“پەیوەندی بە پەروەردە و ئاستی گشتی پێشکەوتنی وڵاتان”
“تێکڕای زیرەکی یان زیرەکی واتای چییە و جیاوازیی زیرەکی چی لە نێوان وڵاتان دروست کردووە، بۆ نمونە ژاپۆن و ئێراق؟
“پێشەکی”
زیرەکی یان “ئای کیو” واتای چییە و چیمان پێدەڵێت دەربارەی وڵاتان؟ زیرەکی یان پێوانەی زیرەکی بە “ئای کیو” ناوی دەهێندرێت و ڕێژە سەدییەکەی ئاست و توانستی هزریی کەسەکان دەر دەخات. لەو تاقیکردنەوانەشی کە هەن، مرۆڤەکان لە یەکتر جیا دەکرێنەوە و بۆ کۆمەڵ و کۆمەڵگە و وڵات دابەش دەبن. بە پێی توێژینەوەکان، “ئای کیو” پەیوەندی بە کارتێکەرە بایلۆژی، کۆمەڵایەتی، سیاسیی، ئابووری، دەروونی، مـێژوویی و جوگرافییەکانیشەوە هەیە. دواجار “ئای کیو” پێوەرێکی دەروونیە کە بۆ پێوانەکردنی توانا هەستییە تایبەتەکان داڕێژراوە- وەکو هەڵسەنگاندنێکی قووڵ و لۆژیکی، چارەسەرکردنی کێشە، تێگەیشتنی زارەکی و تیۆری. کاتێک باس لە “تێکڕای ئاستی زیرەکی وڵاتێک” دەکەین، مەبەستمان تێکڕای نمرەی ژمارەیەک کەسە کە لە کاتێکی دیاریکراودا هەندێک تاقیکردنەوەیان ئەنجامداوە و ڕێژەی تێکڕای گشتی/ناوەندیی وەردەگیرێت. بەڵام دەبێت جەخت لەسەر دوو خاڵی گرنگ بکرێتەوە؛ یەکەم:- تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی پێوەرێکی تەواو ڕەها نین بۆ “زیرەکی مرۆڤ”، دووەم:- تێکڕای وڵاتەکان لە ژێر کاریگەری شێوازی کۆکردنەوەی زانیارییەکاندان (نموونە وەرگیراوەکان و تاقیکردنەوەکانی سەرهێڵ یان توێژینەوە کۆکراوەکان). بۆیە ژمارەیەکی وەک ٨٣ یان ٩٥ ئەنجامێکی میتۆدۆلۆژی تایبەتە و ” کۆتایی” نیە لەسەر تەواوی دانیشتووان، بە پێی زانیارییەکانی ناوەندی پەب مێد.
تێکڕای زیرەکی لە وڵاتانی باکوری رۆژهەڵاتی ئاسیا لە نێوان ١٠١-١٠٨ە، لە کاتێکدا لە وڵاتانی عەرەبی و زۆرینەی ئەفریقا و ئەمریکای لاتین و باشووری ئاسیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان ٨١-٩٠ ە. بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی ئەو کۆمەڵگانە دەر دەکەوێت کە بارودۆخی سیاسیی و کۆمەڵایەتی کاریگەری لەسەرئاستی زیرەکی وڵاتان هەیە. ئێراق لە ماوەی سێ دەیەی رابردوو لە ٩١ بۆ ٨٣یان٨٤ دابەزیووە، واتا زۆر خراپتر بووە، بە ئەندازەیەکە تێکڕای زیرەکی گشتی لەو ئاستەیە بیرکردنەوەی رەخنەگرانە و چارەسەرخواز دەگمەن و ئەستەم بێت، بەو پێیە ناتوانن لە ئاستێکی بەرزی زانستیدا داهێنان بکەن یان توانای شیکردنەوەی زانیارییەکان و بەدەستەوەدانی دەرئەنجامی پێویستیان هەبێت.
