ئاڵنگارییەکانى بەردەم بیرى نەتەوەیی کوردی لە هەرێمى کوردستان

بەشێوەیەکى گشتى گەلى کوردیش وەکو تەواوى گەلانى ترى دونیا مێژووى خەبات و تێکۆشانى بە تایبەت بیرى نەتەوەیی  بە چەندین قۆناغى جیاوازدا تێ پەڕیوە و هەنگاوى ناوە،  لە هەر قۆناغێکیشدا بیرى نەتەوەیەکەی زادە و ڕەنگدانەوەى ئەو قۆناغە بووە، پەرتەوازەیی جوگرافی و سیاسی و دابەشبوونی کوردستان بەسەر چەند دەوڵەتدا بووەتە هۆی ئەوەی کە یەکیەتییەکی نەتەوەیی دروست نەبێت کە ئەمەش ڕێگری کردووە لە گەشەکردنی ستراتیژییەکی هاوبەش، لە ئێستادا کورد خاوەنى کیانى سیاسیى سەربەخۆى خۆى نییە (مەبەستمان لە بوونى دەوڵەتە) تەنها ئەوەى هەیە بە فەرمى بریتییە لە بوونى قەوارەى هەرێمى کوردستان لە ئێراق وەک تاکە هەرێمێکى فیدراڵى دانپێدانراو لە دەستوورى ئێراقى ساڵى 2005 دا کە بەرهەمى دەریایەک لە خوێن و قوربانییە، بەجۆرێک کە قەوارەى هەرێمى کوردستان بۆتە پەناگە و پشتیوانى پارچەکانى ترى کوردستان و تەواوى کوردستانیان لە وڵاتانى ترى جیهاندا، هەرێمى کوردستان لە زۆر ڕوەوە هەنگاوى گرنگ و پێویستى گرتۆتە بەر بە تایبەت لە ڕووى دبلۆماسییەوە زۆرجار هەرێمى کوردستان لە مامەڵەکردن لەگەڵ وڵاتانى جیهان وەکو “ئەکتەرێکى دەوڵەتى” مامەڵەى لەگەڵ کراوە کە ئەمەش بۆتە دروستکردنى کاریگەرى لەسەر بەهێزکردنى بیرى نەتەوەیی، بەڵام سەربارى ئەو هیوایەى هەیە بەرانبەر بە قەوارەى یاسایی و دەستوورى هەرێمى کوردستان ئەو هەنگاوە ئیجابیانەى نراون لەم ڕوەوە، هێشتا بیرى نەتەوەیی کوردى لە هەرێمى کوردستان لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵنگارى دایە (کە مەبەستى سەرەکى ئەم نووسینەى ئێمەیە) کە کاریگەرى لەسەر لاوازکردنى هەستى بیرى نەتەوەیی کورد هەبووە، بەشێکى ئەم ئاڵنگاریانە لە دنیاى مۆدێرن و زانستى نوێى سەردەمدا لەلاى بەشێکى زۆر لە بیریارانى بوارى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بە ئاڵنگارى کۆمەڵگەیی دەناسێندرێن (مەبەست لە بابەتە کۆمەڵگەییەکان پرسى ناسنامە، زمان…..هتد) چونکە لە ئێستا هەڕەشەکان لەسەر ئاسایشى وڵاتان تەنها سەربازى نین بەڵکو هەمەچەشنن وەک سیاسیى، سەربازى، ئابوورى، ژینگەیی، کۆمەڵگەیی، کە ئەمەى بۆتە هۆى لاوازى بیرى نەتەوەیی لە هەرێمى کوردستان خۆیان لەم خاڵانەى خوارەوەدا دەبیننەوە:-

“یەكەم؛ پرسى ناسنامە”

