“پێشەكی”
دیالۆگ یاخود وتوێژ و گفتوگۆ، یەكێكە لە چەمكە گرنگەكان، زۆر جار لە كاتی قەیرانەكاندا، وەك سەكۆیەكی كراوە دەبێتەهۆی كۆكردنەوەی هێزە ناكۆكەكان و گەڵاڵەكردنی بیروڕا جیاوازەكان. بە تایبەت كاتێك چەقبەستنی سیاسی لە وڵاتدا ئیفلیج بوونی كاروبارەكانی وڵاتی لێدەكەوێتەوە. هێزەكان ناچار دەبن بە بەشداری پسپۆڕان و كەسایەتیە سیاسی و ئەكادیمی و دەستەبژێرەكانی وڵات هەمووان لە سەر مێزی گفتوگۆ كۆببنەوە. بە ڕوحیەتێكی نیشتیمانی و وەلانانی ناكۆكی سیاسی و ململانێی تەسكی حزبایەتی و ئایدۆلۆژی، دیالۆگی نیشتیمانی وەك فریادڕەس و میكانیزمێكی گونجاو دەكەن بە شاڕێگەی تێپەڕاندنی ئەو قەیرانانەی چەقبەستنی سیاسی و ئیداری لە وڵاتدا لێكەوتووەتەوە و بووەتەهۆی پەكخستنی جومگە و سێكتەرە گرنگەكەكانی دامەزراوەكانی وڵات.
“چەمكی دیالۆگ و دیالۆگی نیشتیمانی”
دیالۆگی نیشتیمانی بانگەوازێکە بۆ پەیوەندییەکی کاریگەر لە نێوان هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگا و هێزە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی و گوێگرتن لە دیدگا جیاوازەکان و ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ئاڵوگۆڕی دیدگا و پێشنیارەکان بۆ گەیشتن بە زەمینەیەكی هاوبەش، هەرچی بەهاكانی دیالۆگی نیشتیمانییە بریتین لە (بەشداریكردن، متمانە، ڕاستگۆیی، كرانەوە و ڕاشكاوی، داهێنان، یەكسانی)(1). هەروەها ڕەهەندێكی تری دیالۆگی نیشتیمانی بریتییە لە ئه‌قڵانییەت و توانای خوێندنەوەی واقیع بە متمانەیەکی زۆرەوە بە بەشداری نوخبەی وڵات. بە مەبەستی دەستنیشان كردنی پاڵنەر و ئامانج و هۆکاری هەلومەرجی و مێژوویی کێشە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان. لە پڕۆژەی دیالۆگی نیشتیمانیدا، کات بەفیڕۆ نادرێت لە كۆبوونەوەی فەڕمی بە دەوری مێزێكدا و بە دروشمی نزیکبوونەوەی ئایدیا جیاوازە نیشتیمانییەكان لەدەوری یەكتری. ئامانج لە دیالۆگ؛ ئەنجامدانی دیالۆگ لە پێناوی دیالۆگدا نییە، هەروەها ئامانج لە کۆبوونەوە لەسەر مێزی گفتوگۆ بۆ ئاڵوگۆڕی سڵاو و دەستخۆشی و دەرکردنی بەیاننامە و ئەنجامدانی كۆنگرەی ڕۆژنامەنووسی و لێدواندان نییە. بەڵكو كاركردنە بە دیدێكی نیشتیمانی بۆ دانانی كارنامە و ئەجێندایەك بۆ تێپەڕاندنی قەیران و دەستنیشان كردنی هۆکارەکانی قەیرانەکان و گۆڕینی هەڕەشەکان بۆ دەرفەت و گەیشتن بە ڕێككەوتن و دەرەنجامێكی یەکلاکەرەوە، کە تێیدا بەرژەوەندی هاوبەش و قازانجی گشتی بەدەستبهێنێت. کاتێک دیالۆگ شکستی دەهێنێت، متمانە نامێنێت و پشێووی لە وڵاتدا زیاد دەکات و ململانێی چەکداری سەرهەڵدەدات. بۆ دوورکەوتنەوە لە ململانێی چەکداری و ڕکابەری هێز، کەسانی نوخبە و خاوەن ئه‌قڵانی؛ بژاردەی دیالۆگی نیشتیمانی بۆ پابەندبوون و كۆنترۆڵكردنی دۆخە چەق بەستوو نەخوازراوەكان پێشکەش دەکەن، بەو هیوایەیی ئەنجامێکی کاریگەر و یەکلاکەرەوە بەرهەم بهێنێت. پاشان لەوانەیە پەنا بۆ ڕاپرسییەکی ڕای گشتی ببەن بۆ پشتڕاستکردنەوەی شەرعیەتی دەرئەنجامەکانی گفتوگۆكە. هیچ شەرعیەتێک لە شەرعیەتی بەشداریكردنی كەسانی نیشتیمانی جێی متمانەتر نییە بۆ دۆخەكە(2). هەروەها دەتوانرێت دیالۆگی نیشتیمانی وەها پێناسە بكرێت كە: (هەوڵێكی هەمە لایەنەیە و سەکۆیەکە بە مەبەستى کۆکردنەوەى زۆرترین هاودەنگى لە مەڕ پەیوەندییە (کۆمەڵایەتى، سیاسی، ئابورى، پەروەردەیی، ڕێکخراوەىی و… هتد) و گرێدانەوەى بە چەمکى ئاشتی و پێکەوە ژیان ودروستکردنى پردى تۆکمەی پەیوەندى لە نێوان سەرجەم پێکهاتە ئیتنی و ئاینی و چین و توێژە جیاوازەکان، بۆ ئەوەی بە بەشداری هەمووان و دەنگ و ڕەنگە جیاوازەكان، نیشتمان بكرێت بە پانتاییەکی فرە ڕەهەند و ئازاد و دیموکراتخواز. ئاشتەوایی کۆمەڵگەیی و مافەکانی مرۆڤ تێیدا فەراهەم بکرێت و بنەماکانی دیموکراسی و حوکم و دەسەڵاتێکی شەفاف و دادپەروەر بچەسپێت و بەهەوڵى دڵسۆزان و خەڵکى شارەزا و پسپۆڕ چارەسەرى گونجاو بخرێتە بەردەست “دەسەڵاتداران و ناوەندەكانی بڕیار”. بە ئاڕاستەى کارکردن لەسەر دامەزراوە فەرمییەکانى دەوڵەت لەلایەک و ڕێکخراو و دامەزراوە ناوخۆیی و بیانییەکانى تایبەت بە بوارى ئاشتى و پێکەوە ژیان لەلایەکى ترەوە). بۆیە هاتنە کایەیی “دیالۆگى نیشتمانى” وەکو پڕۆژەیەک، کە گوزارشت لە هەمووان بکات، پێویستیەکى هەنوکەیی و مێژووییە بەمەبەستى چوونە ژێر بارى بەرپرسیارتی قۆناغەکە و ڕاگرتنى پایەکانى ئاشتى و پێکەوە ژیان. لەم چوارچێوەیەدا هەموو ئەگەرەکان بەمەبەستی جێبەجێکردنی ئامانجەکانی ئەم پڕۆژەیە ڕەوایەتی دەبێت)(3).