بەشی یەکەم:- زیرەکی ٨٣-٨٥ واتای چی دەگەیەنێت؟ ئاستی زیرەکی ٨٥ بە “نزم” دادەنرێت، واتا بەشێکن لەو ٪١٦ ەی گونجاوترە کاری کرداریی ئەنجام بدەن، یان بخزێنە ریزەکانی سوپاوە. ئەم ئاستە هێشتا وەک لاوزی هزری پۆلێن ناکرێن، بەڵام ئاستێکی خراپە و بە شێوەیەکی گشتی لە کەمتر لە ٧٠ پلەوە دەست پێدەکات. لە رووی تواناکان کەسانی ئەم ئاستە دەتوانن بە شێوەیەکی سەربەخۆ فێربن، کار بکەن و بژین، هەرچەندە ڕەنگە پێویستیان بە کاتێکی زیاتر یان پشتگیری هەبێت لە یەکلایی کردنەوەی کێشەکان، لە ئەرکی ئەکادیمی قووڵ، یان چارەسەرکردنی کێشەکان لە ژێر فشاردا. لە رووی خوێندن و دامەزراندن:- زۆرێک لەو کەسانەی کە ئاستی زیرەکیان لە دەوروبەری ٨٥ ە خوێندنی ئامادەیی تەواو دەکەن، بەڵام وا باشترە ڕاهێنانی پیشەیی وەربگرن و لەو کارانەدا دەکرێت سەرکەوتوو بن کە جێبەجێ کردنی فرمان لە کەرتی سەربازیی یان کارگە و پیشەگەریدا کار بکەن، نەک لە کاری ئەکادیمیی و پەروەردەیی کە جەخت لەسەر کارامەیی کرداریی، هزریی و تیۆری ئاڵۆز دەکەنەوە. کەواتا، ئاستی زیرەکی بەهۆی ژینگە، پاڵنەرەکان، پەروەردە، تەندروستی وێڕای لە قاڵبدانی کەسایەتی، لە دییاریکردنی ئاستی زیرەکی تاکەکان ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕن. کەسێک کە ئاستی زیرەکی ٨٥ بێت لەوانەیە لە ژینگە پشتیوانیکراوەکان تا رادەیەک پێشەبکەوێت و گەشە بکات بەڵام لە دۆخ و ژینگەی سەخت، زیاتر توانا و زیرەکیەکەی دەپووکێتەوە.
بەشی دووەم:- زۆر و کەمیی ئاستی زیرەکی چی بۆ وڵاتان دەگەیەنێت؟ ڕێژەیەکی گشتی تاڕادەیەک نزم (بۆ نموونە، نمرەکان لە مەودای ٨٠-٨٧ هیچ لە باش ناچێت لە بەرامبەر ئەو وڵاتانەی کە نمرەکانیان لە ١٠٠ کەمترە) زۆرجار ئاماژەیە بۆ بارودۆخی ژینگەیی، کۆمەڵایەتی و ئابووری کە کاریگەرییان لەسەر ئاستی تاقیکردنەوەی بەشداران هەیە:- چۆنایەتی و جۆریی خوێندن، خراپی خۆراک لە منداڵی سەرەتاییدا، نەخۆشییەکان کە ڕێگری لە گەشەکردنی زیرەکی دەکەن، دەستڕاگەیشتنێکی خراپ بە خوێندن و، بەرکەوتنی خراپ بە پەروەردە و ڕاهێنانی فێرکاریی و پەروەردەیی. بۆیە پێویستە نمرەی “نزم” وەک ڕەنگدانەوەی “دەرفەت و پەروەردەکردن” لێکبدرێتەوە نەک بەهایەکی زگماکی جێگیر، بەڵام دەبڕی دۆخی سیاسی گشتی، سەرکەوتن یان شکستی پەیەکری سیاسی و کۆمەڵایەتییە. توێژینەوە پەروەردەیی و پزیشکییەکان بەدخۆراکییان بەستووەتەوە بە دابەزینی 3-5 خاڵ لە نمرەکانی ئاست زیرەکی منداڵان. ئەمە مەرج نیە بە مانای ئاستێکی نزمی ” بۆماوەیی” بێت، بەڵکو ئاماژەیە بۆ بۆشاییە ژینگەییەکان و دەستێوەردان و کاریگەرییە نەرێنیەکان.
