“پێشەكی”
مێژووی دەسەڵاتی كورد تەنها كتێبێك نییە باس لە مێژووی فەرمانڕەوایی كورد بكات و تیشك بخاتەسەر دیوە نەبینراوە و شاردراوەكانی مێژووی فەرمانڕەوایی كورد، بەڵكو ئەم كتێبە باس لە كورد وەك نەتەوە و شوناس و هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی مێژووی شارستانی و گەڕانەوە بۆ ڕەچەڵەك و زمان و مێژوو و لایەنی هونەری و نووسین و زۆر لایەنی نەزانراوی تر. پەردە لەسەر زۆر ڕاستی مێژووی لادەدات كە زۆرێك لە نوخبەی كوردی پێی ئاشنا نییە. هۆكارەكەش ئەوەیە یان لێمان شاردراوەتەوە یاخود ڕۆشنبیری مێژوویمان لاوازە. وەلێ كورد خاوەن مێژوویەكی پرشنگدارە، كورد نەك لە دەرەوەی مێژوو بەڵكو كورد بەشێكە لە دروستبوونی و مێژوو و سەرهەڵدانی ڕەوڕەوەی شارستانی و زنجیرە چیاكانی زاگرۆس شوناسن بۆ ئەو ناوچەیەی كە بە خاكی كوردستان دادەنرێت. ئەو گەلانەی لە مێژووی كۆندا لەسەر ئەم خاكە ژیاون و فەرمانڕەوایەتیان كردووە جێكەوت و شوینەواری زۆریان بەجێهێشت و وادەردەكەوێت خاوەن زۆر ئادگار و لایەنی شارستانی بوبێتن. ئەوە دەسەڵاتدارانی هاوچەرخ و داگیركرانی كوردستانە رێڕەوی شارستانیمان لێ ون دەكەن و مێژووەكەمان دشێوێنن لە پێناو ئەوەی بمانەكەنە دەرەوەی مێژوو. بۆیە ئەركی توێژەران و نووسەران و ئەكادیمیانە كاربكەن بۆ كنە و هەڵدانەوە و دۆزینەوە و كەشفكردنی لاینە ونەكانی مێژووەكەمان و بە مۆرككردنی ژیارەكەمان. ئەم كتیبە هەوڵێكی باشە لەو میانەدا، ئەگەرچی لە زۆر ڕەهەندەوە پێویستی بە بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەی زیاترە.
“ناساندن”
مێژووی دەسەڵاتی كورد، لە نووسینی نووسەر و ڕوناكبیر و خەباتكاری نەتەوەی كورد “سەردار تاهیر محەمەد جەباری”یە و كتێبێكی قەبارە وەزیرییە و پێكهاتووە لە “414”لاپەڕە و ساڵی “2024” چاپكراوە. كتێبەكە دابەشكراوە بۆ چەندین ناونیشان و مانشێتە بابەت كە لە دووتیۆیی كتێبەكەدا نزیكەی “75” سەرە بابەتی لە خۆ گرتووە و لەلایەن “د. هۆگر شێخ مەحموود”ەوە پێشەكی بۆ نووسراوە. كتێبەكە وەك پەیڕەویكارییەك لە بەجێهێنانی ئەمانەتی زانستی چەندین سەرچاوەی ڕەسەنی بە هەرسێ زمانەكانی كوردی و عەرەبی و فارسی بەكارهێناوە و سەرچاوەكانی لە گۆشەی لای ڕاستی لاپەڕەكان لە شێوەی حاشیە ئاماژە پێداوە. لەبەر ئەوەی نووسەر خۆی شەیدای گەڕان بە دوای مێژووی ونبووی گەلەكەی بەشێك بووە لە خولیای و هەرسێ زمانی كوردی و عەرەبی و فارسی زانیووە. ئەمە وایكردووە بۆ ساخ كردنەوەی ڕەگ و ڕیشەی كورد و بنەچەكەی سوود لە چەندین سەرچاوەی جۆراوجۆر وەربگرێت. هەروەك لە بەرگی پشتەوەی كتێبەكەدا هاتووە، ئامانج لە نووسنی كتێبەكە لەدیدی نووسەردا وەك خۆی دەڵێت:– “ئەوەی منی هاندا و پێویستە بگوترێت نكوڵی كردنی خەڵكانی بێگانەیە لە سەر خاوەنداریەتی ئەم وڵاتی كوردستانە كە هەموو توێژە ڕاستگۆكان ئەوە دەسەلمێنن تەنیا كورد لە بوونی مرۆڤایەتییەوە خاوەنی ئەم وڵاتەیە، كە كوردستانە. بەڵگەی زۆرمان ئاماژە پێكردووە، ڕاستییەكان دەسەلمێنن، بەڵام داگیركەران پێ لەو ڕاستییە نانێن. خەڵكی نەشارەزای