کەواتا هەركاتێك ئاستەنگەكان گەیشتە دۆخی چەق بەستن، ئەوە وا دەخوازرێت هەمووان لەسەر مێزێکی گفتوگۆ دابنیشن و گفتوگۆیەکی ورد لەسەر کێشەکان بکەن و بەوپەڕی گیانی بەرپرسیارێتییەوە بەدوای چارەسەردا بگەرێن و بەڵێن بدەن دۆخەکە چاک بکەن خۆ ئەگەر باجەکەی هەرچیەك بێت. چونکە دیالۆگی نیشتمانی واتە سوود و بەرژەوەندی نیشتمان و دوورکەوتنەوە لە بەرژەوەندییە لاوەکیەکان(4). لە دیالۆگدا، نوێنەرایەتی شەریحە جیاوازەكانی وڵات، لە گفتوگۆكاندا بەشداری دەكەن: بەبێ جیاوازی ئایدۆلۆژیا و ئینتیمای سیاسی و ئاینی و ڕەگەزی و ..هتد. لە حزب و لایەنە سیاسیەکان، پسپۆر و شارەزایان، ڕێكخراوەكانی کۆمەڵگەی مەدەنی، نووسەر و ڕۆشنبیران، گەنجان، ژنان، خاوەن پێداویستی تایبەت، نوێنەری پێکهاتەکان و سەندیکاکان)، بە مانایەکی دیکە دەبێت دیالۆگ نوێنەرایەتی هەموو لایەنەکانی کۆمەڵگا و شەبەنگە جیاوازەکانی سیاسی بکات. مەبەست لە دیالۆگ بیروڕا گۆڕینەوەیە لەنێوان لایەنە جیاوازەکان بە ئامانجی نزیکردنەوەی بیروبۆچوونەکان و گەیشتن بە قۆناغێکی باشتر، بیرۆکەی دیالۆگ پەیوەستە بە پێویستی بوونی فرەیی واتە فرەیی بیروبۆچوون و پێویستی بوونی متمانە لە نێوان لایەنەکانی بەشداربووی دیالۆگەكە، چونکە ئامانجی هەر دیالۆگێکی سیاسی یان کۆمەڵایەتی بریتیە لە گەیشتن بە سازان لەنێوان هەڵوێست و دیدوبۆچوونە جیاوازەکان سەبارەت کێشە و گیروگرفتەکان. لە ڕاستیدا دیالۆگ مۆرکێکی هەرەوەزی هەیە، کە ڕاوەستاوە لەسەر گوێگرتن لە هەموو لایەک و تێگەیشتن لە پاساوەکانی ئەنجامدانی دیالۆگەكە. بۆیە پێویستە بەشداربوانی دیالۆگ قبوڵی کلتووری جیاواز بکەن و هەر لەسەرەتاوە مومارەسەی سانسۆر نەکەن و ڕێگە بدرێت بەشداربووان بە ئازادانە گوزارشت لە دیدی خۆیان بکەن و ڕێگە بۆ دەرفەتی چارەسەركردن بهێنرێتە ئاراوە. پەنجەرەکان بۆ ڕا جیاوازەکان بە ڕاشکاو هاوڕا و دژە دەسەڵات و حزبەکان بکرێنەوە. هەروەك گفتوگۆ و دایەلۆگ باشترین چارەسەرە بۆ ئەو قەیران و ئاڵنگاریانەی ڕوبەروی وڵات دەبێتەوە و هەلێکی زێڕینە بۆ هەموو هێزە سیاسی و حزبی و نوخبەی ڕۆشنبیر. وەک رەخنەگرێکی کۆمەڵایەتی بۆ ئەنجامدانی دایەلۆگی نیشتیمانی کە دەبێتە نەخشەڕێگەی پێکهێنانی بنچینە و ڕووخساری وڵاتێكی بەهێز و یەكگرتوو، هەروەها دەبێتە مایەی گۆڕانێکی جۆریی بەسەر بیروبۆچوونەکان و فەلسەفەی ژیان، هەروەك چۆن ئێمە ناتوانین بەسەر سێبەری خۆماندا باز بدەین بەڵام دەتوانین گۆڕان بەسەر بیروبۆچوونەکانماندا بهێنین(5).
