ڕووداوێکی سیاسی گرنگ بۆ ئەو ئەوروپا جیهانیش”
هەفتەی ڕابردوو فەرەنسا شاهێدی ڕوودانی پێشهاتێکی سیاسی گرنگ بوو لەسەر ئاستی نەک تەنها ئەوروپا بەڵکو لە تەواوی دونیادا جێگەی سەرنج بوو، ئەویش ئەوە بوو لە 9ی ئەیلولی 2025، فرانسوا بایرۆ، سەرۆک وەزیرانی فەرەنسا دەستلەکارکێشانەوەی حکومەتەکەی پێشکەشی ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆکی وڵاتەکەی کرد، ئەوەش دوای ڕۆژێک لە دەستەبەرکردنی دەنگی متمانەی پەرلەمان. ئەم قەیرانە قەیرانێکی سیاسی ناوخۆیی تووندی لە فەرەنسا لێکەوتەوە و کۆمەڵێک ئەگەری کردەوە. دەرەنجامی ڕاپرسییەکان دەریانخست کە بایرۆ، چوارەم سەرۆک وەزیرانی فەرەنسایە کە لە ماوەی تەنها سێ ساڵدا، ناپەسەندترین سەرۆک وەزیران بووە لە مێژووی کۆماری پێنجەمی فەرەنسادا. سەرۆک کۆماری فەرەنسا ماکرۆن سێباستیان لۆکارنۆی وەزیری بەرگری وەک سەرۆک وەزیران دەستنیشان بکات. بەپێی لێكدانەوەکان بێت؛ پێناچێت لۆکارنۆ کەسایەتییەکی سیاسی ڕاستڕەو لە ئەرکەکەیدا سەرکەوتوو بێت و لە ئامانجەکەیدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاو دەبێتەوە کە بریتییە لە پێکهێنانی زۆرینەی ڕەهای خوازراو بۆ دەستەبەرکردنی سەقامگیری و بەردەوامی بۆ حکومەتی داهاتوو. قەیرانی سیاسی ئێستا لەگەڵ قەیرانی داراییە، پێشبینی دەکرێت ئەم دۆخە کاریگەری لەسەر پێگەی فەرەنسا وەک هێزێکی نێودەوڵەتی لێ بکەوێتەوە. ئەمەش دەتوانێت کاریگەری لەسەر ڕۆڵ و کاریگەریی سەرۆکی فەرەنسا ماکرۆن هەبێت لە قەیرانە نێودەوڵەتییەکانی ئێستادا، دیارترینیان شەڕی ئۆکرانیا و ململانێی فەلەستین و ئیسرائیلە.
“پاشخان و فاکتەرەکانی کاریگەر لەسەر دەستلەکارکێشانەوەی بایرۆ”
دوای نۆ مانگ وەک سەرۆکی حکومەتی فەرەنسا، فرانسوا بایرۆ دەستلەکارکێشانەوەی خۆی پێشکەش بە سەرۆک ماکرۆن کرد. تەنها لە ماوەی تەنها سێ ساڵدا چوارەم سەرۆک وەزیران بوو، ئەمەش هەنگاوێکی بێ وێنەیە لە سیاسەتی فەرەنسادا. کەسایەتییەکی سیاسی دێرین و خاوەن ئەزموونێکی بەرفراوان، بایرۆ نوێنەرایەتی بزووتنەوەی ناوەندگەرایی دەکات کە پشتگیری لە سەرۆک ماکرۆن دەکات. لە دەنگدانی متمانەی پەرلەمان کە دوابەدوای داواکارییەکەی لە ٨ی ئەیلولدا بەدەستی هێنا، تەنها ١٩٤ دەنگی بەڵێی بەدەستهێنا و ٣٦٤ دەنگی نەخێریان داوە. هەرچەندە بایرۆ لە وتارەکەیدا بۆ پەرلەمان هۆشداری دا لە قەیرانێکی دارایی و کۆمەڵایەتی سەخت کە ئەگەر بەرنامەی حکومەتەکەی ڕەت بکرێتەوە، سەقامگیری و خۆشگوزەرانی وڵاتەکەی تێکدەدات، بەڵام زۆرینەی ڕەهای پەرلەمانتارانی چەپ و ڕاستی ڕادیکاڵ و هەندێک لایەنی ڕاستی میانڕەو لەگەڵ لابردنی لە دەسەڵات بوون. لە نێو ئەو ڕێوشوێنانەی کە جەماوەری بایرۆیان تا ڕادەیەکی بێ وێنە لەناوبرد، پلانی کەمکردنەوەی کورتهێنانی بودجە بوو کە پێشنیاری کردبوو، کە ئامانجی پاشەکەوتکردنی ٤٤ ملیار یۆرۆ بوو لە ڕێگەی هەڵوەشاندنەوەی هەندێک پشووی گشتی و بەستنی خانەنشینی گشتی و بڕینی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان. هەروەها پەیوەندی بە ماددەی 49ی دەستوورەوە کرد بۆ پەسەندکردنی بودجە بە بێ ڕەزامەندی پەرلەمان. ڕاپرسییەکانی بیروڕای گشتی ئاماژە بەوە دەکەن کە بایرۆ کەمترین جەماوەری سەرۆک وەزیرانە لە مێژووی کۆماری پێنجەمی فەرەنسادا “تەنها 17%ی پشتیوانی گشتی”.