خۆمانیش دەڵێن كورد مخابن هەرگیز دەسەڵاتی نەبووە. هاتنی عەرەب بۆ ئەم وڵاتە لە دوای ساڵی “652ز”، واتە داگیركردنی ئەم وڵاتە لەلایەن عەرەبەوە بە ناوی ئیسلام. هاتنی توركی بە ڕەچەڵەك مەغۆل:- ئیلخانی، جەلائیری، قەرەقۆینلۆ و ئاقۆینلۆی توركی بەناو عوسمانی تا ساڵی “1920ز”، ناوی “ئێراق و ئێران و توركیا” بڕایە سەر ئەم وڵاتەی كوردان. داگیركەران ڕاستییەكان ئەزانن، دەیانەوێت لەبیری كورد ببەنەوە، كە خاوەنی ڕاستەقینەی ئەم وڵاتەیە. خەڵكی نابەرپرسیش لە كورد سازش دەكات لە بەر بەرژەوەندی خۆی. با دوژمنان و داگیركەران و شازشكەرانیش ئەو ڕاستییە بزانن تا كوردێك مابێت، دەست لە مافی ڕەوای خۆی هەڵناگرێت. ناهێڵین ئەوان خۆشی ببینن خۆشیان لێ تاڵ دەكەین تا وڵات و خاك و خەڵكمان ئازاد بێت”.
“پێشەكی كتێبەكە؛ ئەم كتێبە دەتوانێت تیشك بخاتە سەر مێژووی تەماویمان”
لە خامەكەی “د. هۆگر شێخ مەحموود” دا، كە پێشەكی كتێبەكەی پێ ڕووماڵ كردووه ئەوە دەردەكەوێت كە “ئەم كتێبە ڕووماڵێكە بە مێژوودا بە گشتی هەر لە قۆناغەكانی پێش مێژووەوە و لە سەردەمی چاخی بەردینی كۆن و قۆناغەكانی دواتریش و سەردەمی مێژوو”. هەروەك چۆن پاڵنەری كتێبەكە دەخاتەڕوو، لە هەمان كاتتدا “د. هۆگر” پێی وایە:– “نووسەر هەروەك خۆی لە بەراییەكەیدا وتوویەتی، پاڵنەری ئەم نووسینە لە ئەم بوارەدا، بە پلەی یەكەم، بۆ وەڵامدانەوەی ئەو دەنگانەیە، چ بێگانە و چ كورد خۆی، كە ناوبەناو لێرە و لەوێ دەڵێن:– “كورد هەرگیز دەسەڵاتی نەبووە”. دیارە هەوڵێكی لەو چەشنە بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو دەنگانە سەركەوتوو نابێت، ئەگەر نووسەر ئاگایی زۆری لە مێژوودا نەبێت، چونكە قسەكردن لە مێژوودا، بێ هەبوونی بەڵگەی مێژوویی و سەرچاوەی باوەڕپێكراو، هیچ گرنگیەكی نابێت، بەڵام كاتێك ئاگایی مێژوویی و سەرچاوەی تۆكمە لە ئارادابن. ئیدی توانای قسەركردن و نووسین چ بۆ دەرخستنی ڕاستییەكان و چ بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو دەنگانەی كە بێ بەڵگە لە مێژوو دەدوێن، كارێكی دروست و لەبار دەبێت”. جیا لەوەی “د. هۆگر” ستایشی نووسەری كتێبەكە و بنەماڵەكەی دەكات و باس لە ڕۆڵیان دەكات لە خەباتی ڕزگاریخوازی گەلی كورد دا. جەخت لەوەش دەكاتەوە “سەرچاوەی نووسینی كتێبەكە لەو كتێب و سەرچاوانە پێكهاتوون كە ئاسەوارناسان سەبارەت بە ناوچەكانی كوردستان لە ڕێگەی ئاماژەكانی ئەو ئاسەوارانەوە، چ گۆزە و گڵینەبن یاخود نەخش و وێنەی سەربەرد، یان نووسینە مێخییەكانی شارستانییەتە كۆن هەڵهێنجاوە بە ڕاشكاوی بێت یاخود نا ڕاشكاوی. زانیاریان سەبارەت بە مێژوو و كەلەپوری تایبەتمەندییەكانی نەتەوەی كوردیان لە خۆ گرتووە و بڵاویان كردوونەتەوە. بەشێكی تری سەرچاوەكانی ئەو كتێبە بریتیە لەو كتێبانەی كە بە “كانگە-مصدر-Source” ناودەبرێن. چونكە ئەم سەرچاوانە پێشەنگن لە خستنەڕووی زانیاری گەلێك سەبارەت بە بابەتێكی دیاریكراو بۆیەكەمجار. نووسەر ژمارەیەكی بەرچاو لە سەرچاوەی بەكارهێناوە كە “60” سەرچاوەن بە زمانی كوردی و عەرەبی و فارسی”.