بەشی سێیەم:- چی ئەو وڵاتانە جیا دەکاتەوە کە تێكڕای گشتی زیرەکی ٨٠-٩٠ە؟ ئەو وڵاتانەی کە بەرزترین نمرەی مامناوەندیان هەیە (وەک ژاپۆن، سەنگافورە، فینلاند و کۆریای باشوور لەسەر زۆرێک لە پێوەرەکانی ئاستی زیرەکی پەروەردەیی)، واتا ١٠٦-١٠٨، بە شێوەیەکی گشتی توخمە پێکهاتەییەکان هاوبەشن:- سیستەمی بەهێزی پەروەردەی سەرەتایی، چۆنایەتی زۆرباشی بەخێوکردن و پەروەردەکردنی منداڵ، شێوازی فێرکردنی کاریگەر، خۆراکی باش بۆ منداڵان، وێڕای ڕێژەیەکی بەرزی دانیشتووان کە بەشداری لە دامەزراوەکانی خوێندنی باڵا و توێژینەوەدا دەکەن. هەروەها پشکنینی پێشوەختە، چاودێری تەندروستی و کەمکردنەوەی هەژاری دەرئەنجامەکان بۆ نەوەکانی داهاتوو باشتر دەکات. بە پێچەوانەوە، ئەو وڵاتانەی کە نمرەی تێکرای گشتییان کەمترە، لەوانەیە بەدەست کەڵەکەبوونی هۆکارە نەرێنیەکانەوە بناڵێنن- ئابووری، تەندروستی و پەروەردەیی- لە هەموو نەوەکاندا. بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە بۆشاییەکە تەنیا بە یەک هۆکار یەکلایی ناکرێتەوە:- یارییەکی ئاڵۆز لە نێوان جینەکان و ژینگەدا هەیە و کاریگەریی هەریەکەیان ڕەنگە جیاواز بێت بەپێی ئاستی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی، سیاسیی و ئابووری. توێژینەوەیەک، کە لە پێگەی پەب مێد بڵاوکراوەتەوە، دەریدەخات کە کاریگەری هۆکارە بۆماوەییەکان لە زیرەکیدا دەتوانێت لە ژینگە هەژارەکاندا کەمتر بێت و لە ژینگە دەوڵەمەندترەکاندا زیاتر بێت، واتە هەژاری کاریگەری جینەکان “کەم” دەکات و کاریگەری ژینگەیی هاوبەش بەهێزتر دەکات.
