کارل مارکس لە ساڵی 1818 لە دایک و باوکێکی جووله‌كه لە پارێزگای راین لە ئەڵمانیا لەدایک بووە و لە خێزانێکی هەژاردا دەژیا، کە وەک زۆر خێزانی تر بەدەست کاری زۆرەملێ و دەرەبەگایەتی و سەرمایەدارەکانەوە دەیناڵاند. هەروەها بنەماڵەکەش بەدەست چەوساندنەوەی جوولەکەکان و سووکایەتیکردن و سوکایەتیکردنیان لەلایەن گەلی ئەڵمانییەوە دەناڵێنن، بەهۆی ململانێی نێوان سامییەکان و کوڕەکانی سام و ئارییەکان (ڕەگەزی ئەڵمانی) بۆیە ئەم بنەماڵەیە لە تەمەنی شەش ساڵیدا بوون بە مەسیحی و بێگومان ئەمە خۆشەویستی مەسیحییەت نەبوو بەڵکو دەربازبوون بوو لە چەوساندنەوەی واقیع مارکس لە هەلومەرجێکی سەختدا دەژیا و ئازاری دەچێژێت و بەو شێوەیە مایەوە کە لە کانوونی یەکەمی 1852 بۆ هاوڕێکەی کلۆس نووسی و پێی گوت:- «من لە بەندکراوێک لە ماڵەکەی خۆی باشتر نیم. چونکە من ئەو پانتۆلەم نییە کە قاچەکانم دادەپۆشێت، نە ئەو پێڵاوانەی کە پێیەکانم دادەپۆشێت. خێزانەکەم لەسەر لێواری مایەپووچ بوون و هەژارییە، سەیر لەوەدایە کە مارکس لە سەرەتای ژیانیدا کتێبێکی نووسی بەناوی یەکگرتنی باوەڕداران بە مەسیح» کە تێیدا دەڵێت؛ یەکگرتن لەگەڵ مەسیح سەروه‌روی ناوەوەمان پێ دەبەخشێت، دڵنەوایی لە خەمەکاندا، متمانەی بێدەنگ و کراوەیی دڵ بۆ براکانمان و، هەموو ئەو شتانەی کە شکۆمەند و شکۆمەندانە بۆ خۆشی و شکۆمەندیمان، بەڵام لە پێناوی مەسیحدا پێشکەوتنی مرۆڤایەتی و سەرووی ڕۆح هەروەها لە کتێبی “پایتەخت” دا دەڵێت:- “بۆ کۆمەڵگایەکی وەک کۆمەڵگای ئێمە، من باوەڕم وایە کە مەسیحیەت بە بیروباوەڕی مرۆڤی ئەبستراکت گونجاوترین وێنەیە بۆ هەموو ئایینەکان
بەڵام مارکس پێی وابوو کە خودا لە بورجێکی بەرزدا دەژی کە بایەخ بە هەژارە چەوساوەکان نادات و، کاتێک چاوی بە فەیلەسوفی جووله‌كه “موسا هێس” کەوت مێشکی گەندەڵ کرد و ژەهری بە هەنگوین ئاوی دا و ژەهری بە چەوری پێدا و ڕقی لە خودا و ئایین لە دڵیدا چاند، تا کارل مارکس گوتی بنەماکانی مەسیحی ئامۆژگاری پێویستی چینێکی فەرمانڕەوا و چینە چەوساوەکان دەکەن و ڕازین بە جیاکردنەوەی بەهێزەکان بۆ ئەوەی یەکەمیان باشتر بێت لە دووەمیان بنەما کۆمەڵایەتییەکانی مەسیحی ئاسمان دەکەنە پاداشتی هەموو ئابڕووچوونێک و، بەم شێوەیە پاساو بۆ مانەوەیان لەسەر زەوی دەهێنن مارکسیش سەرسام بوو بە تیۆری پەرەسەندن کە نکۆڵی لە خودای ئافەریدگار دەکات و ڕێگای خوازراوی خۆی لە کتێبی داروین دۆزیەوە کە تێیدا خەبات بۆ ژیان و مانەوە بۆ باشتر بوو بۆیە مارکس نکۆڵی لە ئاشکراکردنی خودایی و مەسەلە میتافیزیکیەکانی نەمری و ژیانی ئەبەدی کرد و من لەو باوەڕەدام کە بیروباوەڕە ئایینییەکان لە ئه‌قڵەوە لەدایک دەبن نەک ئاشکراکردن و وردە وردە مارکس ئیلحاد و سووکایەتی بە ئایین و باوەڕی خۆی بەوەی کە ئایین وا لە مرۆڤ دەکات لە واقیع لە بیر بچێت و گوتی ئایین تلیاکه خەڵکە و کاتێک کتێبی بەناوبانگی خۆی “سەرمایە” بڵاوکردەوە پێشکەشی داروینی کرد.
لە ساڵی 1849 کارل مارکس و فریدریش ئەنگلس بانگهێشتی “مانیفێستی کۆمۆنیست” بە وشەی “کرێکارانی جیهان، یەکبگرن دەرکرد و لەم بانگەوازەدا بە تووندی ڕەخنەیان لە سیستەمی زاڵ گرت و دۆخی هەژاری و چەوساندنەوەی کرێکاران لە هەموو شوێنێک پێشکەش کرد. زەحمەتکێش و چینی خاوەنکار و بەرهەمهێنەر (بۆرژوازی) بۆرژوازییان بە ستەمکاری تۆمەتبار کرد و چینی پرۆلیتاریایان هان دا بۆ تێکۆشان بۆ کۆمەڵگایەکی نموونەیی کە هەمووان تێیدا یەکسان بن و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان ببنە موڵکی هەمووان و، خاوەندارێتی تاک و پاشایەتی کۆتایی پێدێت و مارکس ئەو کۆمەڵگایە نمونەییەی کە بەدوایدا دەگەڕێت وێنا وەک کۆمەڵگایەک کە ئاستی ژیانەکەی بەرزە و هەمووان ئازاد لە بێکاری و هەژاری و نەزانی بژین و ئارەزووی خۆپەرستی لەناوبچێت و ببێتە هەستی کۆمەلایەتی و مارکس بانگی سۆسیالیزمی کرد لە ساڵی 1867 گرنگترین کتێبی خۆی بە ناوی سەرمایە بڵاوکردەوە کە تێیدا باسی سیستەمی سەرمایەداری کرد کە کرێکاران بە تایبەتی ژنان و منداڵان ناچار دەکات ڕۆژانە 12 کاتژمێر کار بکەن و بەم شێوەیە مارکس توانی لێرە و لەوێ کرێکاران کۆبکاتەوە بۆ بەدەستهێنانەوەی مافە لەدەستچووەکانیان و گەڕان بەدوای ئایندەیەکی باشتر.
“دەستنووسە ئابووری و فەلسەفییەکان”
دەستنووسە ئابووری و فەلسەفییەکان کۆمەڵێک بابەتی فراوان دەگرێتەوە، لەوانە چەندین خاڵی سەرنجڕاکێش دەربارەی خاوەندارێتی تایبەت و کۆمۆنیزم، هەروەها دەربارەی پارە، هەروەها پەرەسەندنی ڕەخنەی مارکس لە هێگڵ. هەرچەندە گرنگی دەستنووسە مەزنەکان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە لە لێکدانەوەی تیۆری نامۆبووندا هاتووە، کە تێیدا مارکس ئازاری کرێکار لە ژێر سیستەمی سەرمایەداریدا لە چوار جۆری نامۆبوون ڕوون دەکاتەوە:- یەکەم، نامۆبوونی لە کاری بەرهەمهێنان کە لە دروستکەرەکەی لادەبرێت کاتێک دروستکردنەکەی تەواو دەبێت. سەبارەت بە چالاکی بەرهەمهێنان کار کە بە ئەشکەنجە دادەنرێت بۆ کرێکار سێیەم نامۆبوونی لە سرووشتی مرۆڤایەتی، چونکە کوێرانە بەپێی ڕێنماییەکان کار دەکات نەک بەپێی توانا ڕاستەقینەکانی مرۆڤ. لە کۆتاییدا، نامۆبوونی لە کرێکارانی تر، کە ئاڵوگۆڕ جێگەی هاوکاری بۆ بەرژەوەندی هاوبەش دەگرێتەوە. تێکەڵبوونی ئەم چەمکانە لە هەندێک ڕووەوە جێی سەرسوڕمان نییە بە لەبەرچاوگرتنی خواستی میتۆدی، کارل مارکس کە لەم نووسینانەدا ئاماژەی پێکراوە. لە بنەڕەتدا هەوڵ دەدات ئه‌قڵییەتی هیگڵی بۆ چەمکە ئابوورییەکان جێبەجێ بکات، لە هەوڵێکدا بۆ سەلماندنی ئەوەی کە هەموو چەمکەکان ئابووری بۆرژوازی – کرێ، کرێ، ئاڵوگۆڕ، قازانج و..هتد. لە کۆتاییدا لە شیکردنەوەی چەمکی نامۆبوون سەرچاوە دەگرێت. کەواتە هەر جۆرێک لە نامۆبوون دەبێت لە جۆرەکەی پێشوو دەربکەوێت.
