-بابەتە چارەنوسسازەكان دەستنیشان بكە كە پێویستیان بە هەڵسەنگاندن هەیە.
-ڕێژەی هێزی مرۆیی و سەرچاوەی دارایی بەردەستت دیاری بكە.
-بەرلە دەستپێكی هەر هەنگاوێك، مەسەلەكانی پەیوەندیدار بە بەرنامەڕێژی و دامەزراوەكان تاوتوێ بكە.
-بەرنامە و پێكهاتەیەك دابڕێژە كە لەگەڵ دۆخی هەڵبژاردن و سیاسەت و ڕێژەی هێزی مرۆیی و سەرچاوەی دارایی بەردەستت بگونجێ.
-توانایی و ڕێوشوێنی پێویست بۆ جێبەجێكردنی بەرنامە دابین بكە.
-دڵنیابە لە بێلایەنی و پابەندبوون بە بەرنامەی كارەكەت.
ا:- هەڵسەنگاندنی پێداویستییەكان؛ بەوپێیەی هەڵبژاردن تەنها ڕووداوێكی یەك ڕۆژە نییە، تیمی چاودێریی ناوخۆیی دەبێ ماوەیەكی زۆر بەرلە ڕۆژی هەڵبژاردن، دەست بە بەرنامەڕێژی بكات. یاسا ناوخۆییەكان پێویستە بە وردیی شرۆڤە بكرێن تا بزانرێ ئایا یاسای تایبەت بۆ چاودێری بەسەر هەڵبژاردن لەلایەن تیمێكی چاودێری ناوخۆییەوە هەیە یاخود نا، وەك یاساكانی پابەندبوون بە تۆماری ناوی تیمەكانی چاودێری لای بەرپرسان، تۆماری چاودێری بەسەر هەڵبژاردنی ناوخۆیی لە پرۆگرامی كاری تیمەكەدا، یاخود قەدەغەكردنی وەرگرتنی یارمەتی دارایی لە دامەزراوە بێگانەكان. شرۆڤەی یاساكان دەریدەخات كە بۆ بەدەستهێنان و وەرگرتنی متمانە وەك چاودێر، پێویستت بە ئەنجامدانی كام لەو هەنگاوانەیە. بڕیاردان لەسەر پێكهێنانی گرووپێك لە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بە مەبەستی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا، بڕیارێكە دەشێ بەگوێرەی تایبەتمەندییەكانی یاساكانی ناوخۆ و لێكەوتە پراكتیكییەكانی ئەنجام بدرێت.
ئەم مەسەلانە بایەخێكی چارەنووسازیان هەیە، دیاریكردنی ئەوەی كە ئایا چاودێریی ناوخۆیی بەسەر هەڵبژاردندا كارێكی پراكتیكییە یاخود نا، دەشێ بە وردیی وابەستەی ئەم فاكتەرانە بێت. لەسەر ئەم بنەمایە كاتی پێویست بۆ دەستەبەری گشت ڕێوشوێنە یاساییەكان و دابینكردنی بودجەی تەواو، دەشێ ساڵێك یاخود زیاتری بوێت. وەك هەنگاوی یەكەم لە گەڵاڵەكردنی بەرنامەی چاودێریی، تیمی چاودێریی ناوخۆیی پێویستە هەڵسەنگاندن بۆ پێداویستییەكان ئەنجام بدات، تا بزانێ شیاوترین پێوەر و پانتایی و وادەی كاری چاودێرییەكە چین؟ چۆن دەتوانرێ باشترین ئەنجام بەدەست بهێنرێت. لەكاتی پێویستدا، دەتوانرێ سوود لە هەڵسەنگاندنی ئەم پێداویستیانە وەربگرین بۆ نوسینی پرۆژەیەكی پێشنیازكراو بۆ بودجە. بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی كە بایەخ بە گرنگترین مەسەلەكانی هەڵبژاردن دراوە و ئامڕازەكانی پراكتیزەكردن و بودجەی تەواویش بۆ پشتیوانی لە پرۆژەكە هەیە، لەم هەڵسەنگاندنەدا پێویستە مەسەلە تیۆریی و پراكتیكییەكانیش لەخۆ بگرێت.
