پەیوەندی کورد و سیستەمی میرنشینی؛ ڕۆڵ و کاریگەرییه‌كه‌ی  

“كاریگه‌ری لە مێژووی سیاسی و کۆمەڵایەتی کوردستان”

“پوختە”

پەیوەندی نێوان کورد و سیستەمی میرنشینی پێکهاتەیەکی بنەڕەتی مێژووی سیاسی کوردستانە. ئەم سیستەمە بە شێوازی حوکمڕانی ناوخۆیی کاردەکات و لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاستەوە تا سەدەی نۆزدەهەم کاری کردووە. میرنشینە کوردییەکان وەک “دەوڵەتی حەسنەوی، شەدادی، مەروانی و ئەیووبی” ڕۆڵێکی سەربەخۆیان هەبووە لە دیاریکردنی سیاسەت و کولتووری کوردستان. ئەم ڕاپۆرتە بە شێوەیەکی زانستی پەیوەندی نێوان کورد و سیستەمی میرنشینی ڕەچاو دەکات، کاریگەرییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی شی دەکاتەوە و، ڕۆڵی ئەم سیستەمە لە پێکهاتەی نەتەوەیی کوردیدا دیاری دەکات.

“پێشەکی”

سیستەمی میرنشینی یەکێک لە پێکهاتە کۆنەکانی مێژووی سیاسی کوردستان، ئەم سیستەمە بە حوکمڕانی ناوخۆیی و سەربەخۆیی ڕێکخراوی ناسراوە، کە میرەکان لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان حوکمڕانیان کردووە. پەیوەندی نێوان کورد و سیستەمی میرنشینی تێکەڵەیەکە لە ڕێکخراوی سیاسی، کولتووری و، کۆمەڵایەتی، کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ڕەفتاری سیاسی کوردستان هەبووە. لەم ڕاپۆرتەدا، پەیوەندی نێوان کورد و سیستەمی میرنشینی بە شێوەیەکی زانستی ڕەچاو دەکرێت و، کاریگەرییەکانی لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان شی دەکرێنەوە.

“باسی یەکەم؛ مێژووی سەرهەڵدان و گەشەی سیستەمی میرنشینی لە کوردستان”

سیستەمی میرنشینی لە کوردستان بە سەدەی ١٠هەمەوە سەریهەڵداوە و تا سەدەی نۆزدەهەم کاری کردووە. ئەم سیستەمە بە حوکمڕانی ناوخۆیی و سەربەخۆیی ڕێکخراوی ناسراوە، کە میرەکان لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان حوکمڕانیان کردووە. میرنشینەکان وەک دەوڵەتی حەسنەوی، شەدادی، مەروانی و ئەیووبی ڕۆڵێکی سەربەخۆیان هەبووە لە دیاریکردنی سیاسەت و کولتووری کوردستان.

دەوڵەتی حەسنەوی:- لە سەدەی ١٠هەمدا دامەزراوە و سنووری حوکمڕانییەتی لە ھەمەدان تا شارەزوور دابووە. ئەم میرنشینە سیستەمی ئابووری و ڕێگوبانی پێکهێناوە.

دەوڵەتی شەدادی:- لە سەدەی ١٠هەمدا دامەزراوە و سنووری حوکمڕانییەتی لە ڕەواندز تا گەنجە دابووە. ئەم میرنشینە کولتوور و هونەری پێشکەوتووی هەبووە.

دەوڵەتی مەروانی:- لە سەدەی ١٠هەمدا دامەزراوە و سنووری حوکمڕانییەتی لە ئامەد تا جەزیرە دابووە. ئەم میرنشینە شارستانی و هونەری پێشکەوتووی هەبووە.

دەوڵەتی ئەیووبی:- لە سەدەی ١٢هەمدا دامەزراوە و بە سەرکردایەتی سەڵاحەددینی ئەیووبی ناسراوە. ئەم میرنشینە ڕۆڵێکی سەربەخۆیی هەبووە لە مێژووی ئیسلامیدا.

١- پێکهاتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی سیستەمی میرنشینی؛ سیستەمی میرنشینی لە کوردستان پێکهاتەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی تایبەتی هەبووە. ئەم سیستەمە بە پلەبەندی دابەشکراو و دەسەڵاتی ناوخۆیی ناسراوە، کە میرەکان دەسەڵاتی تەواویان هەبووە لە ناوچەکانی خۆیان. ئەم سیستەمە وەک سیستەمی فیوداڵی ڕەچاو دەکرێت، کە تێیدا کوێخا و خاوەن زەوی ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبووە لە ڕێکخستنی کۆمەڵگا.

پلەبەندی دابەشکراو:- سیستەمی میرنشینی پلەبەندیەکی دابەشکراوی هەبووە، کە تێیدا میرەکان لە سەرەوە و خەڵک لە خوارەوە بوون. ئەم پلەبەندیە ڕێگەی داوە بە میرەکان حوکمڕانی ناوچەکانی خۆیان بکەن.

دەسەڵاتی ناوخۆیی:- میرنشینەکان دەسەڵاتی ناوخۆیییان هەبووە لە دیاریکردنی سیاسەت و بەڕێوەبردنی ناوچەکانی خۆیان. ئەم دەسەڵاتە وەک خۆسەپاندن ڕەچاو دەکرێت.

٢- کاریگەری سیستەمی میرنشینی لەسەر کولتوور و هونەری کوردی؛ سیستەمی میرنشینی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کولتوور و هونەری کوردی هەبووە. میرنشینەکان پشتیوانی لە هونەر، ئەدەبیات و، بیناسازی کردووە و، کولتووری کوردیانی پێشخستووە. وەک لە دەوڵەتی مەروانیدا، هونەر و بیناسازی پێشکەوتوو بووە و، مزگەوت و کاروانسەرا و پرد دروست کراوە.

پشتیوانی لە هونەر و ئەدەبیات:- میرنشینەکان پشتیوانی لە نووسەرانی کورد کردووە و، ئەمەش یارمەتی داوە لە پەرەپێدانی کولتووری کوردی.

بیناسازی و شارستانیەت:- میرنشینەکان بیناسازی و شارستانیەتیان پێشخستووە و، ئەمەش کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ناوچەکانی دەوروبەری هەبووە.