بەشێک لە شرۆڤەکاران دەستلەکارکێشانەوەی بایرۆیان گرێداوە کە دوابەدوای دەنگی لێسەندنەوەی متمانە بە حکومەتەکەی لە پەرلەمان، بە خۆپیشاندانەکانی 10ی ئەیلول لە چوارچێوەی بزووتنەوەی “هەموو شتێک دابخە” کە لە سەرەتای مانگی تەمموزی 2025 لە کاردانەوەیەک بۆ پڕۆژەیاسای بودجەی 2026 پێکهێنرا. پێشبینی دەکرێت ئەم بزووتنەوەیە ببێتە هۆی مانگرتنی گشتی و پەکخستنی شەمەندەفەرەکان و بڕینی خزمەتگوزارییە پزیشکی و پەروەردەییەکان. بۆ یەکەمجار لە فەرەنسا حکومەتێک لەسەر بنەمای دەنگی لێسەندنەوەی متمانە ڕووخێنرا، ڕێکارێکی یاسایی لە دەستووری ساڵی 1958 “مادەی 49”دا هاتووە، بەبێ ئەوەی بەسەر سەرۆک وەزیراندا بسەپێندرێت. بایرۆ سەرۆک وەزیران بە ڕوونی مەبەستی بوو ئەم ڕێوشوێنە لە قۆناغێکی چارەنووسسازدا لە سیستەمی سیاسی فەرەنسادا تێکەڵکردنی سەقفەکە بکات.
“کاردانەوە و بژاردەکانی بەردەم سەرۆک ماکرۆن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ڕووادەکە”
لە ئێستادا فەرەنسا لە ژێر سەرکردایەتی ئیمانوێل ماکرۆن لەسەر ئاستی ئەوروپا و تەواوی جیهان کار دەکات بۆ گەڕانەوەی پێگە و ڕۆڵی فەرەنسا وەک ئەکتەرێکی نێودەوڵەتی کاریگەر لە گۆڕەپانی سیاسی نێودەوڵەتی. کاردانەوەی لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان لە فەرەنسا لە نێوان سێ هەڵوێستی جیاوازدا بەدی دەکرێن کە دەتوانرێت بژاردەکانی بەردەم ماکرۆن دیاری بکرێن بۆ ئەوەی ئەو دۆخە سیاسییە نا جۆرەی فەرەنسا دەرباز بکرێت و وڵات ئاسایی ببێتەوە:-
یەکەم:- پێشوازی کردن لە دەرکردنی سەرۆک وەزیران، هاوکات داوای دەستلەکارکێشانەوەی سەرۆک ماکرۆن و گەڕانەوە بۆ پڕۆسەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی پەرلەمان و سەرۆکایەتی دەکات. ئەم بۆچوونە لەلایەن پارتی ڕاستڕەوی تووندڕەوی گردبوونەوەی نیشتمانی و بزووتنەوەی فەرەنسا ئینسۆمیس “MFF”ی چەپی تووندڕەوەوە خراوەتە ڕوو وەک دەروازەیەک بۆ دەرچوون لەم دۆخە سیاسیە تووندە.
