لە ساڵانی ڕابردوودا هەولێر ڕووبەڕووی دوو واقیعی هاوتەریب بووەتەوە، کە بریتین لە فراوانبوونی شار و گوشاری کەشوهەوا. هەردوو ڕەوتەکە ڕووی زەوی و هەوای شارەکەیان گۆڕیوە؛ ئەو هەوایەی کە ڕۆژگارێک سووکتر بوو، هەندێکجار بەهۆی تەپوتۆزەوە قورستر دەبێت. لە قەیرانێکی وەهادا، پرۆژەیەک دێتەوە ئاراوە؛ “پرۆژەی چاندنی دارەکان لە دەوروبەری هەولێر” ئەم پرۆژەیە هەولێر لە کەشوهەوای قورس وردە وردە ڕزگار دەکەتەوە؛ دارەکان تەنیا توخمێکی سرووشتی نین، بەڵکو ستراتیژێکن؛ ستراتیژییەک بۆ پاراستنی خاک، پاراستنی ئاو و هێورکردنەوەی تای پلەی گەرمی زەوی. لە نێوان بژاردە بەردەستەکاندا، دوو بژاردەی زۆر بەکەڵک هەڵبژێردراون کە زەیتوون و فستق و ئەوان لێرەدا شوێنێکی تایبەتیان هەیە؛ ئەو درەختانەی کە هەم خاک بە ڕەگەوە دەگرن و هەم بە بەرهەمەکانیانەوە سفرەی خەڵک ڕەنگین دەکەن. داری زەیتون لەم کەشوهەوادا واتایەک لە دەرەوەی بەرهەمێکی کشتوکاڵیدا هەیە. دارێک بە سەبر و تەمەندرێژە و بەرگەی ئەم کەشوهەوایە دەگرێت و دەتوانێت لە زەوییە نیمچە وشکەکاندا بەردەوام بێت. هەروەها فستق لە کەشوهەوای گەرم و وشکدا پێگەیەکی پەسەندی هەیە و کاتێک باس لە هەمەچەشنکردنی باخچە و پیشەسازییەکانی خۆراک دەکرێت، لەناکاوە لە “دارێکی بەدیل”ەوە دەگۆڕێت بۆ “پاڵەوانێکی شاراوەی زنجیرە بەهاکان”. هەڵبژاردنی ئەم دوو جۆرە بە واتای هەڵبژاردنی تێکەڵەیەک لە خۆڕاگریبوون، ئابووریبوون و ناسنامەسازی. پرۆژەی چاندنی نەمام لە دەوروبەری هەولێر، ئەگەر بە باشی سەیری بکرێت، تەنیا پلانێکی سەوزی شار نییە. ئەم پڕۆژەیە لە ئاستی یەکەمدا، بەستراوەتەوە بە تەندروستی گشتی و کوالیتی ژیانی هاووڵاتیان؛ لە ئاستی دووەمدا، بۆ ئاسایشی خۆراک و خۆڕاگری ئابووری خێزانەکان؛ لە ئاستی سێیەمدا، بۆ هیوای کۆمەڵایەتی و هەستکردن بە خاوەندارێتی بەکۆمەڵ لە داهاتوودا. دارێک کە ئەمڕۆ بچێنرێت، سبەی تەنیا سێبەر نادات؛ پشکێک لە متمانە بەخۆبوونی شارێک دروست دەکات کە دەیەوێت هاوکات شیاوی نیشتەجێبوون، دروستکردنی هەلی کار و بەردەوام بێت.