٣- ڕۆڵی سیستەمی میرنشینی لە پێکهاتەی نەتەوەیی کوردیدا؛ سیستەمی میرنشینی ڕۆڵێکی سەربەخۆیی هەبووە لە پێکهاتەی نەتەوەیی کوردیدا. ئەم سیستەمە یارمەتی داوە لە پاراستنی زمان، کولتوور و، ناسنامەی کوردی و، ئەمەش کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر نەتەوەیی کوردی هەبووە. میرنشینەکان وەک دەوڵەتی ئەیووبی ڕۆڵێکی سەربەخۆییان هەبووە لە مێژووی ئیسلامیدا، ئەمەش یارمەتی داوە لە بەهێزکردنی ناسنامەی کوردی.

پاراستنی زمان و کولتوور:- میرنشینەکان پاراستنی زمان و کولتووری کوردیانی کردووە و، ئەمەش یارمەتی داوە لە مانەوەی ناسنامەی کوردی.

بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی:- سیستەمی میرنشینی یارمەتی داوە لە بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی کوردی و، ئەمەش کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان هەبووە.

پەیوەندی نێوان کورد و سیستەمی میرنشینی پێکهاتەیەکی بنەڕەتی مێژووی سیاسی کوردستانە. ئەم سیستەمە بە حوکمڕانی ناوخۆیی و سەربەخۆیی ڕێکخراوی ناسراوە، کە میرەکان لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان حوکمڕانیان کردووە. سیستەمی میرنشینی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کولتوور، هونەر و، پێکهاتەی نەتەوەیی کوردی هەبووە، ئەمەش یارمەتی داوە لە پاراستنی ناسنامەی کوردی. بەڵام ڕووخانی ئەم سیستەمە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان هەبووە و،ای کردووە کە کوردستان ببێتە شوێنی ناکۆکی و تێکدانی سیاسی.

“گرنگترین هۆکارەکانی ڕووخاندنی میرنشینە باسی دووەم:-میرنشینە كوردییه‌كان:- شیکردنەوەیەکی زانستی و مێژوویدا”

ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان لە مێژوودا کاریگەری لە چەندین هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکی هەبووە. ئەم هۆکارانە بریتین لە ململانێ ناوخۆییەکان، ھەڵسوکەتی خۆبەڕێوەبەرییەتی سیاسی، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئێرانی و، گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی و ئابووری.

١-ململانێ ناوخۆییەکان و کەموکوڕی ڕێکخراوی سیاسی؛ ململانێ ناوخۆییەکان یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان بوو. ئەم ململانێیانە بریتین لە تاکەگەرایی، خێڵەکی و، ناکۆکی نێوان بنەماڵە و هۆزە جیاوازەکان. ئەم ململانێیانە بوونە هۆی لاوازبوونی ڕێکخراوی سیاسی میرنشینەکان و ڕێگەیاندن بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بۆ ناوەوە.

تاکەگەرایی و خێڵەکی:- زیاترین کورد لە خزمەتکردنی خەڵکی تر دا غەفلەتیان لە چارەنوس و گەلەکەیان کردووە. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان نەتوانن یەکپارچەیی خۆیان پارێزگاری بکەن و بەرەو ڕووخان بچن.

ناکۆکی نێوان بنەماڵە و هۆزەکان:- ناکۆکی نێوان بنەماڵە و هۆزە جیاوازەکان وەک ڕەوادی و سالاری، بەرزیجانی و شازنجانی و، گۆران و بوختی بووە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان. ئەم ناکۆکیانە زۆرجار بە هاوکاری دەسەڵاتە دەرەکیەکان ئەنجامدراون.

٢-هەڵسوکەتی خۆبەڕێوەبەرییەتی سیاسی؛ هەڵسوکەتی خۆبەڕێوەبەرییەتی سیاسی میرنشینە كوردییه‌كان بووە هۆی ڕووخانیان. ئەم هەڵسوکەتانە بریتین لە نەبوونی پلانێکی درێژخایەن، نەبوونی سیستەمی بەرێوەبردنێکی کاریگەر و، پشتپێبەستن بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی میرنشینەکان نەتوانن بەرگری لە خۆیان بکەن دژی هێرشە دەرەکیەکان.

نەبوونی پلانێکی درێژخایەن:- میرنشینە كوردییه‌كان پلانێکی درێژخایەنیان نەبوو بۆ پاراستنی سەربەخۆیی خۆیان. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە بە ئاسانی بەلای دەسەڵاتە دەرەکیەکاندا بشکێنرێن.

پشتپێبەستن بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان:- زۆرێک لە میرە كوردییه‌كان پشتیان بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بەستووە بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە ئەم دەسەڵاتە دەرەکیانە بتوانن کاریگەری خۆیان لەسەر میرنشینەکان دروست بکەن و دواجار بیانڕووخێنن.

٣- کاریگەری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی؛ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان هەبوو. ئەم ئیمپراتۆریەتانە بە جیاکردنەوە و حوکم کردن ڕێگایان بە ڕووخانی میرنشینەکاندا.

جیاکردنەوە و حوکمکردن:- عوسمانیەکان و سەفەویەکان بە جیا کردنەوە و حوکم کردنی میرنشینە كوردییه‌كان، توانیویانە کاریگەری خۆیان لەسەر ئەم ناوچانە دروست بکەن. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان لاواز ببن و دواجار بیانڕووخێنرێن.

پەیماننامە نێودەوڵەتیەکان:- پەیماننامە نێودەوڵەتیەکان وەک پەیماننامەی قەسری شیرین لە ساڵی (١٦٣٩ز) لە نێوان عوسمانی و سەفەویدا، بووە هۆی دابەشکردنی کوردستان و لاوازکردنی میرنشینە كوردییه‌كان.

٤- گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی و ئابووری؛ گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی و ئابووری کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان هەبوو. ئەم گۆڕانانە بریتین لە گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی، گۆڕانی ئابووری و، گۆڕانی ڕێکخراوی سیاسی.

گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی:- گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی وەک کەمبوونەوەی کاریگەری هۆزەکان و بەهێزبوونی ڕێکخراوە سیاسیەکان بووە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان نەتوانن بەرگری لە خۆیان بکەن دژی هێرشە دەرەکیەکان.

گۆڕانی ئابووری:- گۆڕانی ئابووری وەک کەمبوونەوەی داھاتی کشتوکاڵ و بەهێزبوونی بازرگانی نێودەوڵەتی بووە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان نەتوانن خزمەتگوزاریەکانى پێویست بۆ خەڵکەکەیان دابین بکەن.