یەكەمین ئامانجی هەڵسەنگاندنی پێداویستییەكان، پێویستە بۆ دیاریكردنی ڕێژەی بەرفراوانی چالاكییەكان بێت. هەندێ لەو مەسەلانەی دەتوانرێ جەختیان لەسەر بكرێتەوە، بریتین لە:-
-شیكردنەوەی چوارچێوەی یاسایی.
-پێكهاتە و كاریگەریی و بێلایەنی تیمی جێبەجێكاریی هەڵبژاردن.
-سكاڵاكان و پرۆسەی بەدواداچوونیان.
-تۆماری ناوی پارت و كاندیدەكان، تۆماری ناوی دەنگدەران.
-ململانێی هەڵبژاردن، بودجە بۆ ململانێ و میدیاكان.
-ڕێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ.
-ڕۆژی هەڵبژاردن و راپۆرتی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن.
ئەگەرچی رۆژانی بەرلە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن و دوای پرۆسەكەش، بەهەمان ئاستی ڕۆژی هەڵبژاردن بەگرنگ دادەنرێت، دەشێ هەموو دامەزراوەیەك لە توانایدا نەبێ چاودێریی سەرجەم ڕەهەند و قۆناغەكانی هەڵبژاردن بكات. بەمپێیە، ڕیزبەندی و بەرنامەڕێژییەكان دەبێ لەسەربنەمای ئەو كارانە ئەنجام بدرێت كە شیاوی جێبەجێكردنن. هەندێ لە تیمە چاودێرەكان لەوانەیە بڕیار لەوە بدەن كە تەنها چاودێریی یەك یاخود چەند لایەنێكی هەڵبژاردن بكەن. بۆنمونە، تیمێكی چاودێریی لەوانەیە بیەوێ ئامانجی چاودێرییەكەی خۆی چڕبكاتەوە لەسەر هەڵسەنگاندنی بەشداریی ژنان، كەمینەكان یاخود لایەنە تایبەتییەكانیتری پرۆسەی هەڵبژاردن. وەك دەستپێك، تیمی چاودێریی ناوخۆیی دەبێ بەوردی شرۆڤەی ئەو ڕاپۆرتانە بكات كە لەلایەن دامەزراوە نەتەوەیی و نێودەوڵەتییەكان و تیمەكانیتری چاودێریی مافەكانی مرۆڤەوە لەدوای (هەڵبژاردنی پێشوو)ەوە بڵاویان كردۆتەوە. وێڕای ئەمەش، تیمی چاودێری دەبێ شیكارو لێكدانەوە بۆ یاسا پەیوەندیدارەكان بكات وەك:- یاساكانی بواری هەڵبژاردن، پارتە سیاسییەكان، میدیاكان، دامەزراوە ناحكومییەكان و دەربارەی یاساكانی بابەتە تایبەتەكانیش بەدواداچوون بكات.
هەڵسەنگاندنی ئەزموونەكانی ڕابردوو دەبێ شرۆڤەی دۆخی سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی لەگەڵدا بێت كە ژینگەی هەڵبژاردن دەخەنە ژێر كاریگەرییەوە. پێویستە خشتەی كاتی رووداوەكانی پەیوەندیدار بە هەڵبژاردن، بەرلە سەرەتای چالاكییەكانی چاودێریی لەسەر بنەمای یاساكانی هەڵبژاردن و یاسا پەیوەندیدارەكان ڕێكبخرێت.