هەر لە پێشەكیەكەیدا هاتووە:- “ئەم كتێبە لە بەشەكانیدا ناونیشانی لاوەكی زۆری لە خۆگرتووە كە هەریەكەیان گرنگی خۆیە هەیە سەبارەت بە ڕەچەڵەك و ئایین و ڕووداوەكان. لەبارەی ڕەچەڵەكی كوردەوە نووسەر درەختێكی هێڵكاری كردووە و بەپێی سەرچاوەكانی كوردی بردوەتەوە سەر سەرجەم ئەو ناوە جیاوازانەی كە لە قۆناغە مێژووییەكاندا نەتەوەی كوردیان پێ ناسراوە”. هەر سەبارەت بە ئاین لە كتێبەكەدا باس لە ئاین و زمانی ئاینی ئاڤێستا لە زمانی پەهلەوی كراوە و لە پێناو ڕاستكردنەوەی مێژوودا لە سۆمەرییەكان دواوە”. هەر لەو نووسینە پێنج لاپەڕەییەی كتێبەكەدا د. هۆگر ئاماژە بە زۆر لایەنی جێ بایەخی مێژوو و تایبەتمەندییەكانی پێكهاتەی كتێبەكە دەدات و لە كۆتایشدا پێی وایە:- “نووسەر بە نووسینی ئەم كتێبەوە ماندووی زۆری كێشاوە، كتێبەكەش زانیاری گرنگ لەخۆ دەگرێت، كە ڕەنگە ڕێژەیەكیان لەلایەن خوێنەری كوردەوە نەزانراوبن و دوا وتەشم، دەڵێم:- ئەم كتێبە شایستەی ئەوەیە بخوێنرێتەوە، چونكە لە زۆر لایەنەوە تیشك لە مێژووی تەماویمان دەدات”.
“بەرایی كتێبەكە، كۆرنۆلۆژیای ڕووداوەكان و گەڕان بەدوای شارستانییه‌تێكی ون دا”
لە بەرایی كتێبەكەدا نووسەر ئاماژە بەوەدەكات:- “كورد نەتەوەیەكە وەك نەتەوەكانی تری سەر گۆی زەوی و جیهانی مرۆڤایەتی، بەڵگەی حاشا هەڵنەگری زمان و خەڵك و خاك و مێژوو و كەلتووری خۆی و ڕووبەرێكی زەوی فراوانی هەیە و تێیدا ژاوە دەژێ، لە بوونی مێژووەوە كە مرۆڤاەیتی جێدەستی تێدا تێدا دیارە، پێش مێژوو هیچ نەتەوەیەك لە كورد زیاتر، لەم خاكە و وڵاتەدا نەبووە”. نووسەر بۆ سەلماندنی بۆ چوونەكانی پشتی بە چەندین بەڵگەنامەی جیاواز دەبەستێت، لەوانە:-
یەكەم:- شوێنەوار، نووسەر پێی وایە شوێنەوار لە هەموو شتێك زیاتر ڕاستییەكان دەسەلمێنێت و بەڵگەی زیندوش هەیە كە ئەو شوێنەوارانە لە كورد بەجێماون، وەك:- “زاوێیەی چەم” لە دامێنی چیای برادۆست لە سنووری ڕەواندز، ئەشكەوتی شانیدەر، چەرمووی نزیك چەمچەماڵ، بێستان سوور لە شارەزوور، هەزارمێرد لە نزیك سلێمانی، زەرزی لە چەمی ڕەزان، كەریم شایەر لە نزیك چەمچەماڵ، ئاراپخا لە نزیك شاری كەركوك”نوزی”. وێران شار، گاسوور لە بەرزاییەكانی ناساز لە ساری تەپە لە نێوان خورماتوو و كەركوكدا. بۆ غاز لە كۆیە، واشوكانی لە شام، كوریگالوزۆ لە باشووری ڕۆژئاوای بەغداد، دەیان شوێنەواری تر لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا”.