٥-ڕۆڵی دەسەڵاتە دەرەکیەکان و وڵاتانی ئەوروپی؛ دەسەڵاتە دەرەکییەکان و وڵاتانی ئەوروپی ڕۆڵێکی زۆریان لە ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كاندا بینیوە. ئەم دەسەڵاتانە بریتین لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئیمپراتۆریەتی سەفەوی و، وڵاتە ئەوروپیەکان. ئەم دەسەڵاتانە بە ھێرشبردن، داگیرکردن و، پەیماننامە نێودەوڵەتیەکان ڕێگایان بە ڕووخانی میرنشینەکاندا.

ھێرشبردن و داگیرکردن:- عوسمانیەکان و سەفەویەکان بە ھێرشبردن و داگیرکردنی ناوچەکانی کوردستان، توانیویانە میرنشینەکان بشکێنن و خۆیان حوکمڕانی ئەو ناوچانە بکەن. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان لاواز ببن و دواجار بیانڕووخێنن. ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان کاریگەری لە چەندین هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکی هەبووە. ئەم هۆکارانە بریتین لە ململانێ ناوخۆییەکان، هەڵسوکەتی خۆبەڕێوەبەرییەتی سیاسی، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی و، گۆڕانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی و ئابووری. ئەم هۆکارانە بوونە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان و ڕێگەدان بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بۆ ڕووخاندنیان. بۆیە گرنگە کە لەم هۆکارانە پەند وەربگیرێت بۆ ڕێگەگرتن لە ڕوودانی دووبارەی ئەم ڕووداوە لە داهاتوودا.

“باسی سێیەم؛ هەنگاوەکانی لەناوبردنی میرنشینە كوردییه‌كان لەلایەن دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی، شیکردنەوەیەکی زانستی و مێژوویی”

لەناوبردنی میرنشینە كوردییه‌كان لەلایەن دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی پرۆسەیەکی هێڵی نەبوو، بەڵکو لە چەندین هەنگاوی جیاواز پێکھاتبوو کە لە سەدەی شانزەهەمەوە تا سەدەی نۆزدەهەم درێژەی کێشا. ئەم هەنگاوانە بریتیبوون لە پەیماننامەی قەسری شیرین (١٦٣٩ز)، جەنگەکانی نێوان عوسمانی و سەفەوی، سیاسەتی جیاکردنەوە و حوکمکردن، کاریگەری ڕووداوە ناوخۆییەکان.

١-پەیماننامەی قەسری شیرین (١٦٣٩):- دابەشکردنی کوردستان؛ پەیماننامەی قەسری شیرین لە ساڵی (١٦٣٩ز) لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویدا واژوو کراوە، کە سنووری نێوان ئەم دوو دەوڵەتە دیاریکردووە. ئەم پەیماننامەیە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر میرنشینە كوردییه‌كان هەبووە، چونکە کوردستانی دابەشی ئەم دوو دەوڵەتە کرد و میرنشینەکان ناچاربوون خۆیان لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی یان سەفەوی دا بەڕێوەبەرن. ئەمەش بووە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان و ڕێگەدان بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بۆ ناوەوە.

دابەشکردنی کوردستان:- پەیماننامەی قەسری شیرین کوردستانی دابەشی دوو بەش کرد:- بەشی ڕۆژئاوا کە لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەکان بوو و، بەشی ڕۆژهەڵات کە لە ژێر دەسەڵاتی سەفەویەکان بوو. ئەم دابەشکاریە بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان نەتوانن یەکپارچەیی خۆیان پارێزگاری بکەن.

کاریگەری سیاسی:- ئەم پەیماننامەیە بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان ناچاربن پشت بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان ببەستن بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان، کە ئەمەش بووە هۆی لاوازبوونیانی.

٢-جەنگەکانی نێوان عوسمانی و سەفەوی:- تێکدانی میرنشینەکان؛ جەنگەکانی نێوان عوسمانی و سەفەوی کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر میرنشینە كوردییه‌كان هەبووە. ئەم جەنگانە زۆرجار لە ناوچە کوردییەکاندا ڕوویداوە، کە بووە هۆی تێکدانی ئابووری و ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی میرنشینەکان. بۆ نموونە، لە سەدەی هەژدەهەمدا، عوسمانییەکان و سەفەویەکان بەردەوام شەڕیان دەکرد بەسەر ناوچە کوردییەکاندا، کە بووە هۆی وێرانکاری و کەمبوونەوەی دانیشتووان.

تێکدانی ئابووری:- جەنگەکان بوونە هۆی وێرانکارییەکی زۆر لە ناوچە کوردییەکاندا، کە بووە هۆی کەمبوونەوەی داھاتی کشتوکاڵ و بازرگانی. ئەمەش بووە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان.

ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی:- جەنگەکان ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی میرنشینەکانی تێکدا، کە بووە هۆی پەرەسەندنی ململانێ ناوخۆیی و ناکۆکی نێوان هۆزەکان.

٣-سیاسەتی جیاکردنەوە و حوکمکردن:- لاوازکردنی میرنشینەکان؛ دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی سیاسەتی جیاکردنەوە و حوکمکردنیان جێبەجێ کرد بۆ لاوازکردنی میرنشینە كوردییه‌كان. ئەم سیاسەتە بریتیبوون لە جیاکردنەوەی میرنشینەکان و دامەزراندنی دەسەڵاتی ناوەندی. بۆ نموونە، عوسمانییەکان میری بابانیان لە ساڵی (١٨٥١ز) ڕووخاند و ناوچەکەیان کردە ئالیەتی مووسڵ.

جیاکردنەوەی میرنشینەکان:- عوسمانییەکان و سەفەویەکان میرنشینەکانیان جیاکردەوە و هاوکاری نێوان میرەکانیان ڕاگرت. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان نەتوانن بەرگرییەکی یەکپارچە لە دژی دەسەڵاتە دەرەکیەکان دەربکەن.

دامەزراندنی دەسەڵاتی ناوەندی:- دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی سیستەمی والیەکانیان دامەزراند بۆ حوکمڕانی ناوچە کوردییەکان، کە بووە هۆی کەمبوونەوەی دەسەڵاتی میرەکان.

