە و فورات کە بە گلدانەوەی بەشێکی ئاوەکە مەترسی کەمبوونی ئاوی خستووەتە سەر ئێراق و سوریا.

کێشەی کورد یەکێکە لەو کێشانەی كە کۆماری نوێی تورکیا وەکو مەترسییەکی گەورەی ئاسایشی سیاسی و نەتەوەیی لێی دەڕوانێت، ئەمەش وایکردووە جگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە ڕوانگەیەکی تر لە سوود وەرگرتن لە دەرامەتە سروشتیەکان کە سامانی ئاوە وەکو کارتێکی فشاری کاریگەر بەکاربهێنێت دژی کێشەی کورد و ئەو جوڵانەوە چەکداری و سیاسیانەی کورد لە سوریا و ئێراق کە لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو بوونەتە مەترسی بۆ تورکیا. بەو پێیەی سوریا پێویستیەکی زۆری بە ئاوی ڕووباری فورات هەیە کە لە تورکیاوە دەڕژێتە ناو سوریا ساڵانی “١٩٨٧ – ١٩٩٢” چەند پرۆتۆکۆڵێک و ڕێکەوتنێکی سیاسی و ئاوی ئەنجام درا لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتە. بەکارهێنانی کارتی فشاری ئاوی وەکو ڕوانینێکی ستراتیژی و هێزێکی گەورەی بڕیاردان بۆ تورکیا، هەروەها بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ڕۆڵی ئاو لە گەشەسەندن و پەرەپێدانی وڵات لە تورکیا ڕوبارەکانی بە ڕوباری نیشتیمان ناساندووە و بە سەروەری نیشتیمانیان سەیر دەکات و هەموو ڕێگایەک بۆ دانوستان ڕەتدەکەنەوە و باوەڕیان بە سەروەری ڕەها هەیە لە سیاسەتی ئاوی تورکیا وە بانگەشەکانی سوریای ڕەتکردەوە کە ئەوانە ڕوباری نێودەوڵەتی بن. دوو ڕێکەوتننامەی ساڵەکانی “١٩٨٧ – ١٩٩٢” لە نێوان تورکیا و سوریا کراوە کە خەسڵەتێکی سیاسی و ئاسایشیان وەرگرتووە بۆ تورکیا و کاریگەری گەورەی کردووەتە سەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ سوریا کە بەهەمان شێوە سوریا ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاوی لە ژێر مەترسیدا بووە.

هەڵسەنگاندن؛ توێژینەوەکە بە شێوەیەکی باش تێگەشتنمان پێ دەدات کە چیتر ئاسایشی نەتەوەیی گۆڕاوە و بەو شێوازە کلاسیکیە نی یە تەنیا ستراتیژی سەربازی بێت ئەمڕۆ دەتوانیت فشارەکان لە ڕێگای سەرچاوە ژینگەییەکانەوە بکەیت بۆ نموونە ئاو، هەروەها ئاسایشی ئاو ڕۆڵێکی گەورە و کاریگەر دەبینێت لە یەکلاکردنەوەی ململانێ نێودەوڵەتی و ئیقلیمیەکان کە دەتوانین بڵێین فاکتەرێکی گرنگی هێزی نەتەوەییە، وەکو چەکێکی کاریگەر بەکار دێت بۆ پاراستنی پێگە و ڕۆڵی هەرێمی و نێودەوڵەتی و باشترین چەکە کە دەوڵەت یان نەتەوەیەک دەتوانێت بەکاری بهێنێت. توێژینەوەکە بە شێوەیەکی باش تیۆرەکانی مێژووی و وەسفی و یاسایی بەکار دەهێنێت لە دروست کردنی ڕایەڵەی بابەتەکان و بەستنەوەی بە کێشەکانی ئاسایشی نەتەوەیی و دروستبوونی ڕێکەوتننامەکان لە نێوان سوریا و تورکیا.