لەگەڵ ئەوەشدا، مارکس لەوە زیاتر نەڕۆیشت کە هەر جۆرێک لە نامۆبوون لە ئەوی تر دەربکەوێت. زۆر ئەگەری هەیە مارکس لە کاتی نووسینەکەیدا پێویستی بە میتۆدێکی جیاواز بۆ زاڵبوون بەسەر کێشە ئابوورییەکان زانیبێت. مارکس لەگەڵ ئەوەشدا دەقێکی زۆر دەوڵەمەندی لەسەر سرووشتی کاری ئاوارەیی بۆ بەجێهێشتین. بیرۆکەی نامۆبوون دەتوانرێت لە پێچەوانەی بیرۆکەی نامۆبوون دەربکەوێت، بە یارمەتی بڕگەیەکی کورت لە کۆتایی دەقی لەسەر جەیمس میل کە تێیدا ئاماژە بەوە کراوە کە کاری نا بیانی دەبێت هەم چێژ وەرگرتن لە بەرهەمهێنەری راستەوخۆ لە کارەکەی وەک دووپاتکردنەوەی هێزە مرۆییەکانی مسۆگەر بکات، هەروەها بەرهەمهێنان کە پێداویستییەکانی ئەوانی تر دابین بکات وەک دووپاتکردنەوەی هاوکاری هاوبەش لەنێوان مرۆڤەکاندا. لێرەدا هەردوو لایەنی سرووشتی مرۆڤمان دەردەکەون:- هێزە مرۆییە تاکەکەسییەکان و، ئینتیمامان بۆ کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بە گشتی
“ئابووری کارل مارکس”
بەرگی یەکەمی سەرمایە بە شیکردنەوەی بیرۆکەی بەرهەمهێنانی کاڵا دەست پێدەکات. کاڵا وەک شتێکی دەرەکی بەسوود پێناسە دەکرێت، کە بۆ ئاڵوگۆڕ لە بازاڕدا بەرهەم دەهێنرێت. کەواتە دوو مەرجی پێویست هەیە بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا:- هەبوونی بازاڕێک کە ئاڵوگۆڕ تێیدا ڕووبدات و، دابەشکردنی کۆمەڵایەتی کار کە خەڵکی جیاواز کاڵای جیاواز بەرهەم دەهێنن، ئەگەرنا هیچ پاڵنەرێک بۆ ئاڵوگۆڕ نەبوو. کارل مارکس پێشنیاری ئەوە دەکات کە کاڵاکان بەهای بەکارهێنان و بەهای ئاڵوگۆڕیان هەیە، کە سەرەتا دەتوانرێت وەک نرخیان دابنرێت و بەهای بەکارهێنان بە ئاسانی تێبگات وەک مارکس دەڵێت، بەڵام ئەو جەخت لەوە دەکاتەوە کە بەهای ئاڵوگۆڕ دیاردەیەکی سەرسوڕهێنەرە و لێرەدا دەبێت بەهای ئاڵوگۆڕی ڕێژەیی ڕوون بکرێتەوە. بۆچی بڕێکی دیاریکراو لە کاڵایەک بە بڕێکی دیاریکراو لە کاڵایەکی تر ئاڵوگۆڕ دەکرێت؟ ئەمە بە داهاتی کاری پێویست بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا هەژمار دەکرێت، یان باشتر بڵێم کاری پێویست کۆمەڵایەتی کە کرێکارە لە ئاستی مامناوەندی چڕی و بەرهەمهێنانی ئەم لقەی چالاکی لە ناو ئابووریدا. کەواتە، تیۆری بەهای کار جەخت لەوە دەکاتەوە کە بەهای کاڵایەک بە بڕی کاری کۆمەڵایەتی پێویست دەپێورێت بۆ بەرهەمهێنانی.
مارکس گفتوگۆیەکی دوو قۆناغی لەسەر تیۆری بەهای کار پێشکەش دەکات. یەکەمیان ئەوەیە کە بڵێین ئەگەر بتوانرێت دوو شت بەراورد بکرێن بە دانانیان لە دوو لای نیشانەیەکی یەکسان، دەبێت سێیەم شت هەبێت کە بە یەکسانی لەگەڵ هەردووکیاندا هاوشێوە بێت کە بتوانرێت ئاماژەی پێبکرێت. لەبەر ئەوەی کاڵاکان دەتوانرێت لەگەڵ یەکتر ئاڵوگۆڕ بکرێن، بەگوێرەی مارکس، دەبێت سێیەم شتی هاوبەش لە نێوانیاندا هەبێت. ئەمە دەمانباتە قۆناغی دووەم، کە گەڕانە بەدوای “سێیەم شت”ی گونجاو، کە بە بۆچوونی مارکس کردارە وەک تاکە توخمی هاوبەشی هەستیار. هەڵبەت هەردوو قۆناغی دیبەیتەکە زۆر دژ بەیەکن کارل مارکس تایبەتمەندی سەرمایەدارییە بەوەی کە تەنها بە ئاڵوگۆڕی کاڵا سنووردار نییە، بەڵکو سەرمایە لە شێوەی پارەدا دابین دەکات، بە ئامانجی قازانج کردن لە ڕێگەی کڕینی کاڵا و گۆڕینیان بۆ کاڵایەکی تر کە بتوانن نرخێکی بەرزتر بەدەست بهێنن و بەم شێوەیە ببێتە هۆی قازانج. مارکس دەڵێت:- تا ئێستا هیچ کەسێک ڕوونی نەکردۆتەوە کە چۆن سەرمایەداری دەتوانێت قازانج بەدەست بهێنێت و، لێکدانەوەی مارکس خۆی لەسەر بیرۆکەی چەوساندنەوەی کرێکار دامەزراوە. لە هەلومەرجی بەرهەمهێناندا سەرمایەدار هێزی کار لە کرێکار بۆ ڕۆژێک دەکڕێت و نرخی ئەم کاڵایە وەک هەر کاڵایەکی تر دیاری دەکرێت و،اتە لە ڕووی هێزی کار کە لە ڕووی کۆمەڵایەتیەوە بۆ بەرهەمهێنانەکەی پێویستە، دیاری دەکرێت.