لەم پێشەکییەدا گرنگە لەسەر خاڵێکی سەرەکی ڕاوەستم؛ چاندنی دار بە شێوەی ژیرانە بە واتای تێکەڵکردنی زانستی ڕەسەن لەگەڵ سەرمەشقی مۆدێرنەکانە. بۆ ئەوەی هەولێر لەم ڕیرەوەدا سەرکەوتوو بێت، پێویستی بە تێکەڵکردنی باخداری سوننەتی لەگەڵ سیستەمی ئاودێری مۆدێرن، پاراستنی خاک و هەڵبژاردنی جۆرە گونجاوەکان هەیە. تێکەڵەیەکی لەو جۆرە تێچووەکان کەم دەکاتەوە و مەترسییەکان کۆنترۆڵ دەکات، ڕێگە بە هەر نەمامێک دەدات لە جیاتی گۆڕدران بۆ “خەرجی حکومەتی” ببێتە “سەرمایەیەکی کۆمەڵایەتی”. هەروەها پڕۆژەکە لە ناوەڕۆکەکەیدا چیرۆکێکی دادپەروەری کەشییە (فەزایی). زۆرجار پەراوێزی شارەکان یەکەم شوێنن کە لە ژێر گوشاری بیابانبوون و تۆزی بچووکدا دەچەوسێنەوە و دواهەمین شوێنن کە پشکێک لە وەبەرهێنانی سەرمایەداران وەردەگرن. بە چاندنی کەمەربەندی زەیتون و فستق، پەراوێزەکانی هەولێر لە ڕۆڵی قەڵغانێکی بێ بژیو و بێ بەرهەمەوە بۆ ڕۆلی بزوێنەرێکی بچووکی سامان و هەلی کار بەرز دەکرێتەوە. ئەم گۆڕانکارییە ڕۆڵە، هەڵسوکەوتی ئابووری خێزانەکانیش دەگۆڕێت؛ لەبری ئەوەی کۆچەکان بۆ نێو شارەکە بشێوێنێت، دەتوانرێت لە هەمان پەراوێزدا بمێنێتەوە و بیناسازی بکرێت. پێشەکی ئەم بابەتە لەسەر بنەمای هیوا دامەزراوە، بەڵام هیوایەکی بێ بنەما نییە. هیوایەکە کە لەسەر تێگەیشتن لە کەشوهەوا و ڕووکردنەوە لە زانستی کردەیی و متمانەکردن بە دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی خەڵک دامەزراوە. ئەگەر هەولێر بیەوێت لە دەیان ساڵی داهاتوودا شارێکی شیاوی نیشتەجێبوون و خۆڕاگرتر بێت، ئەوا دەبێت لە ئێستاوە لە پەراوێزی خۆیدا جۆرە نەمامێک بچێنرێت کە هەم خاک و هەم سفرە بپارێزە. زەیتون و فستق، هەریەکەیان بە زمانی خۆیان، هەمان بەڵێن پێشکەش دەکەن؛ ڕەگ لە خاکدا، لق و گەڵاکانی لە هەوادا و بەرهەمێک کە دەتوانێت بە یەکجار خۆراکی ئابووری، فەرهەنگ و تەندروستی دابین بکات.
“وێنەیەک لە کەشوهەوا و جوگرافیای شاری هەولێر بۆ چاندنی زەیتون و فستق”
هەولێر دەکەوێتە شوێنێکەوە کە لە یەک کاتدا نیشانەکانی کەشوهەوای دەریای ناوەڕاست و وشکی فەلاتی میزۆپۆتامیا هەڵدەگرێت. هاوینەکانی گەرم و وشکە، پلەی گەرمی هەندێکجار لە سنووری چل پلە تێدەپەرێت، زستانەکانی تاڕادەیەک مامناوەندە، بارانبارین لە چەند مانگێکی سنوورداردا چڕ دەبێتەوە. ئەم تایبەتمەندییە، خاکی بەسەر دوو ڕوودا دابەش کردووە؛ ڕووخسارێک کە لە زستاندا پڕە لە باران و ژیان و ڕووخسارێک کە لە هاویندا تینوو و دژوار دەبێت. بۆ چاندنی هەر جۆرە کشتوکاڵێک، دەبێت مرۆڤ لەگەڵ ئەم دوو ڕووخسارەدا ڕێکبکەوێت. زەیتون ڕێک بۆ ئەم جۆرە بارودۆخانە دروستکراوە. ڕەگ و ڕیشە قووڵەکانی و گونجانی سرووشتی لەگەڵ وشکەساڵیدا ڕێگەی پێدەدات لە هاوینە گەرمەکانی هەولێردا بژی و زۆرترین سوود لە بارانبارینی وەرزی وەربگرێت. ئەزمونی باخەوانە خۆجییەکان دەریانخستووە کە زەیتون نەک هەر لە پەراوێزی هەولێر دەمێنێتەوە، بەڵکو بەرهەمێکی باشیش دەدات. فستقیش بە باشی لەگەڵ سرووشتی هەولێر دەگونجێت. درەختەکە پێویستی بە هاوینی درێژ و گەرمە بۆ ئەوەی گەشە بکات؛ دۆخێک کە لە هەولێر بە باشی دابین کراوە. هەروەها کەشی زستانی هەولێریش پێویستی سەرمایی فستق دابین دەکات. خاکە سووک و خۆڵاوییەکانی دامێنی گردەکانی دەوروبەری شارەکە، ئاوەڕۆیەکی باشی هەیە و گونجاوە بۆ چاندنی فستق.