 لە ڕوانگەی قوتابخانەی كۆپنهاگن بە تایبەت “ئۆلی وەیڤەر” ئاسایشی كۆمەڵگەیی بەواتای توانای كۆمەڵگە بۆ بەردەوامی درێژەپێدان بە ژیانی خۆی لەهەلومەرجی گۆڕاو و ئەگەری هەڕەشە و مەترسییەكانە. هەر ئەمەشە بۆتە هۆی ئەوەی ناسنامە وەك كرۆكی ئاسایشی كۆمەڵگەیی سەیر بكرێت، بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان خاوەنی كیانی سەربەخۆ نییە و فشاری وڵاتان چ بە شێوەی ڕاستەوخۆ و بێت یان ڕاستەوخۆ بوونی هەیە لەسەر هەرێمی كوردستان وایكردووە كورد درێژە بە ژیانی نەتەوەیی خۆی لەگەڵ وڵاتانی ناسنامە جیاواز بدات. ناسنامە بە واتایەكی سادە بریتییە لە ناسنامەی تاكەكەس كە ئەو كەسەی پێ دەناسرێتەوە و لە كەسانی تر پێی جیا دەكرێتەوە. یان بریتییە لەو تایبەتمەندییە تایبەتی و كەسیانەی كەسێك یان دەستە و گرووپێك یان پێكهاتەیەك لە كەس و گرووپ و پێكهاتەكانی تر جیا دەكاتەوە یان ئەو خاسێتانە كە كەس یان دەستە و پێكهاتەیەكی پێدەناسرێتەوە وەكو ئەندام یان دەستە و گرووپ و پێكهاتەیەك لە نێو كۆمەڵگادا. لە پۆڵینبەندی جۆرەكانی ناسنامەدا دەكرێت بەمجۆرە پۆڵینیان بكەین:- ناسنامەی تاك، ناسنامەی بەكۆمەڵ (گرووپ)، ناسنامەی كولتووری (فەرهەنگی)، ناسنامەی نیشتیمانی (National Identity ) كە باڵاترین ئاستی  ناسنامەیە و هەموو جۆرەكانی تر لە خۆدەگرێت و پەیوەندی و حەزی هەر تاكێك بە كۆمەڵگەی نیشتیمانەكەیەوە نمایش دەكات. پێكهێنەرەكانی ناسنامەی كورد لەسەر بنەمای خاك، زمان، یادەوەری هاوبەش، مێژووی هاوبەشە. لەم پەیوەندیەدا دەتوانین ئاڵا و سرودی نیشتیمانی و پێشمەرگە و تەنانەت كیانی سیاسیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سیمبوڵە نیشتیمانییەكان یاخود پێكهێنەرە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لەنێوان هەموو نەتەوە مەزهەب و ئایینەكانی تری كوردستان هاوبەش بزانین. بەم پێیەش هەر ناسنامەیەكی خوار نەتەوەیی یاخود سەروو نەتەوەیی كە هەڕەشە لە هێما و پێكهێنەرەكانی ئەم ناسنامە نەتەوەیی و نیشتیمانییە بكات بە مەترسی ئاسایشی دادەنرێت.

لەگەڵ ئەوەی ئەمڕۆ جیهانگیری یارمەتی دروستبوونی هزرە پۆست نەتەوەییەكانی داوە، هەر لەم ڕوانگەوە شوناسە نەتەوەییەكان چەند لایەنە ئاڵۆزتر بوون. لەسەدەی بیست و یەك ململانێی سەرەكی لەسەر شوناس دروست دەبێت. بەجیهانیبوون بەهۆی تێكدانی هەلومەرجەكان و لەناوبردنی سەرچاوەكانی شوناس سازیی كلاسیكی، قەیرانێكی شوناسی بەربڵاوی دروستكردووە. لە هەمان كاتدا، زەمینەیەكی لەبار بۆ  بۆ دروستبوونی شوناسە نوێیەكان وەك بەشێك لە ڕووحی فرەگەرایی یان جۆرێك لە گشتگەرایی دەرەخسێنێ و دەرفەتی ئەوە بە هەموو كەسێك دەدات بچنە ناو ئەو بازاڕەوە. لە ڕاستیدا چەندین هەڕەشە هەن لەسەر ناسنامەی نیشتیمانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت بەهۆی ئەو بارودۆخە سیاسیەی كوردی بەسەردا دابەشكراوە بەسەر وڵاتانی ناوچەكەدا، كەوتۆتە ژێر كاریگەری ئەو وڵاتانەوە لە زۆر لایەنەوە. تەنانەت لەسەر ئاستی ناوخۆش لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە لە ژێر هەڕەشەی گەورەدایە، عەشیرەتگەری و ناوچەگەری بنەمایەكی سەرەكی ڕێكخستنی كۆمەڵایەتییە لەكوردستاندا، لە ئێستادا بەشێوەیەكی گشتی پەیوەندی كۆمەڵایەتی لە ئاڵۆزیەكی گەورەدایە، پەیوەندی نێوان خودی پێكهاتە كوردییەكان، پەیوەندی نێوان كورد و پێكهاتە ئیتنیەكانی دیكە..هتد، بەگشتی لاوازە وایكردووە جۆرێك لە یەكترازان ڕووبدات لە بوونیادی كولتووری كۆمەڵایەتی كوردستان، پۆلێنكردنی كۆمەڵایەتی تاكەكان لەناو گرووپە بچكۆلەكاندا دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی شوناسی جیا جیا، دژ بەیەك، چونكە تاكەكان ئەندامێتی گرووپێكی كۆمەڵایەتی قبوڵ دەكەن وەك پێناسەیەك بۆ خود. لە هەرێمی كوردستان گرووپە بچوكەكان تەواوی ڕەگەزنامەی شوناس پێكدەهێنن، زۆر ئەستەمە شوناسێكی كۆمەڵایەتی گشتگیر بدۆزرێتەوە لەسەر بنەمای هاریكاری كۆمەڵایەتی بونیاد نرابێت.