لەم حاڵەتەدا، بەهای هێزی کاری ڕۆژانە بەهای ئەو کاڵایەیە کە پێویستە بۆ زیندوو هێشتنەوەی کرێکار بۆ یەک ڕۆژ. گریمان بەرهەمهێنانی ئەم کاڵایانە چوار کاتژمێر دەخایەنێت و،اتە چوار کاتژمێری یەکەمی ڕۆژ بۆ بەرهەمهێنانی بەهایەکی یەکسان بە بەهای کرێی کرێکار خەرج دەکرێت، کە بە کاری پێویست ناسراوە. کاری کرێکار لەسەرووی ئەو بەهای زیادەی سەرمایەدارەوە بەرهەم دەهێنێت و بە بۆچوونی مارکس بەهای زیادە کۆی سەرچاوەی قازانجە. لە شیکردنەوەی مارکسدا، هێزی کار تاکە کاڵایە کە دەتوانێت بەهای گەورەتر لە بەهای خۆی بەرهەم بهێنێت، بۆیە پێی دەگوترێت سەرمایەی گۆڕاو. کاڵاکانی تر بەسادەیی بەهای خۆیان دەگوازنەوە بۆ کاڵای کۆتایی و، هیچ بەهایەکی زیادە دروست ناکەن، بۆیە بە سەرمایەی جێگیر ناسراون. کەواتە قازانج ئەنجامی ئەو کارەی کرێکارە جگە لەو کارەی کە نوێنەرایەتی بەهای کرێکەی دەکات، ئەمەش تیۆری بەهای زیادەیە بەسەر قازانجدا. بەم پێیە، مارکس دەڵێت:- لە ژیانی ئابووری ڕاستەقینەدا نرخەکان بەشێوەیەکی سیستماتیک جیاوازن لە بەهاکان و، ناساندنی بیرکاری بۆ ڕوونکردنەوەی ئەمە بە کێشەی گۆڕین ناسراوە و، هەوڵەکەی مارکس تووشی هەندێک کێشەی تەکنیکی بوو. هەرچەندە ئێستا ڕێگا هەیە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە هەرچەندە کاریگەری خراپی هەیە. دەبێت ئەوەمان لەبیر بێت کە تیۆری بەهای کار لەلایەن تەوەری نرخەوە بەڕێوە دەچێت، بەڵام کاتێک نرخ ناڕاستەوخۆ بە بەهاوە دەبەسترێتەوە لە تیۆری کۆتاییدا، تەوەری تیۆریەکە کاڵ دەبێتەوە.
“تیۆری مێژوویی”
داڕشتنی تیۆرییەکەی کارل مارکس وردەکاریی لەخۆ نەگرتبوو، بۆیە دەبوو لە زۆرێک لە نووسینەکانیدا کۆبکرێتەوە، هەم ئەوانەی هەوڵی شیکردنەوەی تیۆری بۆ ڕووداوەکانی ڕابردوو و داهاتوو دەدا، یان ئەوانەی سرووشتی تیۆری تەواویان هەیە. یەکێک لەو نووسینانە پێشەکییەکی ساڵی 1859 بۆ ڕەخنەی ئابووری سیاسییە کە تێیدا بارودۆخی یاسایی داڕێژراوە. هەرچەندە کتێبی ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی کە بە هاوبەشی لەگەڵ “ئەنگلس” لە ساڵی 1845 نووسرا، یەکێک بوو لە سەرچاوە سەرەتاییە گرنگەکان کە مارکس هێڵە سەرەکییەکانی تێڕوانینی خۆی بۆ ماتریالیزمی مێژوویی داڕشت. ئێمە درێژە بە هەردوو دەقەکە دەدەین و پاشان سەیری دووبارە بوونیادنانەوەی تیۆری مێژووی مارکس دەکەین لەلایەن یەکێک لە کاریگەرترین فەیلەسوفەکان، جەی ئەی کۆهێن، کە لەسەر بنەمای لێکدانەوەی مارکسیستی پێشووی ڕووسی پلیخانۆڤ بوونیاد دەنرێت. هەرچەندە پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە لێکدانەوەی کۆهێن لە هەموو جیهاندا قبوڵ نەکراوە، چونکە کۆهێن تیۆری کارل مارکسی داڕشتەوە بەشێکی لەبەر ئەوەی ئەو بێئومێد بوو لە لێکدانەوەکان لەسەر بنەمای دیالێکتیکی هیگڵی مارکس و ئەوەی کە ئەو وەک ناڕوونی لە کارە سەرەکییەکانی لویس تۆسیێردا دەیبینی. ئەو هەستی کرد کە هیچ کامیان باسێکی دروستیان بۆ بۆچوونەکانی مارکس نەکردووە.
لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک لە توێژەران پێیان وایە ئەو لێکدانەوانەی کە لەسەری دامەزراوە هەڵە بوو، ڕێک لەبەر فەرامۆشکردنی دیالێکتیک. یەکێک لە لایەنەکانی ئەم ڕەخنەیە ئەوەیە کە تێگەیشتنی کۆهێن ڕۆڵێکی زۆر کەمی بە چەمکی خەباتی چینایەتی داوە کە هەمیشە وەک خاڵێکی سەرەکی لە تیۆری مێژووی مارکس پێشکەش کراوە
ڕوونکردنەوەی کۆهێن بۆ ئەمە ئەوەیە کە پێشەکیەکەی ساڵی 1859 کە لێکدانەوەی لەسەر دامەزراوە ڕۆڵێکی بەرچاو بە خەباتی چینایەتی نادات و بە ئاشکرا باس نەکراوە بەڵام ئەم لۆژیکە کێشەی هەیە چونکە دەشێت مارکس نەیویستبێت بە شێوەیەک بنووسێت کە گومانی چاودێران بوروژێنێت. لە ڕاستیدا، خوێنەرێکی هۆشیار لە دەق لەوانەیە بتوانێت ئاماژەیەکی شاراوەی بۆ خەباتی چینایەتی بدۆزێتەوە بە لەخۆگرتنی دەستەواژەی وەک “ئەو کاتە سەردەمی شۆڕشی کۆمەڵایەتی دەست پێدەکات” و “شێوە ئایدیۆلۆژییەکان کە تیایدا مرۆڤ ئاگادار دەبێت و تێدەکۆشێت لەگەڵیدا. ئەمە پێچەوانەی ئەو مشتومڕەیە کە مارکس پێی وابوو چەمکی خەباتی چینایەتی گرنگ نییە لەگەڵ ئەوەشدا، کاتێک “ڕەخنەی ئابووری سیاسی” بە “سەرمایە” جێگەی گرتەوە، مارکس هەوڵی نەدا چاپی پێشەکی 1859 لە ژێر بڵاوکردنەوەدا بهێڵێتەوە و، ناوەرۆکەکەی تەنها وەک پەراوێزێکی کورت بۆ کاپیتال بەرهەم هێنرا. هەرچۆنێک بێت، ئێمە لێرەدا تیشک دەخەینە سەر لێکدانەوەی کۆهێن چونکە هیچ نووسراوێکی تر نەدۆزراوەتەوە بە هەمان دیسپلین و وردی و وردەکاری بۆ بەراوردکردن.
“ئه‌قڵانییەت لاى کارل مارکس”
هێزی پاڵنەری مێژوو، لە بوونیادنانەوەی کارل مارکس لەلایەن کۆهێن، پەرەسەندنی هێزەکانی بەرهەمهێنانە کە گرنگترینیان تەکنەلۆژیایە. بەڵام چی پاڵنەری ئەم پەرەسەندنەیە؟ لە کۆتاییدا، بە بۆچوونی کۆهێن، ئەوە ئه‌قڵانییەتی مرۆڤە. مرۆڤ شارەزایە لە پەرەپێدانی ڕێگاکان بۆ تێرکردنی پێداویستییەکانی ئێستای و، ئەمە لە ڕواڵەتدا زۆر گونجاو دەردەکەوێت، بەڵام ئاستەنگی هەیە. وەک کۆهێن خۆی دانی پێدا دەنێت، کۆمەڵگاکان هەمیشە بەو شێوەیە کار ناکەن کە بۆ تاک ئه‌قڵانی بێت. کێشەی هەماهەنگی لەوانەیە بەربەست و بەربەستی پێکهاتەیی بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، تاڕادەیەک دەگمەنە ئەوانەی تەکنەلۆژیای نوێ پێشکەش دەکەن بە تێرکردنی پێداویستییەکان هاندەر بن. لە جیاتی ئەوە، لە ژێر دەسەڵاتی سەرمایەداریدا، پاڵنەری قازانج کلیلە. بێگومان دەتوانین بڵێین ئەمە ئەو فۆرمە کۆمەڵایەتیەیە کە ماددە پێویستی بە تێرکردنی پێداویستییەکانی سەرمایەداری هەیە. بەڵام هێشتا دەتوانرێت ئەو پرسیارە بەرز بکرێتەوە کە ئایا پێویستی تێرکردنی پێداویستیەکان هەمیشە هەمان کاریگەری هەبووە کە لە سەردەمی مۆدێرندا هەیە. بۆ نموونە، بڕیاری ڕەهای چینی فەرمانڕەوا بۆ هێشتنەوەی دەسەڵات لەوانەیە ببێتە هۆی وەستانی کۆمەڵگاکانی ئابووری.