تایبەتمەندییەکی گرنگی فستق ئەوەیە کە بەرگری لە وشکەساڵی دەکات و تەنانەت لەسەر خاکی نیمچە زوهاکانیش دەتوانێت بەرهەمێکی ئابووری بەرهەم بێنێت. لە ڕوانگەی جوگرافییەوە، هەڵکەوتەی هەولێر سوودێکی دیکەی هەیە، ئەویش نزیکبوون لە بازاڕە هەرێمییەکان. ئەو بەرهەمانەی لە دەوروبەری شاردا بەرهەم دەهێنرێن دەتوانن بە خێرایی بگاتە بازاڕی ناوخۆی هەولێر و لەوێشەوە هەناردەی سلێمانی و دۆهوک و کەرکووک و تەنانەت وڵاتانی دراوسێش بکرێن. ئەم ڕەهەندە جوگرافییە وا دەکات چاندنی زەیتون و فستق تەنیا پڕۆژەیەکی ژینگەیی نەبێت، بەڵکو ببێتە بنەمایەک بۆ بازرگانی و گەشەپێدانی بەردەوام.
“گرنگی ژینگەیی چاندنی زەیتون و فستق لە دەوروبەری هەولێر”
کاتێک باسی پڕۆژەی نەمام چاندن دەکەین، یەکەم شت کە دێتە بەرچاومان، جوانی و سێبەری نەمامەکانە؛ بەڵام لە هەولێر چیرۆکەکە زۆر لەو وێنە شیعرییە تێدەپەڕێت. لەم ناوچەیەدا زەیتوون و فستق تەنیا “دار” نین، بەڵکو وەک ژێرخانی ژینگەیی کاردەکەن؛ پێکهاتەیەکی زیندوو و سرووشتی کە دەتوانێت ڕۆڵی قەڵغانێک لە بەرامبەر قەیرانەکانی کەشوهەوا و ژینگەدا کایە بکات. سەرەتا ئەم دوو جۆرە یارمەتی کەمکردنەوەی تۆزی ورد دەدەن. ساڵانە هەولێر شاهیدی شەپۆلی خۆڵبارینە کە لە بیابانەکانی باشوور و ڕۆژئاواوە بەرەو ناوەوە دێت. گەڵا چڕەکانی دارە زەیتون و فستقەکان وەک فلتەری سرووشتی، گەردیلەی تەپوتۆز هەڵدەمژن و ناهێڵە ئەم گەردیلە بە ئاسانی بچێتە نێو کەشی هەناسەدانی شارەکە. هەر هێکتارێک لە باخی زەیتوون و فستق، لە ڕاستیدا وەک پاککەرەوەیەکی گەورەی هەوا کاردەکات. لایەنی دووەم بریتییە لە جێگیربوونی خاک. لە ناوچە نیمچە وشک و بەرزەکانی دەوروبەری هەولێر، بارانبارینی وەرزی دەبێتە هۆی شۆردنی خاک و ڕووچوونی خاکیش مەترسییەکی گەورەیە. ڕەگی قووڵی زەیتون و فستق لە خاکدا ڕێگری لە جوڵەی خاک و شۆردن دەکات. بە واتایەکی تر هەر درەختێک وەکو بزمارێک وایە کە زەوی توندتر ڕادەگرێت و ئەم پرۆسەیە نەک تەنیا زەویەکە دەپارێزێت، بەڵکو ئیمکانی کشتوکاڵی بەردەوامیش بەرهەم دێنێنت.