بەشی چوارەم:- زیرەکی و دەستڕاگەیشتن بە زانکۆ: کێ دەتوانێت لە ڕاستیدا لە زانکۆکاندا بخوێنێت؟ دەستڕاگەیشتن بە خوێندنی باڵا نەک تەنیا بەندە بە نمرەکانی “ئای کیو” بەڵکو بەندە بە تێکەڵەیەک لە بڕوانامە:- دەستکەوتی ئەکادیمی، سەرچاوە داراییەکان، سیاسەتی وەرگرتن، پشتگیری خێزان و حکومەت و بەربەستە کولتوورییەکان (وەک جیاکاری نەژادیی و رەگەزیی و پێداویستییە فەرهەنگییەکان و سیاسەتی زمان). لەو وڵاتانەی کە سیستەمی خوێندنیان کاریگەرە، ئەو قوتابیانەی دەستکەوتی ئەکادیمییان مامناوەند یان بەرزە، دەرفەتی چوونە ناو زانکۆیان زیاترە. بەڵام لەو وڵاتانەی کە ژێرخانی پەروەردەیی بەهێزیان نیە، تەنانەت ئەو قوتابیانەی کە توانایان هەیە، ڕەنگە دەرفەتی خوێندنی باڵایان لێ بێبەش بکرێن بەهۆی هۆکارە ئابوورییەکان، نەبوونی شوێن، یان مەرجەکانی چوونە ژوورەوە لەسەر بنەمای تاقیکردنەوە ستانداردەکان کە ڕەنگدانەوەی نایەکسانیە لە دەرفەتی خوێندن، واتا ئەگەر تاقیکردنەوەکە بکەن، کەم دەهێنن و دەرچوون و شیاو بوون بۆ زانکۆ کەمترە. بۆیە وتەی “کێ دەتوانێت لە زانکۆ بخوێنێت پەیوەستە بە ئاستی زیرەکی” بە شێوەیەکی ساددە، ئەوەی گرنگە دەرفەتی یەکسانە و، پاشان دەستڕاگەیشتن بە خوێندنی باڵا بۆ قوتابیانی و توانا جۆراوجۆرەکان دادپەروەرانەتر بێت، دەبێت ئەوەشمان لە یادبێت کە ئەو قوتابیانەی کێشەی کەمی “ئای کیو”یان هەیە، دەرفەتی دەرچوون و پشێکەوتنی زانستیان سنووردار دەبێت یان بە ئەستەم وەری دەگرن و فێر دەبن، وەکو لە ڕاپۆرتەکانی پیسا (PISA) و زانیاری پەروەردەی نێودەوڵەتی پەیوەست بە دەستڕاگەیشتن و چۆنایەتی فێربوون ئاماژەیان پێکراوە.
بەشی پێنجەم:- بۆچی چۆنایەتی خۆراک و تەندروستی منداڵان، جۆریی خوێندن، سەقامگیری سیاسی و ئابووری کاریگەری لەسەر نمرەکانی ئاستی زیرەکی هەیە؟ تەمەنی گرینگ، لە تا ساڵانی سەرەتای منداڵی، ئەو ماوەیەیە کە مێشکی منداڵ بە خێرایی گەشە دەکات. کەمی ماددە خۆراکییە سەرەکییەکان، زۆربوونی هەوکردن و بەرکەوتن بە ژینگەیەکی خراپی مەعریفی، گەشەکردنی زمان و بیرەوەری و ئەرکە جێبەجێکارەکان کەمدەکاتەوە. توێژینەوە پزیشکی و خۆراکییەکان کۆتاییهێنان بە نەخۆشی و کەمی ئاسن دەبەستنەوە بە کەمبوونەوەی ڕێژەی ئاستی زیرەکی و نمرەی تاقیکردنەوەکان لە دواتردا، کە کاریگەریی یەکلاکەرەوەی لەسەر ئاستی زانستیشیان هەیە لە فێربوون و لێهاتووییەکان. جگە لە تەندروستی، خراپی سەرچاوە پەروەردەییەکان (ئاستخراپیی مامۆستاکان، لاوازی بڕوانامە، ژمارەی زۆریی قوتابیان بۆ هەر پۆلێک و، قوتابخانە بێ خزمەتگوزارییەکان) دەرفەتەکان بۆ هاندانی توانا سەرەتاییەکان سنووردار دەکات. بۆیە باشترکردنی خۆراک و چاودێری تەندروستی بۆ منداڵانی بچووک و باشترکردنی چۆنایەتی خوێندنی سەرەتایی کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر تێکڕای ئاستی زیرەکی لە ماوەی مامناوەند و درێژخایەندا هەیە، وەکو ریپۆرتەکانی یونیسێف دەری دەخەن.