 سەرباری هەموو ئەوانە ناتوانین ڕۆڵی فاكتەری ئایینی لە هەرێمی كوردستان لەبەرچاو نەگرین لە ناسنامەی كۆمەڵگەی كوردیدا. لە ساڵی (2015) پەرلەمانی كوردستان لە خولی چوارەمی خۆیدا، یاسای ژمارە (5)ی ساڵی (2015)ی یاسای پاراستنی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستانی پەسەند كرد، یاساكە لە سێ بەش و نۆ ماددەدا خراوەتە ڕوو، لەماددەی یەكەمی یاساكە، خاڵەكانی یەك و دووەم، دانی ناوە بە پێكهاتەكانی (توركمان، كلدانی سریانی ئاشوری و ئەرمەنی)، ئایینەكانی (مەسیحی، ئێزدی، سابیئەی مەندانی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی، زەردەشتی و هی دیكە). بەڕێوەبەرایەتی تایبەت بە ئایینەكان لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی هەیە. زۆربەی تاكی كورد لە بارەی ئایینەوە خۆیان بە ئاییندار دەزانن و بوونی ئایینیش لە كۆمەڵگادا بە پێویست دەزانن. كەواتە بۆ بەشێك لە خەڵكی كورد، شوناسی ئایینییە كە زیاتر لە شوناسە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە، شوناسی سیاسیان دیاری دەكات. ئەمە جگە لەوەی بوونی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان، هەمیشە بیانوویەك بووە بۆ دەستێوەردانی وڵاتان لە كاروباری ناوخۆیی كوردستان بە مەبەستی پشتگیری لەو پێكهاتانە، بەتایبەت توركیا لە ئێراق و هەرێمی كوردستان بە پاساوی پاراستنی مافی پێكهاتەكان زۆرترین دەستێوەردانی كردووە بەتایبەت لە كەركوك و هەولێر تەلەعفەر و ئەو ناوچانەی توركمانی لێیە. هەرچی پەیوەستە بە ئاڵاوە یەكێكە لە هێما گرنگەگانی ناسنامەی نەتەوەیی، جگە لە دۆخی ناوخۆیی كوردستان، لەلایەن حكومەتی ئێراقی و وڵاتانی تریشەوە دژایەتی ئاڵای كوردستان كراوە، زیندووترین نمونەش پرسی هەڵكردنی ئاڵای كوردستان بوو لە (18/3/2017) كاتێك لەسەر داوای پارێزگاری كەركوك، ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بە زۆرینەی دەنگ بڕیاری هەڵكردنی ئاڵای كوردستانی دا لەسەر فەرمانگە حكومییەكانی ئەو پارێزگایە، ئەم ڕووداوە چەندین كاردانەوەی لە سەر ئاستی پێكهاتەكانی كەركوك و حكومەتی ئێراقی و تەنانەت وڵاتانی هەرێمیش لێكەوتەوە، لەناویاندا وەزارەتی دەرەوەی توركیا نیگەرانی خۆی لە دژی ئەو بڕیارە دەربڕی. جگە لەوەی شەڕی ناوخۆ و لێكەوتەكانی لەسەر ئەزموونی حوكمرانی هەرێم، خراپی ئەدای حكومرانی و نەبوونی سیستەمێكی سیاسی تەندروست لە كوردستاندا، نەبوونی ئیدارەیەكی یەكگرتووی ڕاستەقینە، هەندێك كات وروژاندنی هەستی ناوچەیی لای هێزە سیاسییەكان و زیندووكردنەوەی گیانی عەشیرەتگەری و خێڵەكان هەڕەشەی جددین لەسەر ئاسایشی ناسنامەیی و تەنانەت قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان.