دووەم:- نەتەوەكانی سەرخاكی كوردستان، نووسەر گۆتییەكان و سۆمەریەكان بە نموونە دەهێنێتەوە، دەڵێت:- ئەی بۆ لە مێژووی گوتییەكان ناڕوانن كە مستەر “هۆڵ” ئاماژە بەوە دەكات “3700”ساڵ پێش زاین گەلی گۆتی دەسەڵاتیان هەبووە و خاوەن سیستەمی فەرمانڕەوایی و شارستانییه‌ت بوون. هەروەها سۆمەرییەكان “2500”ساڵ پێش زایین، خاوەن دەسەڵات و شارستانییه‌ت بوون.
سێیەم:- زمان، مانەوەی خاوێنی زمانی ڕەسەنی “دایك”، واتە زمانی نەتەوەیی، كورد وێڕای گوشاری داگیركەرانی بێگانە، زمانی ڕەسەنی خۆیی و داب و نەریتی نەتەوەیی خۆی پاراستووە… كورد بوونی خۆی پاراستووە، ڕەسەنایەتیی خۆی سەلماندووە لەوەی شوناسی نەتەوەیی خۆی لەدەست نەداوە وەك زمان و مێژوو و داب و نەریتی نەتەوەیی خۆی…هتد.
هەر لە پەراوێزی بەراییەكەیدا نووسەر پرسیاری ئەوەدەكات مێژوو بۆ؟ وەڵامی ئەوەش داداتەوە كە مێژوو باسی سەردەمە، مێژوو ڕووداوە ئەو زانست و بەدواداچوونەیە، كە دۆخی ڕووداوەكانی ڕابردووی كردووه‌تە ئامانج هەواڵەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە كێشە و گۆڕانكاری لە پێشكەوتن و تێكشكان و شكستەكانی و نمایشی سروشتی، پێشكەوتنی لە شارستانییه‌تدا دەخاتە ڕوو. هەروەها دەڵێت:- “ئەتوانین بڵێن مێژووی ئەمڕۆ بەرهەمی كۆششی ڕابردووە و چۆنیەتی هەموو گۆڕانكارییەكانییەتی، لە بواری چاكە و ئەبێتە بنەمایەكی ڕاستی و دادپەروەری و یەكسانی، كە ئاكاری چاكی ڕابەرانی شكۆداری نەتەوە ئەیكاتە سەرمەشقی كاری داهاتوو:- بۆیە بەهەند وەرگرتنی ئەو زانستە زۆر گرنگە و زانینی پێویستییە”. نووسەر دوای ئەوەی باس لە مێژووی پرشنگداری كورد دەكات بە خێرایی ئاشنامان دەكات بە چەردەیەك لە كۆرنۆلۆژیای گرنگترین ڕووداوە مێژوویەكانی ناوچەكە و وڵاتی كوردان، ئەوە دووپات دەكاتەوە:- ڕووداوەكانی مێژوو وەك:- “جەنگی نێوان سۆمەر-ئەكەد، گۆتی-ئەكەد، كیشی و ئەكەد و ئیلام لە سەدەكانی “2500پ. ز-1595پ. ز” كە كۆتایی بەو دەوڵەتانە هات بە دەستی كاشیەكان و دامەزراندنی دەوڵەتی كاردۆنیاش هەر جەنگی نێوان ئیلام و ئاشەری و لۆلۆ و ئەكەدی، ماد و ئاشوری لە ساڵی “612پ. ز”، كۆتایی بە دوا دەسەڵاتی ئاشوری هات لەلایەن مادەوە بە سەركردایەتی “كەی خەسرەو-كیا كسەر”، ناكۆكی نێوان ماد و ئەخمینی فارس كۆتایی بە دەوڵەتی مادی كورد هات لە ساڵی “550پ. ز” بە دەستی خامەنشینی-ئەخمینی فراسەكان”، كۆتایی بەدەسەڵاتی ئەخمینی هات لە ساڵی “334پ. ز” بەدەستی یۆنانییەكان بەسەركردایەتی “ئەسكەندەری مەكەدۆنی”، كۆتایی بە دەسەڵاتی