“دەرئەنجامەكان”

• یەكێك لە گرنگترین ئاڵنگاریەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لە زۆربەی وڵاتاندا بریتییە لە ئاسایشی ئاو كە لێكەوتە و كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر ئاسایشی “خۆراك، كۆمەڵایەتی، تەندروستی، ئابووری، سیاسی”.
• ئاسایشی ژینگە و ئاسایشی ئاو ڕۆڵێكی گەورەو كاریگەر دەبینێت لە بەهێزبوونی پێگەی هەرێمی و نێودەوڵەتی كە دەبێتە كارتێكی بەهێزی سیاسی لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە.
• ئاسایشی ژینگە و ئاسایشی ئاو كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر گەشەپێدانی بەردەوام لە هەموو بوارەكانی “كۆمەڵایەتی، تەندروستی، ئابووری، سیاسی، … هتد”.
• پرسی ژینگە و ئاسایشی ئاو لە زۆربەی تیۆرەكانی شیكردنەوەی سیاسی وەك تیۆرەكانی ڕیالیزمی نوێ، ئایدیالیزم، لیبرالیزم هیچی وای كەمتر نییە لە پرسە سەربازی و ئەمنی و سیاسی وئابوورییەكان.
• نەبوونی سەروەری و دەوڵەتی سەربەخۆ یەكێكی ترە لەو ئاڵنگارییانەی كە بووەتە مەترسییەكی ترسناك لەسەر ئایندەی هەرێمی كوردستان، چونكە لە ڕووی دەستوری و یاسایی و سیاسییەوە هیچ توانای ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەو مەترسییەی نییە لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا.
• گۆڕانی كەش و هەوا، كەمبوونەوەی ئاو، زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان زیان بە ئاسایشی خۆراك دەگەیەنێت و كاریگەری گەورەی لەسەر گەشەپێدانی بەردەوام لە هەرێمی كوردستان هەیە.
• گەشەپێدانی بەردەوام لە هەرێمی كوردستان پێویستی بە وەبەرهێنانی زیاتر هەیە لە ژێرخانی ئاودا، وەک تۆڕی دابەشکردنی ئاو، سیستەمی خاوێنکردنەوەی ئاو، و تەکنەلۆژیای نوێی ئاودێری.
• لە ماوەی ڕابردوودا بەهۆی ململانێ سیاسییەكانەوە هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی شەپۆلی گەورەی ئاوارەیی بووەتەوە، کە فشاری زۆری خستووەتە سەر ژێرخانی ئاو و خزمەتگوزارییەکان. ئەمەش کاریگەری لەسەر گەشەپێدانی بەردەوام هەیە.

سەرچاوەکان:-

• Lara Arif, In the Midst of the Riparian’s:- Kurdistan’s position at the center of an impending water crisis in the Tigris-Euphrates River Basin, Washington Kurdish Institute, February 15, 2023.
• Mahmood A. Yousuf, Nada Rapantova, and Jalal H. Younis, Sustainable Water Management in Iraq “Kurdistan” as a Challenge for Governmental Responsibility, 2018 published by MD PI.
• Golam Rasul, Bikash Sharma, The nexus approach to water – energy – food security:- an option for adaptation to climate chance “2016” Climate Policy.
• Bukhuti Sitchinava, Water Security in the Middle East on the Example of Iraqi Kurdistan, Center for International Politics Research and Forecasting, “2021”.
• پ.د. ئەنوەر محمد فەرەج، کۆسرەت خدر ابوبکر؛ پرسە نێودەوڵەتییەکان لە ڕوانگەی تیۆری ڕیالیزمەوە:- پرسی ژینگە وەکو نمونە “مجلة الدراسات السیاسة و الامنیة “٤١” المجلد سابع العدد ثانی، ٢٠٢٤.
• عبدالمطلب ڕفعت سەرحەد ٢٠٢٢، دۆخی ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان، گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە 11، کانونی دووەمی ٢٠٢٢ ساڵی دووەم.
• سلام عبدالکریم عبداللە، ڕەنجدەر محمد عزیز، کێشەی کورد لە پەیوەندییەکانی “تورکیا – سوریا” لە ڕوانگەی ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاوییەوە “١٩٨٧ – ١٩٩٢”، “Research Gate”،