هەربۆیە دیالۆگی نیشتمانی بریتییە لە ئاڵوگۆڕی بیروڕا لەسەر پرسە گرنگەکان لە نێوان گرووپە سیاسییە جیاوازەکانی خەڵک و فراکسیۆنە کرێکارییەکان. فرەیی سیاسی و جیاوازی ئایدیۆلۆژی بەشێکە لە سرووشتی مرۆڤ. بۆیە پارتە سیاسییەکان لەو وڵاتانەدا سەرهەڵدەدەن کە بۆچوونی سیاسی خۆیان هەیە و دیدگای سەربەخۆیان هەیە بۆ بابەتەکان لەسەر بنەمای قەناعەت و تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی بەرژەوەندی خۆیان. ئەم پارت و قەوارە سیاسیانە زۆرجار لێکدانەوەی جیاوازیان هەیە، کە ڕەنگە لەگەڵ یەکتردا ناکۆک بێت و کاریگەری لەسەر ڕێبازی پەیوەندی ڕۆژانەی نێوانیان لە وڵاتدا هەبێت و کاریگەری لەسەر هەندێک بڕیار هەبێت. بۆیە پێویستە سیاسەتی گفتوگۆ لە نێوانیاندا بگیرێتەبەر بە ئامانجی گەیشتن بە کۆدەنگییەک کە دید و تموحی هەمووان بەدیبهێنێت. هەروەك چۆن گفتوگۆی نیشتمانی لە بواری سیاسیدا بریتییە لە پرۆسەی سیاسی کە لەسەر ئاستی نیشتمانی بەڕێوەدەچێت و ئامانجیان دروستکردنی کۆدەنگییە لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارە نیشتمانییەکان لە کاتی قەیرانە سیاسییە چەقبەستووەکانی وەك: بارودۆخەکانی دوای جەنگ، یان لە کاتی گواستنەوەی دەسەڵاتی سیاسی. هەروەك بیرۆکەی دیالۆگی نیشتمانی و جەوهەرە بنەڕەتییەکەی دەتوانرێت لە دانیشتنێکی گەورەی گوێ لەیەكگرتندا کورت بکرێتەوە. هەموو ئەو پرس و تەوەرانە بخرێتەڕوو، کە بەپێی ئەو پێشنیارانەی کە پێشکەش بە سکرتاریەتی تەکنیکی دەکرێن، پۆلێن بکرێن بۆ سێ تەوەری سەرەکی:- “ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی”. دەستەی ئەمیندارانی دیالۆگی نیشتمانی، لە درێژەی دانیشتنە ئاساییەکانیاندا، بە کۆی دەنگ كاردەكەن بۆ داڕشتنی پلان بۆ سێ تەوەرەكە(سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی) و ئەو بابەتانەی کە لە هەریەکێکیاندا وەک دەرئەنجامی دیالۆگی نیشتمانی جێگیردەكرێن(6). بەمەش دیالۆگی نیشتمانی دەبێتە هەنگاوێكی بوونیادنەر بە ئاڕاستەی سیستەمێکی یەکگرتوو لە سیاسەتی ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتووری کە لە دیدگا و قەناعەتەکانی کۆمەڵگەوە سەرچاوەی گرتبێت و پشتگیری لە چاکسازی و گەشەپێدان بکات. سەرەڕای ئەوەش كاتێك دیالۆگ لەنێوان ژمارەیەک لە لایەنە پەیوەندیدارەکان بە جیاوازی پاشخانی فیکری و سیاسی لە دیدگای جیاوازەوە ئەنجامدەدرێت، ڕەنگە ئەمەش پرسیاری زۆر لەسەر داهاتووی گفتوگۆکان دروست بکات تەنانەت پێش دەستپێکردنی دیالۆگەكەش. ڕەنگە كەسانێك هەبن داوا بكەن، بیرۆکە و دیدگاکان بخرێنەڕوو بۆ دڵنیابوون لە سەرکەوتنی دیالۆگەکە و گەیشتن بە ئامانجەکانی وەک: (بەرزکردنەوەی ئاستی متمانە، شەفافیەت، وردبینی و بابەتگەرایی) لەڕێگەی بەردەستکردنی داتاکان و پشتبەستن بە ژمارە و داتا و ئامار، دوورکەوتنەوە لە سەرنجە بابەتییەکان و دانانی ئەولەویەت و بەرژەوەندی گشتی بەسەر بەرژەوەندییە تاکەکەسی و حزبییەکاندا. دۆخەکە هەرچییەک بێت پێویستە پردی متمانە دروست بکرێت و پێش ئەوەی دیالۆگەكە دەست پێبکات و بەر لەوەی بەرهەم بێت، نابێت حوکم لەسەر دەرئەنجامی دیالۆگەکە بدرێت و پێش بابەت بكەوین(7).