یۆنانیەكان هات لە سنووری ڕۆژهەڵات بە دەستی ئەشكانییەكانی ئاری نەژاد لە ساڵی “222پ. ز” بەدەستی ئارشاكی ئەشكانی. كۆتایی بە دەوڵەتی ئەشكانی هات لە ساڵی “221ز”، بەدەستی ساسانییەكان بە سەركردایەتی ئەردەشێری كوڕی پاپك ساسانی دووەم، كە لە تیرەی شوانكاری كوردەناوی دەوڵەتەكەیان بە ناوی ساسانی باپیری ئەردەشێرەوە ناوناوە. كۆتایی بە دەسەڵاتی ساسانییەكان هات لەلایەن عەرەبە بەناو ئیسلامەكانەوە. بەڵام كورد هەر لە ململانێدا بووە هەر لە سەردەمی خەلافەتی ڕاشیدین و ئەمەوی و عەباسی و دروستبوونی دەوڵەتی شەدادی و تا سەرهەڵدانی هێرشی مەغۆلەكان لە ساڵانی “1256ز-1258ز”.
دروستبوونی دوو ویلایەتی تورك لە پاش ماوەی مەغۆلەكانی وەك:- دەوڵەتی جەلائیری و دەوڵەتی ئیلخانی و ئاق قوینلو و قەرە قوینلو و دروستبوونی ئیمارەتی عوسمانی و پەرەسەندنی لاوازی دەوڵەتی بیزەنتینی و هەردوو دەوڵەتی تورك بەناوی قەرە قوینلو و ئاق قوینلو لە بەشی باكوور و ڕۆژهەڵات بەدەستی سەفەوییە شیعە مەزهەبەكان، باشوور و باكوور لە كوردستان لەلایەن توركی عوسمانییەوە تا جەنگی یەكەمی جیهانی و دواتر وڵاتی كوردان دابەشكراوە بەسەر دەوڵەتانی “ئێراق و ئێران و توركیا و سوریا”.
“كورد لە بەرەبەیانی مێژووەوە، كورد لە چاخەكانی پێش مێژوودا”
مەبەست لە چاخەكانی پێش مێژوو هەوو ئەو ماوەیە دەگرێتەوە كە مێژووی تێدا نەنووسراوەتەوە و تەواوی چاخە بەردینەكان دەگرێتەوە هەر لە چاخی بەردینی كۆن و چاخی بەردینی ناوەند و چاخی بەردینی نوێ. لەم قۆناغەدا لە كوردستان وەك یەكێك لە لانكەكانی مرۆڤایەتی چەندین جێكەوت و شوێنەوار هەن لە كوردستان دۆزراونەتەوە كە مێژووەكانیان دەگەڕێتەوە بۆ چاخەكانی پێش مێژوو ئەمەش خۆی لە پاشماوەكانی ئەشكەوتەكان و گۆڕ و ئەو پاشماوە خۆراكی و كەرەستە بەكارهێنراوەكانی وەك چەقۆ و گڵینە و قاپ و قاجاغی لە گڵ و بەرد دروستكراودا دەبینێتەوە. لە كوردستاندا چەندین پاشماوەی گرنگ هەن كە مێژووەكانیان دەگەڕێتەوە بۆ هەرسێ چاخە بەردینەكە. نووسەر لە كتێبەكەیدا ناوی چەندین شوێن دەبات كە مێژووەكەیان بۆ ئەو ماوەیە دەگەڕێتەوە لەوانە شوێنەواری “بەردە بەلەكە و كەریم شایەر لە چەمچەماڵ، ئەشكەوتی هەزارمێرد لە سلێمانی، ئەشكەوتی شانیدەر لە هەولێر ئەشكەوتی بێستون لە كرماشان لە كوردستانی ڕۆژهەڵات”. پاشان هێڵكاری ڕەچەڵەكی كورد دەكێشێت. ڕەچەڵەكی كورد دەباتەوە سەر گۆتییەكان. دواتر بە وردی شیكاری بۆ هێڵكاریەكە دەكات و بە چڕی لە پێگەی گۆتییەكان دەدوێت لە زۆر ڕووی شارستانی و ژیارییەوە.