“دووەم؛ تێکەڵاوکردنى نیشتیمان و دەسەڵاتى سیاسی”

لە زۆربەى وڵاتانى جیهاندا بەشێک لە هاووڵاتیان نیگەرانن لە پیادەکردنى ئەو سیاسەتەى دەسەڵاتداران پیادەى دەکەن، ئەمەش شتێکى سرووشتیى یە وەک ئاماژەیەکى باش و تەندروست بۆ سیستەمى سیاسی سەیردەکرێت، بەڵام ئەوەى ناسرووشتى یە بریتییە لە تێکەڵکردنى دژایەتى دەسەڵات و نیشتیمان لە لایەن بەشێک لە هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان و هاووڵاتیانەوە، کە بەداخەوە لە هەرێمى کوردستان بە بەرنامە و پیلانگێرى ناوخۆیی و بەشتیوانى دەرەکى ئەمە لە چەند ساڵى ڕابردوو زۆر بە زەقى هەستى پێکراوە، بە پاساوى کۆک نەبوون لەگەڵ هێزە باڵادەستەکان ئامادەن هەرچى پیرۆزى نیشتیمان و بەهاى جوان هەیە وێرانى بکەن و دژایەتى بکەن، کە ئەمە زەنگێکى مەترسیدار لەسەر بیرى نەتەوەیی سەیر دەکرێت، ناکرێت و نابێت بە هیچ پاساو و بیانوویەک نیگەرانى بەرانبەر بە حکومەت یان ئەو کەموکورتیانەى هەن وەک دژایەتى نیشتیمان سەیر بکرێن یان بە پێچەوانەوە چونکە دەسەڵاتى و سیستەمى سیاسیى دەگۆڕدرێن و هەتا هەتایە نامێننەوە، ئەوەى دەمێنێتەوە نیشتیمان و بەها پیرۆزەکانییەتى.

“سێیەم؛ پلاتفۆڕمە کۆمەڵایەتییەکان”

کاریگەری پلاتفۆڕمە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر بیرى نەتەوەیی دوو ئاڕاستەیە، ئەگەر پلاتفۆڕمە کۆمەڵایەتییەکان لە لایەکەوە هاندەربن بۆ بەهێزکردنى بیرى نەتەوەیی بەڵام لە لایەکى ترەوە بوونە سەرچاوەى کەمکردنەوە یان لاوازکردنى بیرى نەتەوەیی لەناو توێژی لاوان، بە تایبەت کە لاوان بەهێزترین هێزی گۆڕینی رەوتی کۆمەڵگەن، بەشێک لە گەنجانی کورد بە شێوازێکی نا تەندروست تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاردەھێنن سەرئەنجامی ئەمەش بەرھەمھێنانی گەنجی کەم ئەزموون و کەمتەرخەمە لەکۆمەڵگەدا، گەنجانێک کە ناتوانن کاتیان تەرخان بکەن بۆ خوێندنەوەی پەرتووک و پەیداکردنی شارەزایی دەربارەی مێژووی خۆی و نەتەوە و نیشتیمانەکەی، کەچی ئامادەیە بە چەندین کاتژمێر لە یاریەکی ئەلیکترۆنی و کۆی پلاتفۆڕمەکانی ترەوە، دابنیشێت.  ئەمەش گەیشتۆتە ئاستێكی ترسناك بەشێك لە هاونیشتیمانیان لە توڕەیی و نیگەرانی زۆردان، بەوەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و تیڤییەكان، بە سەرنج و نوسین و كۆمێنتەكانیان خۆشحاڵی خۆیان دەردەبڕن بە نەمانی قەوارەی هەرێمی كوردستان و خۆزگە خواستن بۆ سەردەمی پێش دروستبوونی ئەو قەوارەیە.