جۆری هەڵبژاردن دەتوانێ ڕۆڵێكی بنچینەیی هەبێت لە دیاریكردنی ڕێبازی چاودێریی و چۆنییەتی بەكارهێنانی چاودێران لە قۆناغی بەر لەهەڵبژاردندا. وابەستە بە بەجۆری هەڵبژاردن كە بۆ سەرۆك كۆمارە یاخود پارلەمان، لە هەرێمێكدایە یاخود نیشتیمانییە، دەتوانرێ رێبازی مامەڵەی جۆراوجۆر پەیڕەو بكرێت. لەو شوێنانەی بڕیاری بانگهێشتی چاودێرانی هەرێمایەتی (واتا لۆكاڵی) دەدرێت، واباشە چاودێران لەسەر بنەمای پێكهاتەی كۆمیسیۆنەكانی هەڵبژاردن بخرێنەگەڕ، بەجۆرێك هەر گرووپێك بەرپرسی یەك بازنەی هەڵبژاردن یا كۆمەڵێك بازنەی هەڵبژاردن یا تەنانەت بەرپرسی بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت. سیستەمێكی هەڵبژاردن دەشێ نوێنەرەكان (مەبەستی لە ئەندام پارلەمان یاخود ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا و هاوشێوەكانییەتی -وەرگێڕ) لەسەربنەمای زۆرینەی ڕێژەیی دەستنیشان بكات، یاخود لە سیستەمێكدا یەك یا چەند پۆستێك لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە بە كاندیدەكان بسپێردرێت، واتا لە یەك ساتدا هەم بەرپرسانی هەرێمایەتی هەڵببژێردرێن و هەم نوێنەرانی پارلەمان یاخود هەردووكیان.
هەڵبژاردن دەشێ ململانێیەكان بەشێوەی یەك قۆناغ یا بە دوو قۆناغ بێت. ئەمانەش فاكتەری گرنگن. بۆنمونە لە هەڵبژاردنی پارلەماندا كە لەسەربنەمای (سیستەمی لیستی گشتی) ئەنجام دەدرێت، دەشێ چاودێران توانای چاودێرییان بەسەر تۆماری ناوی كاندیدەكانەوە نەبێت و ململانێی هەڵبژاردنی گشتی لەم سیستەمەدا زیاتر بەرچاو دەكەوێت بەبەراورد لەگەڵ ئەو سیستەمانەی كە لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی هەرێمێكە. لەلایەكیترەوە لە هەڵبژاردنێكی پارلەماندا كە بەپێی سیستەمی دەنگدانی زۆرینە لەنێو بازنەكانی هەڵبژاردندا ئەنجام دەدرێت، یاخود لە هەڵبژاردنی حكومەتێكی هەرێمایەتیدا، دەشێ چاودێران ناچار بن بەدواداچوون بۆ چەند ململانێیەكی هاوكاتی یەكتر بكەن. ئەم فاكتەرانەش دەبێ لەساتی خەمڵاندنی پێداویستییەكاندا ڕەچاو بكرێن، چونكە دواجار هەر ئەو فاكتەرانەش شێوازی چاودێرییەكە دیاری بكەن. لە هەندێ جۆری هەڵبژاردندا، دەشێ دەرفەت بۆ ڕووماڵی سەرجەم ناوچەكانی هەڵبژاردن نەڕەخسێ، لەم دۆخەدا چاودێری دەشێ چەند نمونەیەك لە بەشەكانی هەڵبژاردن وەك مشتێك لە خەرواری گشت بەشەكان وەربگرێت یاخود تەنانەت یەك بەش بەنمونە وەربگرێت.
دواخاڵ ئەم پرسیارەیە:– ئایا تیمێكی چاودێر پێویستە دەست لە سەرجەم چالاكییەكانی پەیوەندیدار بەهەڵبژاردن وەربدات وەك:- ڕاگەیاندن بۆ جەماوەر یا هاندانی خەڵك بۆ دەنگدان یا یارمەتیدانی بەرپرسانی هەڵبژاردن و حكومەت؟ یاخود نا؟. پێویستە بایەخێكی شێلگیرانە بەئەم مەسەلانە بدرێت، بەتایبەتی سەرنج لەوە بدرێت كە ئەگەر هەیە ئەم چالاكییانە دەست لە ئامانجی سەرەكی چاودێری وەربدات، چونكە هەندێكجار جیاكردنەوەی (چاودێریی بەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن) لەگەڵ (بەشداریكردن وەك فاكتەرێك لە پرۆسەی هەڵبژاردندا) كارێكی ئاسان نییە.
ئا: ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاریی له ئه‌وروپا
وەرگێڕانی: د.كارزان محەمەد