لەبری ئەوە، لەوانەیە باوەڕی وابێت کە کۆمەڵگا لەوانەیە ئایین یان پاراستنی شێوازی ژیانی تەقلیدی پێش پێداویستییە ئابوورییەکان دابنێت. ئەمە دەمانگەیەنێتە جەوهەری تیۆری مارکس کە مرۆڤ بەرهەمهێنەرێکی گرنگە و شوێنی کارلێک لەگەڵ جیهان پیشەسازییە. وەک کۆهێن خۆی دواتر لە وتارەکانی وەک “پێداچوونەوە بە ماتریالیزمی مێژووی” باسی کرد، جەختکردنەوە لەسەر بەرهەمهێنان لەوانەیە یەک لایەنە دەربکەوێت، پشتگوێخستنی توخمە بەهێزەکانی تری سرووشتی مرۆڤ. ئەم جۆرە ڕەخنەیە لەگەڵ ڕەخنەکانی بەشی پێشوو دەگونجێت. لە ڕاستیدا، تۆماری مێژوویی لەوانەیە مەیلی گەشەکردن لە هێزە بەرهەمهێنەرەکاندا نیشان نەدات کە تیۆریەکە وای دادەنێت. مرۆڤ دەتوانێت بەدڵنیایی تەواوەو بڵێت کارل مارکس بەهۆی ئایدییەکانەوە لەکورترین ماوەدا زۆرترین کاریگەری هەبووە و لەمێژوودا بێ وێنەیە لەسەردەمی ژیانی خۆیدا ناوبانگی هەر زۆر کەم بووەو روناکبیرێکی هەژار بووە بەدەستگیرۆیی هاورێکانی ژیاوە. زیاتر بەشێوەیەکی گشتی روانینێکی مارکسی هەیە بۆ هونەر ئەو رۆلەی کە دەبێت لەکۆمەلگە بیگیرێت هەروەها مارکسیستەکان وەک ئامرازێکی شۆرشگێری سەیری هونەر دەکەون لینین دەڵێت:- بەڕاستی شۆڕش لە ڕوانگەی مارکسیستییەوە چییە؟ ئەوە وێرانکردنی تووندوتیژی سەرەوەی سیاسی کۆنە کە لە کاتی خۆیدا ڕووخاوە و، دژایەتیەکەی لەگەڵ پەیوەندییە نوێکانی بەرهەمهێنان لە کاتێکی دیاریکراودا بووە هۆی مایەپووچبوونی ئەم بیرۆکەیە کە لە کتێبی دوو پلانی سوسیالیزمی دیموکراتیک لە شۆڕشی دیموکراتیکی پێشکەش کراوە، بە تێگەیشتنی لینین تەواوکراوە کە بەدیهێنانی ئەم وێرانکردن گریمانەی هەبوونی پارتێکی پرۆلیتاریا دەکات. پاشان یاسایەکی تایبەت دادەنرێت بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخەکە و بڕیاردان لەسەر ئەوەی ئایا ئەوەی ڕوودەدات شۆڕشە یان نا. “یاسای مارکسیستى
ئەو مشتومڕی ئەوە دەکات کە شۆڕش بە مانای شکاندنی شێوازێکی کۆمەڵایەتی و ئابووری و دامەزراندنی شێوازێکی نوێ و بۆ ئەوەی ئەمە بگونجێت دەبێت پارتێکی پرۆلیتاریا (یان پارتێک بە گشتی) هەبێت. لەسەر ئەم بنەمایە ئەوەیە کە ئەوەی لە ڕاستیدا ڕوودەدات کاتێک خەڵک هەڵسوکەوت دەکەن، کاتێک یاخی دەبن، گۆڕانکارییان دەوێت، دەپێورێت. پرسیار دێتە پێشەوە:- ئایا ئامانجی ئەم بزووتنەوەیە شکاندنی شێوازی ئابوورییە؟ ئایا ئەم بزووتنەوەیە لە ژێر سەرکردایەتی پارتێکی مارکسیستی (یان کۆمۆنیستی یان چەپ)دایە؟ ئەم دوو پرسیارە هەموو ئەو شتانەی لە وڵاتانی عەرەبیدا ڕوویداوە و ڕوودەدەن وایکردووە نەک شۆڕش دیار نییە ئایا خەڵک پرسی گۆڕینی مۆدێلی ئابووری دەوروژێنن و ئەوەی لەدوای لابردنی سەرۆک ڕوویدا بەردەوامی ئەو شێوازەیە لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوەی دەگوزەرێت لەلایەن پارتێکی مارکسیستەوە بەڕێوە ناچێت. لەبەر ئەم هۆیە، هەندێک دەستەواژەی ڕاپەڕینیان بەکارهێناوە، لەسەر ئەو بنەمایەی کە ڕاپەڕین لە شۆڕش، ڕاپەڕینی جەماوەری، ڕاپەڕینی جەماوەری بچووکترە