“بایەخ و سوودەكانی دیالۆگی نیشتیمانی”
دەتوانین گرنگترین سوود و بایەخەكانی دیالۆگی نیشتیمانی لەم خاڵانەی خوارەوەدا بخەینەڕوو:-
1. دروست کردنى پردى پەیوەندى ئەرێنى لە نێوان پێکهاتە (ئاینى، سیاسى، کۆمەڵایەتى، پەروەردەیی، ڕێکخراوەیی و… هتد.
2. پێدانى ڕاوێژ و ڕێنمایی و پڕۆژە بە بڕیار بەدەستەکانى وڵات لە مەڕ گرفتە جیاجیاکانى کۆمەڵگە “پشت بەستوو بە ئەزموونى وڵاتان و بە سوود وەرگرتن لە پسپۆڕییە جیاوازەکانى ناوخۆ و دەرەوە”.
3. وشیارکردنەوەى چین و توێژە جیاوازەکانى کۆمەڵگە لەمەڕ ماف و ئەرکەکانى.
4. فشارخستنە سەر ناوەندە و پایەکانى حوکمڕانى بە مەبەستى هاتنە ژێربار لە پێناو چەسپاندنى دادپەروەرى لە کایەکانى حوکمڕانییدا و بەرجەستەکردنى شەفافیەت لە ولاتدا.
5. دیالۆگى نیشتمانى سەرجەم ئامڕاز و پەیوەندییە دروستەکان بەکاردەهێنێت لە پێناو بە دیهێنان و پاراستنى چەمکەکانى ئاشتى و پێکەوە ژیان بەم میكانیزمانە “دیالۆگ وگفتۆگۆى مەدەنیانە، دیبەت و ۆرکشۆپ و کۆبونەوەى جەماوەرى، پەنا بردنەبەر دامەزراوە یاسایی و دەستورییەکان، هەماهەنگى لەگەڵ رێکخراوە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان کە هاوئامانجی پڕۆژەكەبن. فشار و خۆپیشاندان و بایکۆت کردن، وەکو ئامڕازێک بەمەبەستى بەدیهێنانى ئامانجەکانى پرۆژەیەی دیالۆگی نیشتیمانی”.
6. خستنەگەڕى سەرجەم ئامڕازە جەماوەرى و میدیایەکان بەمەبەستى دروست کردنى کۆدەنگى و و ڕای گشتی و پاڵپشتى کردنى دیدگا و ئامانجەکانى پرۆژەی دیالۆگی نیشتیمانی(8).
“ئامانجەكانی دیالۆگی نیشتیمانی“
بە گشتی ئامانجەكانی دیالۆگی نیشتیمانی بە گوێرەی ئەو بوارەی كە كۆبووونەوە و سازانی لەسەر دەكرێت دەگۆڕێت جا بوارەكە (ئابوری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و…هتد) بێت. بەڵام بەگشتی ئامانج لە دیالۆگی نیشتیمانی بریتییە لە:-
1. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی پرسە نیشتمانیەكان لە قۆناغی داهاتوودا.
2. دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئەو پرسە زۆر گرنگانەی، کە جێگەی بایەخی هاوڵاتیانن.
3. بانگهێشتكردنی نوخبە و کادری شایستە لە هەموو بوارە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەکاندا.
4. دەستەبەرکردنی ژیانێکی شایستە بۆ هاوڵاتیان و گفتوگۆکردن لەسەر میکانیزمەکانی بەدیهێنانی ئارامی سەقامگیری و خۆشگوزەرانی لە هەموو بوارەکاندا.
5. بانگهێشتکردنی چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بۆ گفتوگۆ و دانیشتن لەسەر یەک مێز.
6. پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی ئاشتەوایی لە ڕێگەی دروستکردنی پردی متمانە و ڕێزگرتن لە یەکتر(9).