“چوارەم؛ زمان”

لەبەرئەوەی پرسی زمان بابەتێكی گرنگە و بایەخێكی زۆری هەیە و لە دروستكردنی ناسنامەیەكی نیشتیمانی و ڕۆڵی گرنگ و باڵا دەبینێت، زمان ئامرازێكی گرنگە بۆ ناسنامەی نەتەوەیی، لە نەتەوەسازیدا ڕۆڵیكی گرنگ دەبینێ. نەتەوەسازی ئاماژە بە پڕۆسەی بنیادنانی ناسنامەیەكی نەتەوەیی بەسود وەرگرتن لە هێزی دەوڵەت دەكات. هەركاتێك كۆمەڵگەی كوردی كەوتە ژێرباری هەڕەشە و مەترسییەكانی سەر زمان و كولتووری كوردی، ئەوكات ئاسایشی نەتەوەیی هەرێم ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، بە ئاشكرا یان نا ئاشكرا دەكەوێتە ژێر هەڕەشەوە. یەكێك لەو هەڕەشانە زیادبوونی هەژموونی وڵاتانی دراوسێكانییەتی بە تایبەت توركیا و ئێران و بە تایبەت كولتووری عەرەبیە لەسەر كۆمەڵگای كوردی. زمانی كوردی تاوەكو ئێستا ئەو زمانەیە كە لە ڕووبەرێكی ناوچەیی سەر جوگرافیای كوردستاندا گوزارشتی پێدەكرێت و جۆراوجۆری زمانەكانی ئەم زمانە و دروست نەبوونی زمانی ستاندەر وایكردووە تەنانەت لەسەر ئاستی هەموو كوردستان خۆیشی ئەم زمانە نەتوانێت یەك شێواز و بە جۆرێك كە هەموو كەسێكی كورد تێیبگات و ببێتە ئامرازی دەڕبرین و خۆنمایشكردنی كورد بە مەرجێ هەموو كورد تێی بگات. كەواتە لاوازبوونی زمانی كوردی و نەبوونی زمانێكی ستاندار هۆكارێكی سەرەكییە بۆ لاوازبوونی هەستی یەكبوون و ناسنامەیەكی كوردی. بۆیە دەبینین ئێستا بەم دۆخەی زمانی كوردییەوە شوناسی  هەورامی و سۆرانی و بادینی بەهێزترە لە شوناسی كوردی بوون. بێگومان ئەم دۆخەش چەند هۆكاری جیا جیای هەیە لە سەرووی هەموویان دابەشبوونی هێزە كوردییە باڵادەستەكان. نەبوونی بڕیاری سیاسیی بوێرانە، پشت نەبەستن بە خەڵكانی ئەكادیمی و پسپۆری ئەو بوارە بەجۆرێك ببێتە هۆی ڕێگریكردن لە ناوچە گەرێتی و خەونی لە مێژینەی كورد بەدی بهێنریت و زمانی فەرمیی یەكگرتووی نوسین بهێنرێتە كایەوە و كایە سیاسیی و ئابووری و روشنبیری و ئەدەبی و زانستی و دبلۆماسیەكانیشی پێ ڕێكبخرێت.

“پێنجەم؛ پرسى ئاوارە و پەنابەران”