دووەم:- پێشوازی کردن لە دەرکردنی سەرۆک وەزیران و خۆئامادەکردن بۆ پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی نوێی حکومی، یان بە سەرۆکایەتی ئۆپۆزسیۆن “وەک پێشنیاری پارتی سۆسیالیست” یان لەلایەن کەسایەتییەکی میانڕەو لە زۆرینەی پێشووی پشتیوانی سەرۆک ماکرۆن “وەک پێشنیاری هەندێک لە سەرکردەکانی پارتی ڕاستڕەوی کۆمارییەکان”.
سێیەم:- گەڕانەوە بۆ لۆژیکی زۆرینەی ڕێژەیی لەگەڵ پێکهێنانی حکومەتێکی تەکنۆکرات کە توانای ڕاگرتنی هەبێت تا هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی 2027، لە هەمان کاتدا گەیشتن بە سازانی سنووردار و کاتی لەگەڵ لیستە جیاوازەکانی پەرلەمانی “وەک پێشنیاری هەندێک لە سەرکردەکانی بزووتنەوەی ناوەندگەرایی پشتیوانی لە سەرۆک ماکرۆن دەکەن”.
ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە کۆشکی ئیلیزە حەز دەکات دڵنیابێت لەوەی سەرۆک ماکرۆن تا کۆتایی خولی سەرۆکایەتییەکەی لە ساڵی ٢٠٢٧ بەردەوام بێت لە پۆستەکەی، لە هەمان کاتدا زۆرترین ئاستی سەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی مسۆگەر دەکات، تەنانەت لەسەر حیسابی سیاسەتە فەرمییەکانی پێشوو. سەرۆک ماکرۆن بژاردەی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی ڕەتکردەوە دوای ساڵێک لە دوایین هەڵبژاردنی یاسادانان “تەمموزی ٢٠٢٤”، سەرەڕای دەسەڵاتی دەستووری بۆ ئەو کارە. ئەم بژاردەیە دەبێتە هۆی دابەزینی بلۆکی پەرلەمانی پشتیوانی لە سەرۆک و بەهێزبوونی ئۆپۆزسیۆن، بەبێ ئەوەی هەڵبژاردنەکان دەرەنجامی زۆرینەی پەرلەمانی لێبکەوێتەوە کە توانای مسۆگەرکردنی سەقامگیری سیاسی هەبێت لە ڕێگەی پێکهێنانی حکومەتێکی ملکەچی بۆی. هەروەها سەرۆک کۆمار ڕاسپاردنی سەرکردەیەکی ئۆپۆزسیۆن بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ، جا چ بە هەڵبژاردنی سەرکردەیەکی ڕاستڕەوی ئۆپۆزسیۆن “وەک جۆردن باردێلا، سەرۆکی گردبونەوەی نیشتمانی” یان سەرکردەیەکی ئۆپۆزسیۆنی چەپ “وەک بێرنارد کازینۆڤ یان پیێر مۆسکۆڤیر” . ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە هیچ کام لەو کەسایەتیانە چاوەڕوان ناکرێت بتوانن تیمێکی یەکگرتوو و هاوئاهەنگ پێکبهێنن کە توانای دەستەبەرکردنی سەقامگیری سیاسی ناوخۆیی هەبێت. بۆیە سەرۆک ماکرۆن سێباستیان لۆکارنۆ وەزیری بەرگری وەک سەرۆک وەزیران دەستنیشان کرد. لۆکارنۆ کەسایەتییەکی سیاسی ڕاستڕەوە و لە دوای کاندیدبوونی بۆ دەسەڵات لە ساڵی ٢٠١٧ پەیوەندی بەوەوە کردووە و لە هەموو حکومەتەکانی دواتردا وەک جێگیرێک ماوەتەوە. لۆکارنۆ بە یەکێک لە کەسایەتییە سیاسییە بیرکراوەکان دادەنرێت بۆ سپێکتری سیاسی فراوانتر، بەتایبەتی ڕاست لە هەموو سێبەرەکانیدا. بەڵام سەرکەوتنی سەرۆک وەزیرانی نوێ لە ئەرکە قورسەکەیدا ئاسان نابێت و لە ئامانجەکەیدا کە پێکهێنانی زۆرینەی ڕەهای خوازراوە بۆ دەستەبەرکردنی سەقامگیری و بەردەوامبوون بۆ حکومەتی داهاتوو، تووشی ئاستەنگی بەرچاو دەبێت.