٤-کاریگەری ڕووداوە ناوخۆییەکان:- ناکۆکی و خیانەت؛ ڕووداوە ناوخۆییەکان وەک ناکۆکی نێوان میرەکان و خیانەتی هەندێک میر کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان هەبووە. ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان و ڕێگەدان بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بۆ ناوەوە. بۆ نموونە، لە سەدەی هەژدەهەمدا، ناکۆکی نێوان میرەکانی بابان و ئەردەڵان بووە هۆی ئەوەی کە عوسمانییەکان و سەفەویەکان بتوانن کاریگەری خۆیان لەسەر ئەم ناوچانە دروست بکەن.

ناکۆکی نێوان میرەکان:- ناکۆکی نێوان میرەکان وەک میری بابان و میری ئەردەڵان بووە هۆی ئەوەی کە میرنشینەکان نەتوانن یەکپارچەیی خۆیان پارێزگاری بکەن. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بتوانن بە ئاسانی ئەم ناوچانە بشکێنن.

خیانەتی هەندێک میر:- هەندێک میر پشتیان بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان کردووە بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان، کە ئەمەش بووە هۆی ڕووخانی میرنشینەکان.

هەنگاوەکانی لەناوبردنی میرنشینە كوردییه‌كان لەلایەن دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی پرۆسەیەکی هێڵی نەبوو، بەڵکو لە چەندین هەنگاوی جیاواز پێکھاتبوو. ئەم هەنگاوانە بریتیبوون لە پەیماننامەی قەسری شیرین (١٦٣٩ز)، جەنگەکانی نێوان عوسمانی و سەفەوی، سیاسەتی جیاکردنەوە و حوکمکردن، کاریگەری ڕووداوە ناوخۆییەکان و، پەیماننامەی لۆزان (١٩٢٣ز). ئەم هەنگاوانە بوونە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکان و ڕێگەدان بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان بۆ ڕووخاندنیان. بۆیە گرنگە کە لەم هەنگاوانە پەند وەربگیرێت بۆ ڕێگەگرتن لە ڕوودانی دووبارەی ئەم ڕووداوە لە داهاتوودا.

“باسی چوارەم؛ ڕۆڵی مەلای خەتێ لە ڕووخانی میرنشینی سۆران، شیکردنەوەیەکی زانستی و مێژوویی”

ئایا “مەلای خەتێ” تاکە هۆکاربووە بۆ ڕووخاندنی میرنشینی سۆران؟ پرسیارێکی ئاڵۆز و مشتومڕاوی مێژووییە. بەپێی توێژینەوە زانستییەکان، فتوای “مەلای خەتێ” هۆکارێکی ڕاستەقینە نەبووە بۆ ڕووخانی میرنشینەکە، بەڵکو پیلانێکی درۆینەکراوی حوسێن حوزنی موکریانی بووە. هۆکارە ڕاستەقینەکانی ڕووخانی میرنشینی سۆران بریتین لە ھێرشی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ناکۆکییە ناوخۆییەکان، پیلانی نێودەوڵەتی و، کەموکوڕییە ڕێکخراوییەکانی میرنشینەکە. ئەم ڕاپۆرتە بە شێوەیەکی زانستی ئەم هۆکارانە شیکار دەکات و ڕۆڵی “مەلای خەتێ” لەم ڕووداوە مێژووییەدا ڕەچاو دەکات. میرنشینی سۆران یەکێک لە بەهێزترین میرنشینە کوردییەکانی مێژوو بوو کە لە ناوچەی ڕەواندز حوکمڕانی دەکرد. ڕووخانی ئەم میرنشینە لە ساڵی (١٨٣٥ز) لەلایەن هێزەکانی عوسمانیەوە ڕوویدا. بەڵام بەدرێژایی مێژوو، ریوایەتێک باو بووە کە “مەلای خەتێ”، زانایەکی ئایینی کورد، فتوایەکی داوە کە بووەتە هۆی ڕووخانی میرنشینەکە. ئەم ڕاپۆرتە ئەم روایەتە شیکار دەکات و ڕاستی مێژووییەکەی دەپشکنێت.

١-ناسینی “مەلای خەتێ” و ڕۆڵی مێژوویی؛ “مەلای خەتێ” (محەمەدی کوڕی ئەحمەدی کوڕی عەبدولرەحمان) زانایەکی بەناوبانگی ئایینی کورد بوو کە لە ساڵی (١٧٨٥ز) لە گوندی خەتێ لە دەوروبەری ڕەواندز لەدایکبووە. ئەو لە لای زانایانی ناوچەکە خوێندویەتی و لە ساڵی( ١٨١٥ز) موفتی گشتی میرنشینی سۆران دەبنێت. “مەلای خەتێ” کەسایەتییەکی زانست دۆست و کوردپەروەر بووە و، چەندین کتێبی لە بوارە ئایینییەکاندا نووسیوە.

پەیوەندی لەگەڵ میرنشینی سۆران:- “مەلای خەتێ” پەیوەندی نزیکی لەگەڵ میر محەممەد (پاشای گەورە)ی میرنشینی سۆران هەبووە. ئەو وەک مەرجەعی ئایینی میرنشینەکە کاری کردووە و پشتگیری ئایینی لە دەسەڵاتی میرنشینەکە کردووە.

کارەکانی:- “مەلای خەتێ” چەندین کتێبی ئایینی نووسیوە وه‌ك (حواشی علی تفسیر البیضاوي و رسالة العلم في علم الكلام). ئەو تاکە کتێبی کە ماوەتەوە و چاپ کراوە، (رسالة العلم في علم الكلامە) کە پێشکەشی داود پاشای کردووە.

٢-فتوای “مەلای خەتێ”:- روایەتێکی درۆینەکراو؛ روایەتێکی مێژوویی هەیە کە دەڵێت “مەلای خەتێ” فتوایەکی داوە کە شەڕکردن لەگەڵ عوسمانی حەرامە و، ئەم فتوایە بووەتە هۆی ڕووخانی میرنشینی سۆران. بەڵام بەپێی توێژینەوە زانستییەکان، ئەم فتوایە درۆینەکراوە و پیلانێکی حوسێن حوزنی موکریانیە.

نەبوونی بەڵگەی مێژوویی:- هیچ بەڵگەیەکی مێژوویی نیە کە ئەم فتوایە بسەلمێنێت. بەپێی توێژینەوەکەی مامۆستا مەلا تاهیر بەحرکەیی، هەموو ئەم فتوایە درۆینەکراوە و لەلایەن حوسێن حوزنی موکریانیەوە دروستکراوە.