هێڵكاری ڕەچەڵەكی كورد
“چیاكانی زاگرۆس وەك شوناسێك بۆ كورد و دیارترین نەتەوە دێرینەكانی سەرخاكی كوردستان”
نووسەر لە كتێبەكەیدا باسی چەندین نەتەوەی كۆن دەكات كە لەسەرخاكی كوردستان و لە لێوار چیاكانی زاگرۆس ژیاون و ئەو بە كورد ناویان دەبات و تیشك دەخاتەسەر ڕەچەڵەك و مێژوو جوگرافی و سنوری دەسەڵات و دەرخستنی لایەنی شارستانییه‌تیان. وەك “گۆتیەكان و سۆمەرییەكان، لۆلۆییەكان”گەلی لۆلۆ”، میتانییەكان”هۆری، خوری، حۆری، سۆپارتۆ، ئۆرارتۆ”، كاسی”كیشی”، كاردۆنیا، خالدی”كالدی”، سووباری، گەلی ناێری”نێری”، مادەكان، ئیلامی، ساسانی”. دواتر باسی چەندین لایەنی شارستانیان دەكات بە نموونە زمان و نووسین و ئاین و هونەر و لایەنی ڕێكخستن و كارگێڕی و مۆری لولەیی و…هتد. نووسەر پێی وایە هەندێك لەو نەتەوان، لە ئاست شاهانشا و ئیمپراتۆریەتی گەورەدا بوون و سنووری جوگرافی ئیمپراتۆریەتەكەیان فراوان بوو. شەڕیان لەگەڵ نەتەوە گەورەكانی دەوروبەریان بە نموونە ئەكەدی و ئاشوریان كردووە. باوانی زۆرێك لە نەتەوەكانیش بۆ گوتییەكان دەباتەوە. هەرچەندە زۆرێك لە مێژوونووسان چیاكانی زاگرۆس بە مۆرك و مەنزڵگای نەتەوەكانی سەرخاكی كوردستان دەزانن و ئەو چیایە دەكەن بە سیمبوڵ و شوناس و مرۆكی خۆجێیی ئەو نەتەوانە. بەڵام نووسەر هەموو ئەو نەتەوانە بە كورد دەزانێت و دەیانگێڕێتەوە بۆ بابە گەورەیان نەتەوەی خاوەن پێگە گوتییەكان.
“لە ئیمپراتۆریەتەوە بۆ دەوڵەتۆكە، كورد لەسەردەمی خەلافەتی ئیسلامیدا”
نووسەر كەوتنی دەسەڵاتی ساسانییەكان دەكات بە سەردەمی جیاكەرەوە لە نێوان دوو قۆناغی مێژوویی دادەنێت و بەسەردەمی كۆتایی دەسەڵاتی ئیپراتۆریەتی كوردی و سەرهەڵدانی چەند دەوڵەت و دەوڵەتۆكە و میرنشینی كوردی دادەنێت. ناوی چەندین دەوڵەت و ئەمارەت و میرنشین دەهێنێت. لەوانە:-
- دەوڵەتی كورد لە بەغداد لە ساڵی “945ز”، لەلایەن “شێرزاد كوڕی زیرەك”ەوە دامەزراوە كە سەركردەیەكی كورد بوو لە سەردەمی خەلیفە موستەكفی عەباسی”، ئەو پێی وایە ئەو سەردەمە زۆرینەی خەڵكی بەغداد كوردبوون.
- دەوڵەتی شەدادی، لەلایەن “محەمەدی كوڕی شەدادی”، لە ساڵی “950ز-1150ز”، لە ئازەرباینجان و ئەردەبیل و ڕۆژئاوای دەریای قەزویندا فەرمانڕەوایی كردووە و سنووری دەسەڵاتەكەی كشاوە بۆ ئامەد.
- جەعفەری كوڕی فەهریس، لە سنووری موسڵ فەرمانڕەوایی كردووە، لە ساڵی “839ز”. شۆڕش و ڕاپەڕینی دژی خەلیفە موعتەسەمی عەباسی بەرپاكرد.