لەلایەكی ترەوە دەكرێت گرنگترین ئامانجەكانی دیالۆگی نیشتیمانی بریتیی بێت لە:- گفتوگۆیەکی نیشتمانی گشتگیر بە ئامانجی كۆكردنەوەی هەموو هێزە سیاسییەکان و گرووپەكانی ناڕازی و جەماوەری و گەنجەکان و نەیارانی حکومەت. ئامانجی دیالۆگەکە بەدیهێنانی خواستەکانی گەلە: لە هەستكردن بە بەرژەوەندی نەتەوەیی، دوورکەوتنەوە لە زمانی گرژ لە گفتوگۆكان و ناوزڕاندنی سیاسی، لە هەندێك دۆخدا خۆئامادەکردن بۆ سەرکەوتنی هەڵبژاردنی بێ لایەن و دەرفەتدان بە گەل بۆ هیوا و متمانە بە دەوڵەت و سیستەمی دیموکراسی. ئەمانە ئامانجی ڕەوانن بۆ ڕێزگرتن لە دەستوور و یاسا و گەڕاندنەوەی شکۆمەندی دەوڵەت و گەرەنتیکردنی ئازادی و مافەکان. هەروەك لە هەرە ئامانجە دیارەكانی دیالۆگی نیشتیمانیش: (پابەندبوونە بە ئیرادەی گەل بۆ گەیشتن بە ئاسایش و ئاشتی و ئاوەدانکردنی و خۆشگوزەرانی لە وڵاتدا)(10).
سەرچاوە و پەراوێزەكان؛
(1) . (احمد حامد دیاب، كل ما تريد معرفته عن الحوار الوطني.. «رؤية وأهداف ومبادئ وقيم. بتاریخ (3مایو2023)، الموقع: الوطن،https://rb.gy/s1enea )
(2) . (ابراهیم العبادي، مبادرة الحوار الوطني كيف تنجح؟، بتاریخ 15/3/2021، الموقع: الصباح، https://rb.gy/wgiycd).
(3) . (ژمارەیەك كەسایەتی: پڕۆژەی دیالۆگی نیشتیمانی لە كوردستان، ڕێكەوتی: 22/8/2023، سایتی دیپلۆماتیك مەگەزین: https://tinyurl.com/36udaxae).
(4) . (هاوكار عزەت، دیالۆگی نیشتیمانی وەك فریادڕەسێك بۆ ئەم دۆخە، ڕێكەوتی: 24/4/2023، سایتی خەندان: https://rb.gy/gsxfkb ).
(5) . (محەمەد خۆشناو، گفتوگۆ و دایەلۆگی نیشتیمانی، ڕێكەوتی: 29/5/2022، سایتی ئاوێنە: https://tinyurl.com/5xh3ume8 ).
(6) . (محمود العمري، الحوار الوطنى.. دراسة تكشف أهميته تحت مظلة الجمهورية الجديدة، بتاریخ: 4مایو2023، الموقع: الیوم السابع: https://tinyurl.com/ym7t3p3d).
(7) . (د. سامیة قدري، المكون المجتمعي و الحوار الوطني، مجلة المقالات، 7/5/2023، الموقع الكتروني: https://tinyurl.com/2e57u469).
(8) . (ژمارەیەك كەسایەتی: پڕۆژەی دیالۆگی نیشتیمانی لە كوردستان، ڕێكەوتی: 22/8/2023، سایتی دیپلۆماتیك مەگەزین: https://tinyurl.com/36udaxae)
(9) . (احمد حامد دیاب، كل ما تريد معرفته عن الحوار الوطني.. «رؤية وأهداف ومبادئ وقيم. بتاریخ (3مایو2023)، الموقع: الوطن،https://rb.gy/s1enea ).
(10) . (المركز العراقي للدراسات الاستراتيجية، الحوار الوطني في العراق: بين الفرص والتحديات10/4/2021، iraqicss.، بتاریخ: ، https://rb.gy/4z9qgy).