یەكێك لەو بابەتانەی مەترسی لەسەر ئاسایش و ئارامی وڵات دروست دەكات بریتیە لە بابەتی كۆچكردن لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتیكی تر یان پرسی زۆری ئاوارە و پەنابەر كە دوور نییە ببێتە هۆی گۆڕینی دیموگرافیای شوێنێك، ئەمە دەبێتە هۆی تێكدانی زۆربەی ڕەهەندەكانی ئاسایش لە سەرووی هەموویان ئاسایشی كۆمەڵگەیی. هەرێمی كوردستان بە درێژایی تەمەنی قەوارەكە ڕووبەرووی هاتنی چەندین شەپۆلی ئاوارە پەنابەر بۆتەوە. بەڵام بە پلەی یەكەم لە دوای جەنگی سوریا و شەڕی داعش و ڕووداوەكانی شازدەی ئۆكتۆبەری ساڵی (2017)، بە تایبەت شەڕی داعش و جەنگی سوریا بووە هۆی هاتنی سەدان هەزار ئاوارە و پەنابەر بۆ هەرێمی كوردستان، ئەمەش سەڕەڕای ئەوەی دۆخی ئابووری و سیاسی و هەرێمی كوردستان تەواو نەبوو، هاتنی ئەو هەموو ئاوارە و پەنابەرە بارگرانییەكی گەورەی بۆ هەرێمی كوردستان دروستكرد لە هەموو ڕوویەكە بە تایبەت لە ڕووی ئابووریەوە كە تێچووی ساڵانەیان نزیكەی یەك ملیار و چوارسەد ملیۆن دۆلار بووە. هەرچی پەیوەستە بە ئاوارەی ناوخۆیی كە زۆربەیان لە شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی ئێراقەوە هاتبوون بە تایبەت لە دوای شەڕی داعش. لە ساتی گرتنی موسڵەوە لە ساڵی (2014) تاوەكو ئازادكردنەوەی لە ساڵی (2017) زیاتر لە یەك ملیۆن كەس لە شارەكە ئاوارەبوون كە دەكاتە زۆربەی دانیشتوانی شارەكە، نزیكەی (60%) ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، ژمارەی ئاوارە ناوخۆییەكان لە ساڵی (2014)دا 1،1 ملیۆن كەس بووە لە هەرێمی كوردستان، كە نیوەیان زیاتر خەڵكی پارێزگای نەینەوا بوون، لە (20%) خەڵكی پارێزگای صلاح الدین بوون، هەولێر و سلێمانی میوانداری جیاوازترین جۆری ئاوارەكانیان كردووە، بەڵام زۆربەی ئاوارەكانی پارێزگای دهۆك تەنها خەڵكی موسڵ بوون. لە كۆی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2016)دا 1,1 ملیۆن ئاوارەی ناوخۆیی (كە دەكاتە 16% دانیشتوانی هەرێمی كوردستان) و 200 هەزار پەنابەر (3% ی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان) لە پێكهاتەكەی بوون. لە كۆی 1،1 ملێون ئاوارەی ناوخۆیی 56% لە پارێزگای دهۆك بوون. ئەمە جگە لە بوونی نزیكەی (242)هەزار پەنابەری سوری لە هەرێمی كوردستان.

بەڵام دوای ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر دەستی داعش لە ئێراق و سوریا لەگەڵ ئەوەی بەشێك لەو ئاوارە و پەنابەرانە نەگەڕاونەتەوە شوێنی خۆیان بە تایبەت لە ئێراق بەهۆی ئەو ململانێ سیاسیی و تائیفیانەی هەیە لە ئێراقدا، لە پاكتاوكردنیان لەلایەن پێكهاتەكانی ترەوە. هەرچەندە بەگوێرەی دوایین راپۆرتی ناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەكانی سەر بە وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم ژمارەی ئاوارە و پەنابەر لە هەرێمی كوردستان زۆر زۆر کەمیکردووە.  پرسێكی تر هەیە كە بە پێویستی دەزانین ئاماژەی پێ بدەین ئەویش بریتییە لە كۆچی خەڵكی هەرێمی كوردستان بە گشتی بە تایبەت لاوان بۆ دەرەوەی وڵات. كۆچكردن دیاردەیەكی جیهانییە بەڵام هۆكارەكانی دیاردەی كۆچكردن جیاوازن سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی…..هتد، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی خاڵی هاوبەشی كۆچكردنی مرۆڤەكان بریتییە لە گەیشتن بە جوگرافیا و ناوچەیەكی ئارامتر و خۆشتر و باشتر بۆ ژیانكردن لەو شوێنەی كە پێشتر كۆچكەرەكەی لێ بووە. دەكرێت ئاماژە بەوە بدەین بەر لە ساڵی (2014) ناو بە ناو گوێ بیستی گەڕانەوەی بەشێك لە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان دەبووین لە ساڵی (2005)ەوە دوای ڕووخانی حكومەتی ئێراقی تاوەكو ساڵی (2013). بەڵام لەدوای ساڵی (2014)ەوە تاوەكو كۆتایی ساڵی (2022) كۆی هاوڵواتیانی هەرێمی كوردستان بۆ وڵاتانی دەرەوە بە تایبەت دەوڵەتانی ڕۆژئاوا زۆر زیادیكردووە. كە چەندین هۆكاری جیا جیا هەن بۆ جیهیشتنی كوردستان لە لایەن هاونیشتیمانیانی هەرێمی كوردستانەوە، كە گرنگترینیان خۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:_

• ناسەقامگیری سیاسی.
• نەبوونی دادپەروەرى كۆمەڵایەتی.
• نەبوونی دەرفەتی كار و كەمی خزمەتگوزاری.
• خراپی دۆخی ئابووری و بوونی گەندەڵی.
• خۆشگوزەرانی و سەرنجڕاكێشانی ئەوروپا.