ئەوەی لێرەدا سەرنج ڕاکێشە ئەوەیە کە چۆن دەتوانرێت بیرۆکەیەک وەربگیردرێت و بکرێتە یاسا. ئەمە هەڵەیەکی سیستماتیکی گەورەیە. لینین ئەم بیرۆکەی بە یاسا نەزانی و دواتر دەیبینین، مەبەستی چی بوو و، چۆن مامەڵەی لەگەڵدا کرد؟ ئەم شێوازە لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەوەی مارکس، ئەنگلس، لینین و ئەوانی تر نووسیویانە کە مارکسیزم بەرهەم هێناوە کە لە ڕاستیدا نامارکسیزمیە، ڕێک لەبەر ئەوەی لە ڕێگەی بڕگەیەکی هەڵبژاردەوە میتۆدۆلۆژیا دادەمەزرێنێ کە مارکسیزم پێچەوانە دەکاتەوە، میتۆدۆلۆژیایەک کە میتۆدۆلۆژیای مارکسیزم، کە دیالێکتیکی ماتریالییە، لە بەرژەوەندی گۆڕینی هەندێک دەق بۆ یاسا و دۆکترین دەڕوخێنێت. پاشان لێرەدا دەبینین گەڕانەوە بۆ لۆژیکی ڕەسمی چۆن ڕوودەدات، کە ئەم یاسایە دەبێتە پێوانەی واقیع. لۆژیکی ڕەسمی لەسەر بنەمای بڕیاردەری میتۆدی سەرەتایی دامەزراوە کە ڕاستی پێ دەپێورێت. دەبێتە بڕیاردەری واقیع. کەواتە، ئەمە مانای ئەوەیە کە ئایدیالیزم دووبارە فەرمانڕەوایی دەکات، چونکە ئەوە بیرۆکەیە کە فەرمانڕەوایی واقیع دەکات. لێرەدا ڕێبازێک دادەمەزرێت کە بەسەر واقیعدا دەسەپێنرێت، یان ڕاستیەکان بە میکانیکی دەپێورێن. وەڵامەکە لەسەر بنەمای ئەوە دەبێتە بەڵێ یان نەخێر. هەڵوێستەکە لەگەڵ یان دژایەتییە. ئەمە لۆژیکی لۆژیکی ڕەسمییە، کە ئه‌قڵ زاڵ و بۆماوەییە
ئەمە تێڕوانینی مارکسیستییە بۆ شۆڕشی دێموکراتی، ئەمە چەمکی مارکسیستی ئەم شۆڕشە تایبەتە. ئەمە چەمکێکی تیۆرییە، بۆ ئیرادە و،اتە کاریگەری هۆشیارانە کە لە ڕێگەی پارتی پرۆلیتاریاوە بەدەست دێت. هەموو مەبەستی کتێبەکە ڕوونکردنەوەی ئەوەیە کە چۆن دەتوانرێت ئەم دەزگا هۆشیارییە بۆ سەرکەوتنی شۆڕش بەکار بهێنرێت. لینین لێرەدا ئاماژە بە پلان دەکات، تێگەیشتنێکی تیۆری بۆ شۆڕشێک کە دەبێت لە مۆدێلی ئابووری جیا ببێتەوە، بەڵام ئەو دەبینێت کە ئەمە پێشبینی چەمکی پارتی پرۆلیتاریا دەکات کە چۆن شۆڕش دەبێت پەرە پێبدرێت. بۆ ئەوەی بگەینە ئەو ئەنجامەی کە پرۆلیتاریا دەبێت سەرکردایەتی بکات بۆ گەیشتن بە ئەرکە ڕادیکاڵەکانی خۆی، هەرچەندە سەرکەوتنی جوتیاران (واتە بۆرژوازی) بەدەر نەکرد، ئەمە بژاردەیەک بوو کە ئەو ئاماژەی پێدەکرد. لەبەر ئەوە باوەڕی وابوو کە سەرکەوتنی بۆرژوازی لە ڕێگەی جوتیارانیش دەکرێ و سوودبەخشە، چونکە پرۆلیتاریا دەتوانێت بۆ بەدیهێنانی سوسیالیزم چالاکتر بێت. بەڵکو کارکردنە بۆ بەستنەوەی جوتیاران بە پرۆلیتاریاوە، بۆ ئه‌وه‌ی شۆڕشی دیموکراسی به‌دی بهێنرێت هەموو ئەمانە چەمکێکی تیۆرییە و لەبەر ئەوە مانای شۆڕش لێرەدا تیۆرییە و پەیوەندی بە ڕوانگەی مارکسیستییەوە هەیە نەک بەو شۆڕشەی کە لەو کاتەدا ڕوویدا و بە شۆڕش ناودەبرا.