- دەوڵەتی ئەیوبی:- كە لەلایەن “سەڵاحەدینی ئەیوبی”یەوە دامەزراوە لە نێوان ساڵانی “1138ز-1187ز” فەرمانڕەوایی ناوچەكانی شامی كۆن و بەشێكی زۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ئێستایان كردووە. سڵاحەدینی ئەیوبی توانی لە شەڕی حتیندا “قودس” لەدەست خاچ پەرستەكان ئازاد بكات.
- دەوڵەتی كورد لە بەغداد، لە ساڵی “1525ز-1532ز”، ئەم دەوڵەتە بەهۆی لاوازی دەسەڵاتی سەفەوییەكان لە بەغداد لە ئەنجامی شۆڕشی سوڵتان عەلی زوڵفەقارەوە دروست دەبێت و سنوری جوگرافی دەوڵەتەكەی تەواوی ناوچەی دۆڵی میسۆپۆتامیا دەگرێتەوە.
- حكومەتی زەند، ئەم دەوڵەتە لەلایەن كەریم خانی زەندەوە دادەمەزرێت كە ناوچەیەكی فراوانی ئێرانی گرتەوە و شیراز پایتەختەكەی بوو.
- دەسەڵاتی هۆزی لوڕ-لوڕی بچوك و لوڕی گەورە، ئەم دەسەڵاتە سیستەمی فەرمانڕەوایی سەربەخۆیان نەبووە بەڵام ژێر دەستەی دەسەڵاتی ناوەنیش نەبوون. لەشێوەی میرنیشیندا بوون و لەسەردەمی دەسەڵاتی زەندییەكاندا دەسەڵاتی خۆیان پاراستووە.
- میرنشینی ئەردەڵان، هۆزێكی كوردین و دەگەڕێنەوە بۆ ئەحمەد مەروان كە حكومەتی مەروانییەی كوریان دامەزراند لە كوردستانی ناوەند فەرمانڕەوایی ناوچەیەكی فراوانیان كردووە و پایتەخیتان لەپێشدا “گوڵعەبنەر-خورماڵ” بوو دواتر گواستیانەوە بۆ كەركوك. بڕوا وایە ئەم هۆزە لە دیاربەكرەوە هاتبێتنە ناوچەكە.
- حكومەتی مەلیك كورد لە سیستان، ئەم حكومەتە بە گوێرەی ئاماژەكان “كۆرزون”، لە سیستان لەلایەن هۆزی “كوردگەلی”یەوە لە ساڵی “1245ز-1338ز” بەردەوام بووە.
- میرنشینەكانی جەزیرە و دەرسیم، ئەمەش دابەشدەبن بۆ میرنشینەكانی:- “جەزیرە، خێزان، شیروان، بەتلیس، باكوور”گیان پۆڵا”، ساسۆن، سویری، پازۆكی، میرداس”میردەسی”، چەمشگزك”.
- میرنشینەكانی نێوان جەزیرە و كلس:- ئەمەش دابەشدەبن بۆ میرنشینەكانی “حەسەن كیف، سلیمانی، زراكی، كلس، مەحمودی، بەنیانیس، دنبڵی، برادۆست، سۆمای، تەرگەوەر، موكری، داسنی”.
هەروەها نووسەر باسی مێژوو جوگرافیای و لایەنی شارستانی و ناوادارانی چەندین میرنیشینی تری كوردی دەكات وەك:- “سۆران، بابان، بانە، گەڵباخی، كەلهوڕ، دەرە تەنگ، ماهیدەشت، سیا مەنسوری، چنگنی، زەنگەنە، خۆراسان”.
“پانۆرامای مێژووی هاوچەرخی كورد”
لە مێژووی هاوچەرخی كوردیدا باسی زۆر شۆڕش و ڕاپەڕینی وەك:- ڕاپەڕینی شێخ مەحمودی حەفید و كۆماری مهاباد و كوردستانی سوور كەسایەتی كورد دەكات هەر لە شێخ مەحمودی حەفید و پێشەوا قازی محەمەد و بەكر عەسكەری و چەندین لایەنی گرنگ لە بزوتنەوە شۆڕشگێڕییە كوردیەكان دەخاتەڕوو. هەروەها باس لە ڕۆڵی چەندین كەسایەتی كوردی دەكات كە سەرمەشق و بزوێنەری هەستی نەتەوەیی و شۆڕشگێڕی بوون. ڕۆڵیان بینیوە لە خەباتی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی كورددا لە قۆناغە جیاجیا كانی مێژووی بزافی خەباتی رزگاری نەتەوەیی كورددا.