بەمجۆرە بۆمان دەردەكەوێت، بۆ هەر وڵاتێك ئەو ژمارەیە لە ئاوارە و پەنابەر ژمارەیەكی زۆرە بە تایبەت بۆ هەرێمی كوردستان ئەو ژمارەیە یەكجار زۆرە، بوونی ئەو ژمارە زۆرە هەڕەشەی ئاسایشی بۆ سەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان دروست دەكات لە زۆربەی سێكتەرەكانی ئاسایشدا و چەندین قەیرانی لێدەكەوێتەوە، ئەمە جگە لەوەی دوورنیە لەسایەی ئەو هەموو ژمارە زۆرە لە ئاوارە و پەنابەر دیمۆگرافیای هەرێمی كوردستان تووشی گۆڕین نەبێتەوە و پێكدادانی ناسنامە ئەگەرێكی كراوەیە، كە ئەمەش یەكێكی ترە لە مەترسییە گەورەكانی سەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان. لە لایەكی ترەوە بەشێك لە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانیش بەهۆی نیگەرانی و ناڕازیبوونیان لەو دۆخەی هەیە هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووە.

“شەشەم؛ نەبوونى گوتارى هاوبەش”

لەگەڵ ئەوەی هەنگاوەكانی دروستبوونی حكومەت و پەرلەمان و دامودەزگای شەرعی لە كوردستان هەنگاوێكی گرنگ و پۆزەتیڤ بوو بۆ كوردستان، بەڵام دواتر ئەمە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵێنگاری بوەوە كە هەڕەشەی جددی و مەترسیداربوون لەسەر ئاسایشی هەرێم، لە ڕابردوو دەستپێكی ئەمەش لە شەڕی ناوخۆ دەستی پێكرد، ئەمە بووە مایەی ئەوەی هەرێم دووچاری قەیرانی گەورەبێت، تاوەكو ئێستاش لێكەوتە و شوێنەوارەكانی ئەو شەڕە بەزەقی ماون و هەستیان پێدەكرێت و بوو بە سەرەتای دابەشكارییەكی سیاسی لە كوردستاندا. هێشتا لێکەوتەکانى ئەو دابەشبوونە ئیدارى و سیاسیى یەو لەوکاتەوە دروستبوون هێشتا کۆتاییان نەهاتووە و شوێنەوارى ماوە لەسەر ئەزموونى حوکمڕانى هەرێمى کوردستان، لە ئێستاشدا دابەشبوونى نێوان هێزە سیاسییەکان بە تایبەت کە لەماوەى چەند ساڵى ڕابردوو ئابڵوقەیەکى سیاسیى و ئابوورى قوڕس لەلایەن بەغدادەوە خراوەتە سەر هەرێمى کوردستان بە جۆرێک لە ئێستادا گەیشتۆتە قوڕسترین هەنگاوەکانى کە بریتییە لە بەبارمتەگرتنى مووچەى مووچەخۆرانى هەلاێمى کوردستان و برسیکرنى هاووڵاتیانى کوردستان، سەربارى ئەم هەموو فشار و بیانووانەى حکومەتى ناوەند بەرانبەر بە هەرێم، بەداخەوە هێشتا نەتوانراوە گۆتارێکى نیشتیمانى هاوبەش بەرانبەر بە بەغداد و زۆر پرسى تر هەبیت، بە تایبەت کە بەشێک لەو هێزانە لە پێناوى مەرامى سیاسیى خۆیان ڕاکیشانى سۆزى بەشێک لە دەنگدەرانیان ئامادەنین بچنە ئاڕاستەى ئەو گوتارەى نیشتیمانیەى بەرانبەر بە بەغداد بگیرێتە بەر، ئەمەش دابەشبوونى زیاترى نێوان خەڵکى لێدەکەێتەوە و کاریگەرى هەبووە لەسەر لاوازبوونى بیری نەتەوەیی، بەجۆرێک هەستى حزبایەتى و بەرژەوەندى تەسکى حزبى لاى بەشێک لەمانە خراوەتە پێش پرسە نیشتیمانییەکان.