ھۆکاری دروستکردنی فتوایەکی درۆ:- حوسێن حوزنی موکریانی کێشەی کەسی هەبووە لەگەڵ نەوەکانی “مەلای خەتێ” و، بۆ تۆمەتبارکردنی “مەلای خەتێ” ئەم فتوایەی دروستکردووە.

ڕەوتی ڕاستی مێژوویی:- لە ساڵی (١٨٧٠ز)، فریدریک میلینگ پرسیاری لە ڕەسوڵ پاشا (برای میر محەممەد) کردووە لەسەر هۆکاری ڕووخانی میرنشینەکە، بەڵام ڕەسوڵ پاشا باسی هیچ فتوایەکی نەکردووە،

٣-هۆکارە ڕاستەقینەکانی ڕووخانی میرنشینی سۆران؛ ڕووخانی میرنشینی سۆران هۆکاری زۆری هەبووە، کە هیچ پەیوەندییەکیان بە “مەلای خەتێ”وە نییە. ئەم هۆکارانە بریتین لە:-

ھێرشی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی:- لە ساڵی (١٨٣٦ز)، عوسمانیەکان بە سەرۆکایەتی ڕەشید پاشا ھێرشیان کردە سەر میرنشینی سۆران و توانیانی بیڕووخێنن. عوسمانیەکان ترسیان لە بەهێزبوونی میرنشینی سۆران هەبووە و ویستیان دەسەڵاتی خۆیان لە ناوچەکە دابمەزرێنن.

ناکۆکییە ناوخۆییەکان:- ناکۆکی نێوان میرەکانی سۆران و میرنشینەکانی دراوسێ (وەک بابان و بادینان) بووەتە هۆی لاوازبوونی میرنشینەکە.

پیلانی نێودەوڵەتی:- ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئێران پیلانیان دانبوو بۆ ڕووخاندنی میرنشینە كوردییه‌كان و، میرنشینی سۆران یەکێک بوو لە ئامانجەکانیان.

کەموکوڕییە ڕێکخراوییەکانی میرنشین:- میرنشینی سۆران کەموکوڕییەکی زۆری ڕێکخراوی هەبووە وه‌ك نەبوونی پلانێکی درێژخایەن و پشتپێبەستن بە دەسەڵاتە دەرەکیەکان.

٤-ڕۆڵی حوسێن حوزنی موکریانی درۆینەکراوەکە؛ حوسێن حوزنی موکریانی ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە بڵاوکردنەوەی ئەم فتوایە درۆینەکراوە. ئەو هاوکاری لەگەڵ ئینگلیزەکان کردووە و بەمەبەستی تۆمەتبارکردنی زانایانی ئایینی کورد ئەم فتوایەی دروستکردووە

ھاوکاری لەگەڵ ئینگلیزەکان:- حوسێن حوزنی موکریانی هاوکاری لەگەڵ مێجەرسۆنی ئینگلیز کردووە بۆ دروستکردنی کتێبە ساختەکان لە دژی ئیسلام و زانایانی ئایینی کورد.

ئامانجەکەی:- ئامانجی حوسێن حوزنی لە دروستکردنی ئەم فتوایە، کورتکردنەوەی مێژووی کورد و پاراستنی هەژاری و پەستی کورد بووە.

٥-کاریگەرییەکانی درۆینەکراوەکە لەسەر مێژووی کورد؛ درۆینەکراوەی فتوای “مەلای خەتێ” کاریگەرییەکی زۆری لەسەر مێژووی کورد هەبووە. ئەم درۆینەکراوە بووەتە هۆی:-

تۆمەتبارکردنی زانایانی ئایینی کورد:- زانایانی ئایینی کورد وەک خائین ناسێنراون، کە ئەمەش بووەتە هۆی لاوازبوونی ڕۆڵی ئایین لە کۆمەڵگای کوردیدا.

پەرەپێدانی کەلتوری خیانەت:- درۆینەکراوەکە بووەتە هۆی پەرەپێدانی کەلتوری خیانەت لە ناو کۆمەڵگای کوردیدا، کە تێیدا خیانەتکردن وەک کردەوەیەکی ئاسایی سەیر دەکرێت.

وێرانکردنی پێکهاتەی مێژوویی کورد:- درۆینەکراوەکە بووەتە هۆی وێرانکردنی پێکهاتەی مێژوویی کورد و، وای کردووە کە کورد نەتوانێت مێژووی خۆی بناسێتەوە.

“دەرئەنجام”

پرسیارەکەی ئەوەی کە ئایا “مەلای خەتێ” تاکە هۆکاربووە بۆ ڕووخاندنی میرنشینی سۆران و،ەڵامەکەی نەخێرە. بەپێی توێژینەوە زانستییەکان، فتوای “مەلای خەتێ” هۆکارێکی ڕاستەقینە نەبووە بۆ ڕووخانی میرنشینەکە، بەڵکو پیلانێکی درۆینەکراوی حوسێن حوزنی موکریانی بووە. هۆکارە ڕاستەقینەکانی ڕووخانی میرنشینی سۆران بریتین لە ھێرشی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ناکۆکییە ناوخۆییەکان، پیلانی نێودەوڵەتی و، کەموکوڕییە ڕێکخراوییەکانی میرنشینەکە. بۆیە گرنگە کە لەم هۆکارانە پەند وەربگیرێت بۆ ڕێگەگرتن لە ڕوودانی دووبارەی ئەم ڕووداوە لە داهاتوودا.

“باسی پێنجەم؛ ڕۆڵی ئەحمەد یارە (مامە یارە) لە میرنشینی بابان و بەرگری لە میرنشینەکە، شیکردنەوەیەکی زانستی و مێژوویی”

ئەحمەد یارە (مامە یارە) یەکێک لە سەرکردە سەربازییە بەناوبانگەکانی میرنشینی بابان بوو کە ڕۆڵێکی سەربازی و سیاسیی بەرچاوی بینیوە لە بەرگریکردن لە میرنشینەکە لە دژی ھێرشەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و قاجار. ئەم ڕاپۆرتە بە شێوەیەکی زانستی ژیان و ڕۆڵی ئەحمەد یارە شیکار دەکات، کاریگەرییەکانی لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان ڕەچاو دەکات و، پەیوەندییە نزیکەکەی لەگەڵ میرەکانی بابان دیاری دەکات، میرنشینی بابان یەکێک لە گرنگترین میرنشینە کوردییەکانی مێژوو بوو کە لە ناوچەی سلێمانی و ھەولێر حوکمڕانی دەکرد. ئەحمەد یارە (مامە یارە) کەسایەتییەکی سەربازی و سیاسیی ئەم میرنشینە بوو کە ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە بەرگریکردن لە میرنشینەکە لە دژی ھێرشە دەرەکیەکان. لەم ڕاپۆرتەدا، ژیان و ڕۆڵی ئەحمەد یارە بە شێوەیەکی زانستی شیکار دەکرێت و، کاریگەرییەکەی لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان ڕەچاو دەکرێت.