کەواتە ئەم چەمکە بۆ شۆڕش ناتوانرێ وەک چەمکێک بۆ مانای شۆڕش بە گشتی سەیر بکرێت، بەڵکو وەک مانای شۆڕش کە دەبێت پرۆلیتاریا بەدەستی بهێنێت. ئەمە چەمکێکی تیۆرییە کە تێیدا وشەی شۆڕش مانای ئەوە دەگەیەنێت کە تیۆری بۆی دەیەوێت، ئەوەی کە پرۆلیتاریا دەبێت بەدەستی بهێنێت، بۆ ئەوەی شۆڕش بە مانای شکاندنی سیستەمی ئێستا بەدەست بهێنێت. کەواتە نابێت ئەم پلانەی لینین بە گشتی وەک تیۆری شۆڕش سەیر بکرێت، یان وەک مانای شۆڕش تایبەت بێت. ئەمە ئەو شتەیە کە کاتێک مامەڵە لەگەڵ هەموو کتێبەکانی لینین دەکات، دەردەکەوێت ئێمە ئەمە نازانین و کەس ناتوانێ بیزانێت. تەنیا بە ئەزموونی گەشەسەندنی مەزاجی شۆڕشگێڕانە و گواستنەوەی چینی پێشڕەو واتە پرۆلیتاریا بۆ کرداری شۆڕشگێڕی ڕوون دەکرێتەوە. لێرەدا هیچ بوارێک بۆ هیچ وەهم بە گشتی و نە بۆ بەدرۆخستنەوەیان نییە، چونکە هیچ سۆسیالیستێک لە هیچ شوێنێکی جیهان و لە هیچ سەردەمێکی زەمەندا دڵنیایی نەداوە کە شۆڕش ڕێک لە جەنگی ئێستاوە (نەک لە جەنگی داهاتوو) و بە تەواوی لە بارودۆخی شۆڕشگێڕانەی ئێستا (نەک لە بارودۆخی داهاتوو) سەرهەڵدەدات. ئێمە لێرەدا باسی ئەرکی سۆسیالیستەکان دەکەین کە بە تەواوی جێگیر و تەواو بنچینەیی است، بەڵام ئەرکی نیشاندانی بوونی دۆخێکی شۆڕشگێڕانە بە جەماوەرە، ڕوونکردنەوەی فراوانی و قووڵایی ئەو و بەئاگاهێنانەوەی هۆشیاری شۆڕشگێڕی و ئیرادەی شۆڕشگێڕانەی پرۆلیتاریایە. وە یارمەتیان بدەن بۆ گواستنەوە بۆ کاری شۆڕشگێڕانە
شۆرش بە لای مارکسەوە ئەو کۆمەڵگە پیشەزاییە سەرمایەدارەی خۆی دوا قۆناخی گەشەکەکردنی مێژووی پێش وەبەرهێنانی کۆمەڵگەیەکی بێ ناکۆکی چینایەتی بووە. ئەو لەو بڕوایەدە بوە ئەو گەشەکردنە تەکنەلۆجیە بەردەوام دەبێتە هۆی بێکاركردنی زیاتر و زیاتری خەڵک لە ئەنجامدا ئەو خەڵکە بێکارە تا دێت ژمارەیان ڕوو لە زیاد بوون دەکات بە هۆکانی بەرهەمهێنان نامۆ دەبن و هەژار و بێدەرامەت دەبن. بەڵام لە هەمان کاتدا خاوەندارێتی و کۆنترۆڵکردنی هۆکانی بەرهەمهێنان دەکەونە ژێر دەستی کەسانی ژمارە کەمترەوە ئەمە بە ڕادەیەکی زۆر کۆمەڵگە بەسەر دوو چیندا دابەش دەکات سەرمایەداران و کرێکاران ناکۆکی نێوانیشیان تا دێت گرژتر دەبێت. تا ئەو کاتەی کرێکاران بە زۆری ژمارەیان دژ بە سەرمایەداران دەوەستن و رادەپەرن دەیان رووخێنن و خۆیان دەست بەسەر هۆیەکانی بەرهەم هێنان دادەگرن. ئەم شۆرشە لە دوو لاوە بریتی دەبێت بە کۆتایهێنان بە مێژوو لەبەر ئەوەی ئەو سەرکەوتنە کۆتاییە کە ڕوداوەکان بەرەو ڕووی دەچوون دوای ئەوەش ئیتر هیچ گۆرانکاریەکی دیالاتیکی رونادات. دابەشکردنی کۆمەڵگە بەسەر چینەکاندا بەسەر دەچێت هۆیەکانی بەرهەم هێنان دەبنە موڵکی هەمووان و لە بەرژەوەندی هەمووان دەبن. لەبەر ئەوه‌ی کۆمەڵگە، کۆمەلگەی بێ چینایەتییە ئیتر کۆمەڵگەی بێ ناکۆکیشە.