جگە لەم دووانە، کاریگەرییەکی دیکەی دارەکان لەسەر ڕێکخستنی کەشوهەوای بچووکی ناوچەکەیە. بوونی باخچەی گەورەی زەیتون و فستق پلەی گەرمی هەوای دەوروبەریان مامناوەند دەکات و شێی ڕێژەیی زیاد دەکات و تیشکی خۆر بە سێبەری سرووشتی کۆنتڕۆڵ دەکات. گۆڕانکارییەکی لەو شێوەیە دەتوانێت کوالیتی ژیان بەشێوەیەکی بەرچاو باشتر بکات، بەتایبەتی لە پەرواێزی هەولێر کە پلەی گەرمی زەوی لە وەرزی هاویندا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە. لایەنێکی دیکەی چیرۆکەکە بریتییە لە چەرخەی ئاو. گەڵاوەرێن و شیبوونەوەی سرووشتی زەیتون و فستق، چینێک لە ماددە ناکانزاکان لەسەر ئاستی خاک بەجێ دەهێڵێت. ئەم چینە ڕێگە دەدات ئاوی باران لەناو خاکدا هەڵبگیرێت لەبری ئەوەی بە خێرایی بەهەڵم بێت و شێی زیاتر لە زەویدا بمێنێتەوە. لە درێژخایەندا ئەم چەرخەیە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ گەڕاندنەوەی ئاوی ژێر زەوی و گەڕاندنەوەی بەشێک لە هاوسەنگی ئاوی هەرێمەکە. لە ڕوانگەی تەندروستی گشتیەوە، چاندنی ئەم دوو جۆرە ئیکۆلۆژییە پەیامێکی ئەرێنیشی هەیە. کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا واتە کەمکردنەوەی نەخۆشیەکانی هەناسەدان، هەروەها باشترکردنی کوالێتی ئاو و خاک بە واتای باشترکردنی ئاسایشی خۆراک. بەواتایێکی سادە، هەر نەمامێک کە لە دەوروبەری هەولێر دەچێنرێت، نەک هەر داهاتووی ژینگە سەوزتر دەکات، بەڵکو هەناسەی هاووڵاتیان سووکتر دەکات و سفرەکانیان دەوڵەمەندتر دەکات.
“ڕەهەندە ئابووری و هەلی کار لە پرۆژەی چاندنی زەیتون و فستق لە دەوروبەری هەولێر”
هەر پڕۆژەیەکی ژینگەیی، ئەگەر بیەوێت بەردەوام بێت، دەبێت پەیوەندییەکی قووڵ لەگەڵ ئابووری ناوخۆییدا دروست بکات. چاندنی نەمامی زەیتون و فستق لە دەوروبەری هەولێر تەنیا لە حاڵەتێکدا دەتوانێت سەرکەوتنێکی درێژخایەن بێت کە خەڵکی هەرێم بەشداربن لە سوودە ئابوورییەکانی. ئەم پڕۆژەیە تەنیا “سەوزکردنی زەوی” نییە، بەڵکو “سەوزکردنی ئابووری”- دروستکردنی هەلی کارێکی نوێ، بەهێزکردنی پیشەسازییە بچووکەکان و بەهێزکردنی هەناردەکردنە. لە هەنگاوی یەکەمدا، چاندن و پاراستنی نەمام، بۆ خۆی بازاڕێکی کاریی ڕاستەوخۆ دروست دەکات. سەدان گەنجی گوندنشین و پەراوێزخراو دەتوانن سەرقاڵی پرۆسەی چاندن، ئاودانی و پاراستنی باخەکان بن. هەرچەندە ڕەنگە ئەم ئەرکانە سادە دەرکەون، بەڵام لە ئاستێکی گەورەدا هەزاران هەلی کاری وەرزی و هەمیشەیی دروست دەکەن و ڕێگە بە خێزانەکان دەدەن سەرچاوەیەکی داهاتی سەقامگیریان هەبێت. هەنگاوی دووەم پەیوەندی بە پیشەسازییەکانی گۆڕینەوە هەیە. زەیتوون تەنیا بە خاو ناخورێت؛ کارگەکانی ڕۆن، یەکەکانی بەرهەمهێنانی زەیتون سوێر و بەرهەمە لاوەکییەکانی وەک سابوونی زەیتون، هەلی کاری جۆراوجۆر دروست دەکەن. هەروەها فستق لە پیشەسازی شیرینی، شوکولات و شیرەمەنیدا بەهایەکی زۆری هەیە. دامەزراندنی کارگەی بچووک و مامناوەند بۆ پرۆسێسکردنی ئەم بەرهەمانە، زنجیرەیەک هەلی کار ناڕاستەوخۆ وەکو پاکەتکردن، دابەشکردن و بەبازاڕکردن دروست دەکات.