١-ژیانی سەرەتایی و پەیوەندی لەگەڵ میرنشینی بابان؛ ئەحمەد یارە لە ساڵی ١٧٨٥ز لە گوندی تەقتەق لە ناوچەی ڕەواندز لەدایکبووە. باوکی، میرزا یوسف، کەسایەتییەکی ئایینی و ڕێبازی بووە. ئەحمەد یارە لە لای زانایانی ناوچەکە خوێندویەتی و لە ساڵی ١٨١٠ز چووەتە خزمەتی میرنشینی بابان. ئەو لە سەردەمی میر عەبدولڕەحمان پاشا و میر محەممەد پاشادا ڕۆڵێکی سەربازی و سیاسیی بەرچاوی بینیوە.

پەیوەندی لەگەڵ میرنشینی بابان:- ئەحمەد یارە پەیوەندی نزیکی لەگەڵ میرەکانی بابان هەبووە وه‌ك میر عەبدولڕەحمان پاشا و میر محەممەد پاشا. ئەو وەک سەرکردەی سەربازی و ڕاوێژکاری سیاسی خزمەتی میرنشینەکەی کردووە.

ڕۆڵی سەربازی:- ئەحمەد یارە بە توانای سەربازی و شەجاعەتی ناسرابوو و، سەرکردایەتی ھێزەکانی میرنشینی بابانی کردووە لە شەڕەکاندا.

٢-ڕۆڵی ئەحمەد یارە لە بەرگریکردن لە میرنشینی بابان؛ ئەحمەد یارە ڕۆڵێکی سەربازی و سیاسیی بەرچاوی بینیوە لە بەرگریکردن لە میرنشینی بابان لە دژی ھێرشەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و قاجار. ئەو سەرکردایەتی ھێزەکانی میرنشینەکەی کردووە لە چەندین شەڕدا وه‌ك شەڕی ڕەواندز و شەڕی سلێمانی.

بەرگری لە دژی عوسمانیەکان:- لە ساڵی ١٨١٠ز، عوسمانیەکان ھێرشیان کردە سەر میرنشینی بابان، بەڵام ئەحمەد یارە سەرکردایەتی ھێزەکانی کرد و توانی بەرگرییەکی بەهێز لە دژی عوسمانیەکان دەربکەوێت.

بەرگری لە دژی قاجارەکان:- لە ساڵی ١٨٢٠ز، قاجارەکان ھێرشیان کردە سەر میرنشینی بابان، بەڵام ئەحمەد یارە توانی شەڕێکی سەربازی ڕێکبخات و قاجارەکان بشکێنێت.

٣-پەیوەندی ئەحمەد یارە لەگەڵ میرەکانی بابان؛ ئەحمەد یارە پەیوەندی نزیکی لەگەڵ میرەکانی بابان هەبووە وه‌ك میر عەبدولڕەحمان پاشا و میر محەممەد پاشا. ئەو وەک سەرکردەی سەربازی و ڕاوێژکاری سیاسی خزمەتی میرنشینەکەی کردووە و، ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە دیاریکردنی سیاسەتە سەربازی و سیاسیەکانی میرنشینەکە.

پەیوەندی لەگەڵ میر عەبدولڕەحمان پاشا:- ئەحمەد یارە پەیوەندی نزیکی لەگەڵ میر عەبدولڕەحمان پاشا هەبووە و، ڕاوێژکاری سیاسی و سەربازی پێداوە.

پەیوەندی لەگەڵ میر محەممەد پاشا:- ئەحمەد یارە پەیوەندی نزیکی لەگەڵ میر محەممەد پاشا هەبووە و، سەرکردایەتی ھێزەکانی کردووە لە شەڕەکاندا.

٤-کاریگەری ئەحمەد یارە لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان؛ ئەحمەد یارە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر مێژووی سیاسی کوردستان هەبووە. ئەو ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە پاراستنی میرنشینی بابان لە دژی ھێرشە دەرەکیەکان و، ئەمەش بووە هۆی بەرگرییەکی بەهێز لە دژی دەسەڵاتە دەرەکیەکان

پاراستنی میرنشینی بابان:- ئەحمەد یارە توانی بەرگرییەکی بەهێز لە دژی ھێرشەکانی عوسمانی و قاجار دەربکەوێت و، ئەمەش بووە هۆی ماوەنی زیاتری میرنشینەکە.

کاریگەری سیاسی:- ئەحمەد یارە ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە دیاریکردنی سیاسەتە سەربازی و سیاسیەکانی میرنشینەکە و، ئەمەش بووە هۆی بەهێزبوونی میرنشینەکە.

٥-کۆتایی ژیان و میراتی ئەحمەد یارە؛ ئەحمەد یارە لە ساڵی ١٨٦٠ز لە تەمەنی ٧٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە. میراتی ئەو وەک سەرکردەیەکی سەربازی و سیاسی لە مێژووی کوردستاندا ماوەتەوە و، کاریگەرییەکەی تا ئەمڕۆش بەردەوامە.

میراتی سەربازی:- ئەحمەد یارە وەک سەرکردەیەکی سەربازی ناسرابوو و، شەجاعەتی لە شەڕەکاندا بەرجەستە کردبوو.

میراتی سیاسی:- ئەحمەد یارە ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە دیاریکردنی سیاسەتە سیاسیەکانی میرنشینەکە و، ئەمەش بووە هۆی بەهێزبوونی میرنشینەکە.