“لێکەوتەکانی قەیرانی سیاسی فەرەنسا”
قەیرانی سیاسی فەڕەنسا لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ٢٠٢٢ دەستی پێکرد، کە بۆ یەکەمجار لە مێژووی کۆماری پێنجەمدا، بووە هۆی نەبوونی زۆرینەی ڕەهای پەرلەمانی بۆ هیچ لایەنێکی سیاسی. ئەم هەڵبژاردنانە پێکهاتەی سێ قۆڵی نوێی دیمەنی سیاسییان دامەزراند:- بلۆکی سەرۆکایەتی بە ٢٤٥ نوێنەر، چەپی نوێ “یەکێتی کۆمەڵایەتی ئیکۆلۆژیی جەماوەری نوێ” کە ١٣١ نوێنەر بوو، و گردبوونەوەی نیشتمانی “ڕاستی دوور” بە ٨٩ نوێنەر. ئەم هەڵبژاردنانە ئەو دوو هێزەیان داڕما کە لە سەرەتای شەستەکانەوە دەسەڵاتیان لە فەرەنسا هاوبەش بوو- ڕاستی لیبڕاڵ و چەپی سۆسیالیستی. ئەم ڕەوتە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٢٤دا بەهێزتر بوو، کە بلۆکی سەرۆکایەتی “١٥٩ نوێنەر” و سەرهەڵدانی هەردوو چەپی نوێ “١٨٠ نوێنەر” و ڕاستڕەوی تووندڕەو “١٤٢ نوێنەر”ی بەخۆیەوە بینی. بەم شێوەیە گۆڕەپانی سیاسی دابەش بوو بەسەر سێ بلۆکی نزیکەوە کە پێکهاتەکانی لە هاوپەیمانییەکی هەمەلایەنەدا یەکبخرێن. ئەمەش بووە هۆی دوبارەکردنەوەی سەرۆک وەزیرانەکان، سەرەتا لە گابرێل ئاتال “لە ١١ی ژانویەی ٢٠٢٤ تا ٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٤”، میشێل بارنیەر “لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ تا ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤” و فرانسوا بایرۆ “لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ تا ٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٥” دەست پێدەکات.
لە کاتێکدا کە پێکهاتەی سێ قۆڵی دیاردەیەکی باوی ئەوروپایە، کە بەزۆری لەلایەن حکومەتە هاوپەیمانییەکانەوە بەڕێوەدەبرێن “وەک ئەڵمانیا، ئیسپانیا و ئیتاڵیا”، سیستمی سیاسی لە فەرەنسا هێشتا بە تەواوی ناتوانێت خۆی لەگەڵ ئە دۆخە بگونجێنێت. فۆرمولەی زۆرینەی پەرلەمانی پێشتر سەقامگیری سیاسی لە فەرەنسا لە شەستەکانەوە تا ٢٠١٧ مسۆگەر دەکرد، ڕاستی گۆلیستی و چەپی سۆسیالیستی تەنانەت لە قۆناغەکانی پێکەوە ژیانی نێوان سەرۆکی کۆمار و سەرۆک وەزیران لە پارتی نەیارەوە دەسەڵاتیان ئاڵوگۆڕ دەکرد. لەگەڵ هاتنی سەرۆکی ئێستای ماکرۆن بۆ دەسەڵات، هاوکێشەکە گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی بەسەردا هات. ئەو دوو پارتە کە پێشتر ناوەندی بوون لە خولی دووەمی ماکرۆندا ئامادەنەبوون و بەختی هەڵبژاردنیان لە بەرژەوەندی چەپی تووندڕەو و ڕاستڕەوی تووندڕەودا دابەزی. لە ئەنجامدا زۆرێک لە شارەزایانی دەستووری داوای پێداچوونەوەی ڕیشەیی بە سیستەمی سیاسی و دەستووری فەرەنسایان کردووە بۆ گونجاندن لەگەڵ ئەو پێکهاتە نوێیە، کە سنوورێک بەسەر دەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆماردا دەسەپێنێت و هانی هاوپەیمانی حکومییەکان دەدات، تەنانەت لە نێوان لایەنە دژبەرەکانیشدا، وەک ئەوەی لە زۆرێک لە وڵاتانی ئەوروپادا هەیە.