بەشی سێیەم پەیوەندی بە براندکردن و مارکێتینگەوە هەیە. ئەگەر فستق و بەرهەمە زەیتونەکانی هەولێر بە پاکەتێکی سەردەمیانە و ستانداردی جیهانی بخرێنە بازاڕەوە، ئەوا دەتوانن بە خێرایی پێگەیەک لە ناوچەکەدا پەیدا بکەن. ئەمەش دەرفەتی نوێ بۆ دەرچووان لە بواری بازاڕکردن، دیزاین و بەڕێوەبردنی کاردا دەڕەخسێنێت، و نەوەی گەنج بە ئابووری کشتوکاڵییەوە دەبەستێتەوە. ڕەهەندێکی تریش بریتییە لە بازرگانی و هەناردەکردن. فستق وەک بەرهەمێکی لوکس و زەیتون وەک کاڵایەکی بەکاربەر، هەردووکیان لە بازاڕی جیهانیدا خواستێکی زۆریان لەسەرە. هەڵکەوتەی جوگرافیای هەولێر – دەروازەیەک لە نێوان ئێران و تورکیا (ڕۆژهەڵات و باکووری کوردستان) و دەوڵەتانی کەنداو – ڕێگە بە هەناردەکردنی خێرا و کاریگەر دەدات. ئەم تایبەتمەندییە دەتوانێت هەولێر بکاتە ناوەندێک بۆ هەناردەکردنی فستق و زەیتون لە ناوچەکەدا، ئەمەش دەتوانێ ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی بەرچاو بۆ ئابووری هەرێم بەدەستبهێنێت. جگە لەوەش، گەشتیاری کشتوکاڵیش بوارێکی پۆتانسێلی پڕۆژەکەیە. باخچە فراوانەکانی فستق و زەیتون دەتوانرێت بۆ شوێنی گەشتیاری بگۆڕدرێن. فێستیڤاڵەکانی لێکردنەوە، ئەزموونی بەشداریکردن لە هەڵگرتنی فستق یان زەیتون، و ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی ناوخۆیی لە نێوان باخەکاندا دەتوانێت گەشتیارانی ناوخۆیی و بیانی بۆ خۆی ڕابکێشێت. ئەم ڕەهەندە هەلی کار لە بوارەکانی میوانداری، چێشتخانە و کاری دەستیدا بڕەخسێنێت. بەم شێوەیە پڕۆژەی چاندنی زەیتون و فستق نەک هەر زەوییە وشکەکانی دەوروبەری هەولێر دەگۆڕێت بۆ باخچەی گەشاوە، بەڵکو تۆڕێک لە دەرفەتە ئابوورییەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە. لە کرێکارانی باخچەی سادە تا دەگاتە دابینکەری کار، هەناردەکاران و چالاکوانانی گەشتیاری، هەموو کەسێک دەتوانێت پشکی لەم ئابوورییە سەوزەدا هەبێت. ئەمە ئەو خاڵەیە کە سرووشت و بژێوی پێکەوە کۆدەبنەوە بۆ ئەوەی هەناسەیەکی نوێ بخەنە ناو ژیانی مرۆڤەکانەوە.