بەشی شەشەم:- کارتێکەرەرە کۆمەڵایەتییەکان؛ بۆچی خێزانە گەورەکان (منداڵانی زیاتر) لە هەندێک کۆمەڵگەدا منداڵەکانیان “ئای کیو”یان کەمترە؟ ئایا ئەمە نازانستیە؟ لێکۆڵینەوەیەکی بەرفراوان ڕوونی دەکاتەوە کە زیادکردنی ژمارەی منداڵان لە خێزانێکدا ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی کە پێی دەوترێت “گریمانەی کەمبوونی سەرچاوەکان” هەر منداڵێک پشکێکی کەمتر لە دایک و باوک و پشتیوانی دارایی و دەرفەتی خوێندن وەردەگرێت. ئەمەش ڕەنگە لە دابەزینی دەستکەوتی هەستی و زیرەکی بۆ هەندێک لە منداڵانی خێزانە گەورەکاندا ڕەنگ بداتەوە، بە تایبەت لەو چوارچێوەیانەی کە سەرچاوە گشتییەکان سنووردارە و سیستەمی قوتابخانە یان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان قەرەبووی ئەم کەموکوڕییە ناکەنەوە. وێڕای لایەنی هەست و سۆزیی، بابەتی دەستگەیشتن بە خۆراکی پێویست، چۆنایەتی و بڕەکەی یەکێک لە کێشەکان. لێکۆڵینەوە هەن نیشانی دەدەن کە کاریگەری قەبارەی خێزان لەسەر دەستکەوت بەپێی وڵات، فەرهەنگ و بوونی سەرچآوەکانی دەستگرتن و پشتیوانی درێژخایەن دەگۆڕێت. بۆیە هەموو خێزانە گەورەکان وەها نین لە دابەزینی دەرئەنجامەکان. بەڵام بە گشتی لە کۆمەڵگە هەژارەکاندا، گەورەیی قەبارەی خێزانەکان هۆکارە لە دابەزینی تێکڕای ئاستی زیرەکی نیشتمانی. بە دیوێکی دیکە، لە رووی کۆمەڵایەتییەوە داب و نەریت و وابەستەبوون بە بابەتی نازانستی کاریگەری لەسەر زیرەکی هەیە. وێڕای ئەوەش، کۆمەڵگە بەکاربەرە کەمداهێنەرەکان بە هەمان شێوە کێشەی رژیان لەو لایەنەوە هەیە. لەتەک ئەمە، وابەستە بوون بە بەها نەریتیە نەرێنیە کۆمەڵایەتییەکان، بابەتی هۆزەگەرایی، ناوچەگەریی و جیاکارییەکان، ئاوێتە نەبوونی پێکهاتەکانی کۆمەڵگە تا دەگاتە کێشەی خێزانیەکان تا دەگاتە زۆری منداڵ هەموویان کاریگەریان لەسەر زیرەکی هەیە، بەو پێیەی بابەتە لابەلاکان بۆ سەرقاڵبوون زیاتر دەبن و توانا و وزەیەکی زۆر دەکوژن.