“دەرەنجام”
دەستلەکارکێشانەوەی فرانسوا بایرۆ، سەرۆکوەزیرانی فەرەنسا، دوای ئەوەی نەیتوانی دەنگی متمانەی پەرلەمانی دەستەبەر بکات، گوزارشت لە قووڵایی قەیرانی سیاسی ناوخۆیی فەرەنسا دەکات. دیارترین دەرکەوتەکانی ئەم قەیرانە بریتین لە نەبوونی زۆرینەی ڕەهای پەرلەمانی کە توانای پشتیوانی لە حکومەتێکی سەقامگیری هەبێت، سەرهەڵدانی بزووتنەوە ڕادیکاڵەکان لەلای ڕاست و چەپ، دابەزینی هێزە تەقلیدییە حزبییەکان، قووڵبوونەوەی قەیرانی دامرکێنەری کۆمەڵایەتی و سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییە تووڕەییەکانی سەر شەقامەکان. سەرۆک ماکرۆن سێباستیان لێکۆرنو وەزیری بەرگری پێشووی خۆی وەک سەرۆکوەزیرانی نوێ دەستنیشان کرد و پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی فراوانی پێ سپارد کە توانای دەرهێنانی وڵات لە قەیرانی ئاڵۆزی ناوخۆی هەبێت. بەڵام چانسی سەرکەوتنی سنووردار و تەسک دەردەکەوێت. قەیرانی سیاسی ئێستا لەگەڵ قەیرانی دارایی، پێشبینی دەکرێت پێگەی فەرەنسا وەک هێزێکی نێودەوڵەتی کاریگەر و کاریگەر لاواز بکات. ئەمەش دەتوانێت کاریگەری لەسەر ڕۆڵ و کاریگەریی سەرۆکی فەرەنسا ماکرۆن هەبێت لە پەرەسەندنی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، بەتایبەتی شەڕی ئۆکرانیا و ئاسۆی یەکلاکردنەوە، هەروەها شەڕی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە و داهاتووی دەوڵەتی فەلەستین.
سەرچاوەکان؛
- حفصة علمي، إسقاط الحكومة الفرنسية.. فصل جديد في معادلة سياسية غير مستقرة، جزيرة نت، 9 ايلول 2025. متاح على الرابط:- https:-//shorturl.at/dSAv9
- مركز الامارات للسياسات، الجمهورية الخامسة في أزمة:- المشهد السياسي الفرنسي بعد استقالة رئيس الوزراء فرانسوا بايرو، 12 سبتمبر 2025. متاح على الرابط:- https:-//shorturl.at/OmLCl
- بەشدار موزەفەر، سەرۆکوەزیرانی فەرەنسا دەستی لەکارکێشایەوە، تۆڕی میدیای ڕووداو، ٨/١/٢٠٢٤. https:-//shorturl.at/dGI2Q
- قاهرة نيوز، أزمة سياسية جديدة تهز فرنسا.. ماذا يحدث في باريس؟، 9 سبتمبر 2025. متاح على الرابط:- سبتمبر 2025. متاح على الرابط:- https:-//www.youtube.com/watch?v=DESZLlBcLWg
- محەمەد ئیسماعیل، سەرۆک وەزیرانی نوێی فەرەنسا دەست نیشانکرا، کوردستان 24، ٩/٩/٢٠٢٥. https:-//shorturl.at/R2789
- Hugh Schofield, France in fresh political crisis after MPs oust prime minister, B B C, 08.09.2025. Available at:- https:-//www.bbc.com/news/articles/c2dnxxekyezo Martin Quencez, Georgina Wright, and Gesine Weber, France’s Government Collapses Again, Germen Marshal Fond of the United State, September 9 2025. Available at:- https:-//www.gmfus.org/news/frances-government-collapses-again
- Nevzet Çelik, Fransa’da hükümet düştü:- Macron’un yol haritası ne olacak?, Anadol Agency, 09.0.9.2025. Available at:- https:-//www.aa.com.tr/tr/analiz/fransada-hukumet-dustu-macronun-yol-haritasi-ne-olacak/3682116