پوختەی گرنگترین بۆ چوونەكانی نووسەر لە كتێبەكەدا:-
- سۆمەرییەكان كوردن و وەك نەژاد لقێكی بەهێزی تیرەی گۆتین، خاوەن پێگەی شارستانی گرنگن لە مێژوودا.
- كورد داهێنەری یاسایە، بۆ ئەو مەبەستە نووسەر پاڵپشتی لە بۆچوونێكی د. محمود ئەمین دەكات كە دەڵێت:- بەردە بەلەكە لە ڕۆژهەڵاتی چەمچەماڵ، كۆنترین هەرێم و ئاوەدانی و پێشكەوتنی شارستانی تێدابووە لە بەردەبەلەكە بە بەردی “كۆدۆرۆ” ناویان بردوە، بە بەرد سنوریان دروست كردووە لە نێوان زەوی و زاری هاوڵاتیان كە نەئەبوو ئەو سنورە ببەزێنرێت، ئەمە یاسایەك بوو دەبوو كەس نەی بەزێنێت. پاشان پرسیاری ئەوە دەكات ئیتر بۆچی دەبێت حامورابی بە كەسی یەكەم دابنرێت كە یاسای داهێناوە لە كاتێكدا هەزاران ساڵ پێش حامورابی ئەو یاسایە هەبووە.
- باس لە ئاڤیستا دەكات و پێی وایە ئاڤیستا كۆنترین پەیامە، كە مرۆڤایەتی لێ ئاگاداركراوەتەوە، ئاڤێستا سەرچاوەی زمانی كوردییە.
- ساسانییەكان كوردن و لە تیرەی شوانكارەی كوردن.
- سەفەوییەكان بە ڕەچەڵەك كوردن و لە قەرەداغەوە بەناوی ڕابەری ئایین چوونەتە دەڤەری خوارزم و دواتر هاتوونەتە ئەردەبیل، مەزهەبی سووننە ئاراستەیان بووە لە سەردەمی سەید عەلیەوە بوونەتە شیعە، بەڵام نەیان وتووە ئێمە كوردین.
- ئێراق پێشتر ناوی ئێراق نەبووە، تەنها بەسرە و كوفەوە پێیان وتووە ئێراق ئەویش ئاراك بووە لە سەردەمی كاشیەكان ئەو ناوەیان لێناون.
- باس لە چەندین دەوڵەت و دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی شاراوە و میرنشینی كوردی دەكات، كە لە زۆر لایەنی بەڕێوەبردن و دەسەڵاتدارییەوە سەربەخۆ یاخود نیمچە سەربەخۆ بوون.
پڕۆفایلی نووسەر؛
سەردار تاهیر محەمەد جەباری، نەوەی سەید محەمەدی جەبارییە كە یەكێك بوو لە هاوەڵەكانی شێخ مەحمودی حەفید و فەرماندەی كەركوك گەرمیانی شێخ مەحمود، لە ساڵی “1944” لە دایك بووە، خەباتكارێكی نیشتیمانی و نەتەوەییە و زیاتر لە نیوسەدە وەك پێشمەرگە و خەباتگێڕ لە ڕیزی شۆڕشگێڕانی كورددا چەك بەشان بووە. چەندین جار لەسەر هەڵوێستی كوردایەتی پێشمەرگایەتی دەربەدەر و ماڵ بەكۆڵ بووە. زمانەكانی كوردی و عەرەبی و فارسی دەزانێت. لە ساڵانی حەفتا و هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە سەرقاڵی نووسین و بەدواداچوونە، چەندین نووسین و بابەتی لە بەشێك لە گۆڤار و ڕۆژنامەكانی كوردستاندا بڵاوكردووه‌تەوە. خاوەن كتێبی “مێژووی دەسەڵاتی كورد”ە، چەند دەستنووس و بەرهەمێكی تری ئامادەیە بۆ چاپ.
سەرچاوە:-
سەردار تاهیرمحەمەد جەباری، مێژووی دەسەڵاتی كورد، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2024
ڕانانی:- كازم جەباری