پوختە؛ ئەحمەد یارە (مامە یارە) یەکێک لە سەرکردە سەربازی و سیاسیە بەناوبانگەکانی میرنشینی بابان بوو کە ڕۆڵێکی سەربازی و سیاسیی بەرچاوی بینیوە لە بەرگریکردن لە میرنشینەکە لە دژی ھێرشەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و قاجار. ئەو پەیوەندی نزیکی لەگەڵ میرەکانی بابان هەبووە وه‌ك میر عەبدولڕەحمان پاشا و میر محەممەد پاشا و، ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە دیاریکردنی سیاسەتە سەربازی و سیاسیەکانی میرنشینەکە. میراتی ئەو وەک سەرکردەیەکی سەربازی و سیاسی لە مێژووی کوردستاندا ماوەتەوە و، کاریگەرییەکەی تا ئەمڕۆش بەردەوامە.

“باسی شەشەم؛ چارەنووسی میری میرنشینە كوردییه‌كان دوای ڕووخاندنیان لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی:- شیکردنەوەیەکی زانستی و مێژوویی”

دوای ڕووخاندنی میرنشینە كوردییه‌كان لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی لە سەدەی نۆزدەهەمدا، چارەنووسی میرەکان زۆر جیاواز بوو. ھەندێکیان کوژران یان ڕەوانەی ناوچە دوورەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کران، ھەندێکی تر ھاوکاریان لەگەڵ عوسمانییەکاندا کرد و پۆستێکیان پێدرا، ھەندێکیش ھەڵھاتن بۆ وڵاتانی ئێران یان ئەوروپا.

١-چارەنووسی میرەکانی میرنشینەکان؛ دوای ڕووخاندنی میرنشینەکان، چارەنووسی میرەکان بەم شێوەیە بوو:-

١-کوشتن و دەرکردن.

میر محەممەدی سۆران:- دوای ڕووخانی میرنشینی سۆران لە ساڵی ١٨٣٥ز، عوسمانییەکان میری سۆرانیان گرت و سەریان بڕی.

میرەکانی بابان:- ھەندێک لە میرەکانی بابان کوژران یان ڕەوانەی ناوچە دوورەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کران وه‌ك ئەستەمبوڵ یان حەلەب.

٢-ھاوکاری لەگەڵ عوسمانییەکان.

ھەندێک میری کوردی:- ھەندێک لە میرەکان ھاوکارییان لەگەڵ عوسمانییەکاندا کرد و پۆستیان پێدرا وه‌ك والی.

میرەکانی بۆتان:- ھەندێک لە میرەکانی بۆتان ھاوکارییان لەگەڵ عوسمانییەکاندا کرد و پۆستیان پێدرا.

٣-ھەڵاتن بۆ وڵاتانی تر.

میرەکانی ھەکاری:- ھەندێک لە میرەکانی ھەکاری ھەڵھاتن بۆ وڵاتانی ئێران یان ئەوروپا.

میرەکانی بادینان:- ھەندێک لە میرەکانی بادینان ھەڵھاتن بۆ وڵاتانی ئێران یان ئەوروپا.

“باسی حەوتەم؛ گرنگترین شوێنەوارە مێژووییەکانی میرنشینەکانی سۆران و بابان، ڕێچکەی ڕۆشنبیری و مێژوویی”

میرنشینەکانی سۆران و بابان یەکێک لە گرنگترین هێڵەکانی مێژووی سیاسی و ڕۆشنبیری کوردستانن کە شوێنەوارە مێژووییەکانیان ئەمڕۆ وەک بەڵگەیەکی ڕوون لەسەر دەسکەوتی بیناسازی و هونەری کوردی دەپرژێن.

١-شوێنەوارەکانی میرنشینی سۆران؛ میرنشینی سۆران (١٣٩٩–١٨٣٥ز) یەکێک لە بەهێزترین میرنشینە کوردییەکانی مێژوو بوو کە لە ناوچەی ڕەواندز حوکمڕانی دەکرد. شوێنەوارەکانی ئەم میرنشینە بریتین لە:-

قەڵای ڕەواندز:- قەڵای ڕەواندز یەکێک لە گرنگترین شوێنەوارەکانی میرنشینی سۆرانە کە وەک پایتەختی میرنشینەکە خزمەتی کردووە. ئەم قەڵایە لە سەردەمی میر مستەفا و میر محەممەد پاشادا گەشەی پێدراوە و بووەتە ناوەندی سەربازی و سیاسی میرنشینەکە.

کارخانەی چەکی کاولان:- لە ساڵی ١٨١٦ز، میر محەممەد پاشا کارخانەیەکی چەکی لە کاولان (نزیکی ڕەواندز) دروستکرد کە تێیدا شمشێر، تفەنگ، گوللە، تۆپ و، چەرخی تۆپ دروستدەکرا. ئەم کارخانەیە بووەتە ناوەندی پیشەسازی سەربازی میرنشینەکە.

نوێگەرایی سەربازی:- میر محەممەد پاشا ئۆردووگایەکی سەربازی لە ٣٠٬٠٠٠ سەرباز دروستکرد کە پێکھاتبوو لە ١٠٬٠٠٠ سەربازی سوارە و ٢٠٬٠٠٠ سەربازی پیادە. ئەم نێوگرانیە بووەتە هۆی بەهێزبوونی سەربازی میرنشینەکە.

٢-شوێنەوارەکانی میرنشینی بابان؛ میرنشینی بابان (١٦٤٩–١٨٥٠ز) یەکێک لە دیارترین میرنشینە کوردییەکانی مێژوو بوو کە لە ناوچەی سلێمانی حوکمڕانی دەکرد. شوێنەوارەکانی ئەم میرنشینە بریتین لە:-

قەڵاچوالان:- قەڵاچوالان یەکێک لە گرنگترین شوێنەوارەکانی میرنشینی بابانە کە وەک پایتەختی میرنشینەکە خزمەتی کردووە. ئەم قەڵایە لە سەردەمی فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە و خانە محەممەد پاشادا گەشەی پێدراوە و بووەتە ناوەندی سەربازی و سیاسی میرنشینەکە.

شاری سلێمانی:- شاری سلێمانی لە ساڵی ١٧٨٤ز لەلایەن ئیبراهیم پاشای بابان دامەزراوە و بووەتە پایتەختی میرنشینی بابان. ئەم شارە بووەتە ناوەندی ڕۆشنبیری و کارگێری میرنشینەکە و، کۆشک و سەرای میری، مزگەوت، گەرما، بازاڕ و، چەند خانوویەکی تێدا دروستکراوە.