“دەرئەنجامی کۆتایی؛ چاندنی هیوا لە دڵی قەیرانەکاندا”
پڕۆژەی چاندنی داری زەیتون و فستق لە دەوروبەری هەولێر بە دروستی دەتوانین بە “سەرمایەگوزاری بۆ داهاتوو” ناوببرێن؛ داهاتوویەک کە سرووشت، ئابووری و فەرهەنگ پێکەوە هەناسە دەدەن. پلانەکە وەڵامێکی ستراتیژییە بۆ قەیرانە ژینگەیی و ئابوورییەکانی ناوچەکە، بەڵام لە ئاستێکی قووڵتردا، بەرجەستەکردنی ئیرادەیەکی بەکۆمەڵە بۆ بوونیادنانی سبەینێیەکی بەردەوام. لە لایەک زەیتون و فستق بە ڕەگ و ڕیشە قووڵەکانیان و گونجانیان لەگەڵ کەشوهەوا، قەڵغانێکی سرووشتی دەبن لە بەرامبەر تۆز و خۆڵ و ڕووچوونی خاک و گەرمبوونی زەوی. خاکی تینووی هەولێر دەپارێزن و درەختی تەمەندرێژ دروست دەکەن کە بتوانن بۆ دەیان ساڵ سێبەر و بەرهەم دابین بکەن. لە لایەکی دیکەوە بەرهەمی ئەم درەختانە دەتوانێت زنجیرەیەکی ئابووری دروست بکات؛ لە باخەوان و کرێکاری ناوخۆییەوە تا بەرهەمهێنەر، بازرگانی و هەناردەکردن. بەم شێوەیە نەمامێک کە ئەمڕۆ بچێنرێت، سبەی دەتوانێت هەم سفرەی خەڵک پڕ بکاتەوە و هەمیش ڕێگری لە کۆچی نەخوازراوی گەنجان بکات. ڕەنگە ڕۆڵی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ئەم پڕۆژەیە لە هەمووی گرنگتر بێت. زەیتون هێمای ئاشتی و بەردەوامییە، فستق هێمای هەمەجۆریی و داهێنانە. بوونی ئەم دوو درەختە لە دەوروبەری هەولێر بە واتای زیندووکردنەوەی پەیوەندی خەڵک لەگەڵ سرووشتە. هەر بەشدارییەکی گشتی لە چاندن، هەر جێژنێکی لێکردنەوەی بەرهەم و هەر باخەک کە دەبێتە شوێنێکی گەشتیاری، ڕەهەندێکی نوێ بۆ ناسنامەی شاری هەولێر زیاد دەکات.
لە کۆتاییدا ئەم پڕۆژەیە سەرەرای ئەوەی کە پڕۆژەیەکی کشتوکاڵی بێت، هێمایەک لە هیوایە؛ هیوایەک کە لە خاکدا چێنراوە، بە باران و پاراستنی دابین دەبێت و لە بەرهەمەکانیدا داهاتوویەکی سەوز و بەردەوام بۆ هەولێر دروست دەکات. هەر نەمامێک کە بچێتە ناو خاکەوە پەیامێک بۆ خەڵک دەنێرێت کە داهاتوو دەتوانرێت بوونیاد بنرێت، ئەگەر دەستمان یەکبخەین و متمانەمان بە خاکەکە هەبێت. ئەگەر ئەمڕۆ هەولێر بە نمامی زەیتون و فستق بە خۆشەویستیەوە لە خاکدا بچێنێت، سبەی نەک هەر شارێکی سەوزتر دەبێت، بەڵکو دەبێتە نموونەیەکی ئیلهامبەخش بۆ شارەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان؛ نموونەیەک کە دەریدەخات تەنانەت لە ناو دڵی قەیرانەکانیشدا دەتوانرێت هیوا بچێنرێت و ژیان بەهرەدەر بکرێت.