لیستى سەرچاوەکان؛

• عەتا قەرەداغی، كوردستان لە نێوان پەتبوون و یەكبووندا: كۆمەڵێ وتاری كۆمەڵایەتی و فیكری و سیاسی، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی، 2017.
• د.صالح عمر عیسی و د.پەروێز رحیم قادر، شیكردنەوەی پرسەكانی ئاسایشی كومەڵگەیی و ژینگەیی هەرێمی كوردستان-عیراق لە ڕوانگەی قوتابخانەی كوپنهاگن لەدوای 2017، گۆڤاری قەڵای زانست، گۆڤارێكی وەرزیە زانكۆی لوبنانی – فەرەنسی، ژمارە 3، بەرگی 6، هەولێر، هاوینی 2021.
• د. صالح ملا عمر عیسی، ئەنتیك گەرایی و دەوڵەتی نەتەوەیی لە چەرخی بە جیهانیبووندا كوردستانی ئێراق وەك نمونە، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی ناوەندی دیراسات و پێگەیاندنی پارتی، هەولێر، 2008.
• عەلی عەونی، تەوشناسیا ناسیونالیوما كوردی، دیداری هزری نەتەوەیی: خامە بە تنۆكی خوێن دەنووسێ سەربەخۆیی، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، سۆران، ئەیلولی 2017.
• م.عبدالرحمن كریم دەروێش، جیۆستراتیجیەتی ئاشتەوایی نیشتیمانی لە كوردستانی ئێراق بەراییەكی تیۆری، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری مارگرێت و دەزگای رۆشنبیری جمال عیرفان، چاپخانەی كمال، سلێمانی، بێ ساڵی چاپ.
• یاسای ژمارەی (5)ی ساڵی (2015) یاسای پاراستنی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان- عیراق، لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان.
• د.سەباح موفیدی، ئایین و شوناسی سیاسی لە كوردستان، لە بڵاوكراوەكانی ناوەندی كوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ‌ و قەیرانەكان.
• فەرهاد حسن عبداللە، بەشداری پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان لە پڕۆسەی سیاسیی: كۆسپەكانی بەردەمی و سیناریۆی ئاییندە، گۆڤاری زانكۆی گەرمیان، خولی 6، ژمارە 2، رەزبەری 2019.
• م.فەرهاد جلال مستەفا، ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان، گوڤاری بوار، ژمارە 1، سلێمانی، 2018.
• د.ڕحیم سورخی، ڕۆڵی زمان لە نەتەوەسازیدا: تێڕوانینێك بۆ پرسی زمانی كوردی، لە بڵاوكراوەكانی خانەی هزری كوردستان ژمارە(1) دەوڵەت و نەتەوە، 2017.
• د. كامەران محمد عزیز، ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان لەسەردەمی نا دڵنیاییدا، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری توێژینەوە و ستراتیجی زانكۆی سەلاحەدین، چاپخانەی زانكۆی سەلاحەدین، 2015.
• د.بارزان جوهر، هەرەشەناوخۆییەكانی سەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان/عیراق، مجلة الدراسات السیاسیة والأمنية، المجلد الثالث، العدد السادس، السلیمانیة، كانون الاول 2020.
• د. موراد حەكیم، تایبەتمەندییەكانی كۆچبەرانی هەرێمی كوردستان و هۆكارەكانی كۆچكردنیان: كۆچی گەنجانی هەرێم بۆ وڵاتانی ڕوژئاوا دوای شەڕی داعش، گۆڤاری توێژەر زانكۆی سۆران، بەرگی 3 ژمارە 2 بەهاری 2020.
• علی ئەحمەد، قەیرانی نەبوونی ناسنامە لە هەرێمی كوردستان، ماڵپەری شەن پرێس، https://2u.pw/rpBdZ
• د.كاوە محمود، شوناسی كوردستانی نیشتیمانییە یان لۆكاڵی؟ ماڵپەری ڕێگای كوردستان، https://tinyurl.com/b64e5ksw