بەشی حەوتەم:- تێکڕای ئاستی زیرەکی نزم بۆ ئاستی وڵاتان و حکومەتەکان چی دەگەیەنێت؟ نموونە و کاریگەرییە کردارییەکان. تێکڕای نزمتر لە تاقیکردنەوەی ئاستی زیرەکی، “ئای کیو”، لەسەر ئاستی وڵاتان ئاماژەیە بۆ ئاستەنگەکان و تانستی گەشەپێدان لە حکومەتەکان و توانستیان لە چارەسەرکردن یان پشتگوێ خستنی کێشەکان. ڕەنگە کاریگەرییە بەرجەستەکراوەکان بریتی بن لە:- کەمبوونەوەی توانای بەرهەمهێنانی مرۆڤ، بەرزبوونەوەی تێچووی تەندروستی و خوێندن، لاوازی داهێنان و توێژینەوەی زانستی و، سەختی باشترکردنی پێوەرەکانی پەروەردە و دامەزراندن. نموونەی بەراوردکاری: ئەو وڵاتانەی کە تێکڕای بەرزیان هەیە (وەک وڵاتانی باکووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، ژاپۆن، تایوان، چین و کۆریا) وەبەرهێنانی درێژخایەنیان لە بواری پەروەردە و تەندروستیدا کردووە، ئەمەش هۆکارەلە بەرزکردنەوەی ئاستی ئابووری و توانای کێبڕکێکردن و زیرەکی گشتی. ئەو وڵاتانەی کە تێکڕایەکی کەمیان لەسەر هەندێک پێوەرە هەستی و زیرەکی و درکیەکان هەیە، لەوانەیە ڕووبەڕووی کێشە ببنەوە لە چۆنایەتی هێزی کارەکانیان و توانای بەهاوچەرخبوونیان. بەڵام جیاوازییەکە تەواو رەها نیە: ئەو وڵاتانەی کە دەرئەنجامە پەروەردەییەکانیان باشتر کردووە و وەبەرهێنانیان لە پەروەردەی تەندروستیدا کردووە، بەدرێژایی نەوەکان زیادبوونی پێوەرەکانی ئاستی زانستی و زیرەکیان بەخۆوە بینیوە. بۆیە پێویستە سیاسەتی گەشەپێدانی ئاڵۆز کە ژمارەکان وەک دیاریکراو لێک نەداتەوە، بەڵکو وەک نیشاندەری ئەو بوارانەی کە پێویستیان بە چاکسازیی و پێداچوونەوە هەیە تەماشا بکرێت: خۆراکی تەندروست بۆ منداڵان، باوەشی گەرمی دایک و بوونی باوک لە ماڵەوە، باشترکردنی خوێندنی سەرەتایی، فراوانکردنی دەرفەتەکانی فێربوونی تەواوی ژیان و، سیاسەتەکانی کەمکردنەوەی هەژاری وا دەکەن کۆمەڵگە لە ئاستێکی خراپی زیرەکیش بێت، هەنگاوی تیژڕۆ و خێرا بەەرەوە زیرەکی بهاوێژێت و داینامیک و ئاسۆی داهاتووی وڵاتەکە سەرلەبەر بگۆڕێت.
دەرئەنجام:- پێشنیازی کرداریی بۆ حکومەت و داڕێژەرانی سیاسەت.
١. گرنگیدان بە ساڵانی سەرەتای تەمەن: خۆراکی تەندروست، پاراستن لە نەخۆشی وگیزراوە و پەتا و هەڵامەتەکان، پاکڕاگرتنی منداڵ، کردنەوەی سەنتەری چاودێری منداڵان.
٢. باشترکردنی چۆنایەتی خوێندنی بنەڕەتی: ڕاهێنانی مامۆستایان، کەمکردنەوەی ژمارەی قوتابیان، راهێنان و وانەی کرداریی و پڕ چالاکی.
٣. بەرنامەکانی پشتیوانی خێزانە گەورەکان: سیاسەتی کۆمەڵایەتی و سیستەمی پشتیوانی دارایی و پەروەردەیی کە کاریگەرییەکانی “شلکردنەوەی سەرچاوەکان” کەمدەکاتەوە.
٤. بڵاوکردنەوەی رۆشنبیری گشتی و ڤیدیۆی فێرکاریی و پەروەردەیی لەسەر بابەتەکە.
سەرچاوەکان؛
Trahan, L. et al. (2014). The Flynn Effect: A Meta-analysis. PubMed Central.
Turkheimer, E. et al. (2003). Socioeconomic status modifies heritability of IQ in young children. PubMed.
UNICEF / WHO Reports. Malnutrition, stunting, and their impacts on cognitive development. UNICEF Data.
Downey, D. B. Number of siblings and intellectual development – Resource dilution. American Psychologist. (with further reviews). PubMed.
Critical reviews of “national IQ studies” (Richard Lynn and others). Academic and journalistic critiques highlighting methodological flaws and cultural bias. The Guardian.