گۆڕەکانی میرەکان:- گۆڕەکانی میرەکانی بابان وەک گۆڕی فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە و گۆڕی خانە محەممەد پاشا لە عەوداڵان یەکێک لە گرنگترین شوێنەوارەکانی میرنشینی بابانن کە ئەمڕۆش وەک بەڵگەیەکی ڕوون لەسەر مێژووی میرنشینەکە دەپەرژێن.

٣-کاریگەرییە ڕۆشنبیری و هونەرییەکان؛ شوێنەوارەکانی میرنشینەکانی سۆران و بابان کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ڕۆشنبیری و هونەری کوردی هەبووە. ئەم شوێنەوارانە بریتین لە:-

پەرەپێدانی زمان و ئەدەبی کوردی:- لە ماوەی دەسەڵاتداریی میرنشینی باباندا، زمان و ئەدەبی کوردی زۆر پەرەی سەند، بەتایبەتی لە کۆتاییی سەدەی شانزەهەمەوە تا نیوەی یەکەمی سەدەی هەژدەهەم. دروستبوونی قوتابخانەی شیعری بابان بووەتە هۆی پەرەپێدانی ئەدەبی کوردی.

پێکهاتەی بیناسازی:- شوێنەوارەکانی میرنشینەکانی سۆران و بابان نیشانەی پێکهاتەی بیناسازی کوردین کە تێیدا هونەری ئیسلامی و نەریتە کوردییەکان تێکەڵ کراوە. ئەم پێکهاتەیە بووەتە هۆی درووستبوونی شێوازی تایبەتی بیناسازی کوردی.

کورتە؛ سیاسەتی عوسمانی و قاجاری بەرامبەر بە کورد دوای ڕووخانی میرنشینەکان لە سەرەتادا جیاواز بوون،بەڵام ھەردووکیان ھەمان ئامانجی کۆنتڕۆڵکردن  و لاوازکردنی کوردستانیان ھەبوو. عوسمانییەکان زیاتر سیاسەتی  «ڕاگوێزان»یان جێبەجێ کرد، لەکاتێکدا قاجارەکان زیاتر ڕوویان لە «بێگانەکردن» و «ڕێکخستنەوەی کارگێڕی» کرد. ئەم سیاسەتانە بوونە ھۆی ڕووخانی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی کوردی و دروستبوونی بارودۆخێکی نائارامی کە بووە ھۆی ڕووداوە مێژوویییەکانی دواتر. تێڕوانین بەم سەردەمە ڕوونیکردنەوەیەکی گرنگ دەدات بە بنچینەی کێشەی کورد لە مێژووی هاوچەرخ.

سەرچاوەکان؛

• بەڵگەنامەکانی ئاشتیی ئەماسیا (١٥٥٥) و قەسری شیرین (١٦٣٩).
• ڕاپۆرتی سەربازی و کارگێڕییەکانی عوسمانی و قاجار.
• نامەکان و یادەوەرییەکانی فەرمانڕەواکان و دیپلۆماتکارەکان
• شەرەفنامە، شەرەفخانی بەدلیسی (سەدەی ١٦).
• مێژووی ئەردەڵان، مستەفا بەگئی ئەردەڵان.
• شیعر و ئەدەبیاتی کوردی سەردەمی میرنشینەکان.
• سەلالەنامەکانی عوسمانی و قاجار.
• یادەوەرییەکانی سەرکردەکانی عوسمانی و قاجار.

9· Bruinessen, Martin van. Agha, Shaikh and State:- The Social and Political Structures of Kurdistan.

10· McDowall, David. A Modern History of the Kurds.

11· Özoğlu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State:- Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries.

12· Vali, Abbas. The Forgotten Years of

Kurdish Nationalism in Iran.

١٣-ئەمینی، ئیبراھیم. شارستانییەتی قاجار و کورد

کەندی، عەبدوڵڵا. مێژووی ڕووخانی میرنشینە كوردییه‌كان.١٥

دۆکیومێنتارییەکان لەسەر مێژووی کورد.١٦

کۆکردنەوەی بەڵگەنامە مێژوویییەکان لە ئەرشیڤە نێودەوڵەتییەکان.١٧

١٨میرنشینی سۆران – ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد

١٩.شوێنەوارەکانی سەردەمی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان

٢٠.میرنشینی بابان – زانیاری

٢١.لەناوچوونی میرنشینی بابان و ئاوابوونی پێگەی ئەو

٢٢. مێژووی میرنشینی بابان – پارێزگای سلێمانی

٢٣.میرنشینە كوردییه‌كان – ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد

٢٤.ڕووخاندنی میرنشینە كوردییه‌كان لەلایەن عوسمانییەکان

٢٥.چارەنووسی میری میرنشینە كوردییه‌كان دوای ڕووخاندنیان

٢٦.کاریگەرییەکانی ڕووخاندنی میرنشینەکان لەسەر کۆمەڵگای کوردی

٢٧.میراتی میری میرنشینە كوردییه‌كان

٢٨.ژیان و ڕۆڵی ئەحمەد یارە لە میرنشینی بابان

٢٩.ڕۆڵی ئەحمەد یارە لە بەرگریکردن لە میرنشینی بابان

٣٠.میراتی ئەحمەد یارە لە مێژووی کوردستان

کێ هۆکاری ڕوخانی میرنشینی سۆران بوو؟ #Roj٣١.

٣٢.”مەلای خەتێ” و فەتواکەی لە پێوەری واقعدا

 [٣٣.ئایا فتواكەی “مەلای خەتێ” میرنشینی

٣٤.میرنشینە کوردییەکان لەنێوان ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و بنەماڵە حوکمڕانەکانی ئێراندا (لە سەدەی شانزەوە بۆ سەدەی نۆزدە)

. [٣٥.سەرهەڵدان و کەوتنی میرنشینە کوردییەکان

. ٣٦.میرنشینە کوردییەکان – ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد

. ٣٧.سەرهەڵدان و کەوتنی میرنشینە کوردییەکان (لە سەدەی پانزەهەمەوە بۆ نۆزدەهەم)

. هـۆكـارەكـانـی روخـانی میـرنـشیـنە كـوردیـەكـان – History Of Kurdistan٣٨.

. ٣٩.هۆكارەكانی پشت ڕووخاندنی میرنشینە كوردییەكان

. ٤٠.پوختەیەك لە مێژووی گرنگترین میرنشینە كوردیەكان و جوڵانەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد لە سەدەی نۆزدەهەمدا

. ٤١.کۆتایی سەربەخۆیی کورد ڕووخاندنی میرنشینە کوردییەکان لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا