“سنوورى جیۆگرافی کوردستان”
ئاماژەکردن بە سنوور و نەخشەی وڵاتی کوردستان کارێکی گرنگە، بۆئەوەی بزانین بەکوێ دەوترێت کوردستان، گەلە دێرینەکانی کوردستان کە پەیوەندیان بە ڕەگەز و بنەچەی کوردەوە هەیە کێن؟ ئەو گەلانەی وەک بێگانە هاتوونەتە سەرخاکی کورد و کوردستان کێن و کەی هاتوون و چۆن ئەم خاک و ئاو و نیشتیمانەیان داگیرکردووە؟ لێرەدا پێویستە شوێن و سنوورى جیۆگرافی کوردستان باس بکرێت، چونکە باسکردنی مێژوو و شارستانییەت بە بێ شوێن کارێکی ناتەواو دەبێت، شوێن و کات دوو بنەمای گرنگن لە دڕووستکردنی توخمەکانی شارستانییەتی کوردستان و تایبەتمەندی پێدەبەخشێت، دواتریش توخمەکانی تر کاریگەری خۆیان دەبێت. هەڕووەها هەندێ بە ناو توێژەر و خوێندەوار و جیۆگرافیناسی کورد لە پەرتووک و رڕگەیاندن و سایتەکانیاندا نەخشەی کوردستانیان بە شێوەیەکی یەکجار کورت و شێواو و پچراو داناوە، جێگای داخە و پێویستە هەموو تاک و خوێنەرێکی کورد ئاگادار بێت.
لەبەرئەوە لێرەدا هەوڵدراوە نەخشەی ڕاستەقینەی کوردستانی گەورە بخرێتەڕوو، جێگای داخە کە نەتوانین کوردستانی سوور لە “یەکێتی سۆڤیەت”ی جاران و ناوچەی قەرەباغی ئێستای نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان و هەندێ هەرێمی دابڕاو لە کوردستان دانەنێین لەنەخشەی کوردستانی گەورە. هەڕووەها پشتگوێخستنی هەمەدانی پایتەختی میدیا، کە بەشارێکی گرنگ و مێژووی کوردستان دادەنرێت. ئەمەش سەرەڕای چەندین شوێن و شار و هەرێمی تر کە بەتەواوەتی بە فارس کراون یان بەعەرەب کراون یان بەتورک کراون یان بەئەرمەنی و ئازەری کراون، وەکو ئەریڤان و بەتەبلیس و ماکۆ و نەخچەوان و ئەردەبیل و بەشێکی زۆری سیواس و ئەرزڕوووم. هەڕووەها هەوڵدراوە نەخشەی شێوێنراو دانراوە لەزۆر شوێن و سەرچاوە و نەخشەدا هەرێمەکانی وەکو لوڕستان و ئیلام و کەڵهوڕ و بەدرە و جەسان و شەنگال و نەینەوا و گەلێک ناوچەی تری کوردستان باس نەکراون و دانەنراون، بەمەش نەخشەی کوردستانیان بەدڵی داگیرکار و ناحەزانی کوردستان داناوە نەک وەکو کارێکی ڕاستی و دڕووستی و زانستی پشت بەستوو بەسەرچاوە مێژووی و جیۆگرافیەکانی گەلانی بیانی و دراوسێی کوردستان هتد، بۆنمونە هەندێ لەو هەرێمانەی بەکوردستان دانەنراون لەسەرچاوە عەرەبی و تورکی و فارسییەکاندا بەخاکی کوردستان ناسراون و نکوڵی کوردستان بوونیان لێنەکراوە، کەچی کورد خۆی لە نە خشەکەی دابڕیوە و پشتگوێی خستووە، هەڕووەها زانا جیۆگرافی و مێژووییەکانی وەکو “ئیبن حەوقەل و یاقتی حموی و قاموس ئیعلامی تورکی و ئەولیا چەلەبی” و سەدان سەرچاوەی تر باسی زۆر هەرێمی کوردستان دەکەن و ئێستا لە نەخشەی کوردستاندا بوونی نیە، توێژەرانی کورد خۆیان لەقەرەی نادەن وەکو بڵێی لەبنەچەدا ئەمانە هی تورک وعه‌ره‌ب و فارس بن، لەکاتێکدا مێژووی هاتنی تورک حەوسەت ساڵێک دەبێت و عه‌ره‌بیش بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئیسلامەوە هاتوونەتە کوردستان، فارسیش هەرێمێکی بچوکی ژێردەستی میدیەکان بوون، ئازەرییەکانیش بەشێک بوون لەتورک و تورکمانەسه‌لجوقیەکان.
خاک و وڵاتى کوردستان بە یەکێک لە بنکە سەرەکیەکانی شارستانییەتى مرۆڤایەتى دادەنرێت لە جیهاندا، بەتایبەتى لە رۆژهەڵاتى کۆندا، لە چاخەکانی پێش مێژوو، بەتایبەتی لەچاخی بەردینی نوێ وکانزاییدا، هەڕووەها لە هەموو سەردەمە مێژووییەکانیشدا بەشداری گرنگ و دیاری هەبووە. لەژێر ناوی جیاوازدا وەکو سومەر سوتو “سوبار” و گوتویوم و هوری ولولوبی و ئیلام و میتانی و هیتی و میسۆپۆتامیا و.. هتد، ئەم سنوورەش ناوچەیەکی فراوان دەگرێتەوە دەکەوێتە نێوان هەردوو ڕووباری دیجلەو فورات و کەنداوی فارس ڕووباری کاڕوون و تائیلام و تا ناوچە شاخاوییەکانی فارس، ولە کەنداوی فارسیشەوە بۆ دۆڵی باتن”وادی باتن-Wadi al Batin””١” لە نزیک خاکی سعودی عەرەبی و هەموو باكووری سوریا و ناوچەکانی خاپوور تا دەریای ناوەڕاست و بەرزاییەکانی تۆرۆس و ئۆرانت و ئەمانوس مێرسین و سیلیسیا و تا ئەناتۆلیا و لەوێشەوە تا ئەرمینیا، لەوێشەوە بۆ ئازەربایجان و و خۆراسان و سەردەریای قەزوین و لەوێشەوە بەناوەڕاستی ئێرانی ئەمڕۆدا درێژ دەبێتەوە تا کەنداوی فارس، ئەم ناوچانە بە گرنگترین مەڵبەندی شارستانی دادەنرێن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە خاکی کوردستانن.”٢” هەروەها لەپەرتووکی “The Civilization in the near east” ناوچەکانی سنووری کوردستانی گەورەی بە بنکە سەرەکییەکانی سەرهەڵدانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی داناوە، لە ڕووی کۆمەڵایەتی و ئایینی و کشتوکاڵ و گوند و شارووزمان و خەت و نووسین و دەوڵەت و یاسا و سەرجەم لایەنەکانی تری ئابووری و بازرگانی و رۆشنبیری و پەرووەردە و داهێنانی تری ژیاری ناوی کوردستانی بەگەورەی لەسەر داناوە.”٣”
“سنووری کوردستان”
شێوەى سنوورى کوردستان لە سێگۆشەیەکى وەستاو دەچێت، دەکەوێتە ناوەڕاستى رۆژئاواى قاڕەى ئاسیاوە، لەسەر هێڵى درێژى “30 -40”ی رۆژهەڵات و بازنەى پانى “37 – 48”ی رۆژئاواوە.”٤” بڕوانەنەخشەی ژمارە”١”،”٢”
نەخشەی ژمارە”١”
نەخشەی ژمارە”٢”نەخشەی کوردستان ساڵی ١٩٥٠دڕووستکراوە لەفرانسیسکۆ هێشتازۆرشوێن وناوچەکانی تری کوردستانی دانەناوە.
سنوورە سڕووشتییەکەى کوردستان بەم شێوەیەیە؛ لە رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵاتەوە هەموو باشوورى ئێرانی ئێستا تا کەنداوی فارس، لەوێشەوە بەرەو باكوور بۆ هەمەدان و تەورێز و تادەریای خەزەر، لەوێشەوە بۆ ڕووبارى ئاراس لە قەوقاسى باشوور. لە باكوورەوە، ڕووبارى ئاراس و قەوقاس تا هەرێمى لازستان لە سنووری ئەرمینیا و جۆرجیا و تورکیا. یان لەناوچەی کوردنیشینی ناگۆر قەرەباخی نێوان ئەرمینیاو ئازەربایجان تادەگاتەوە ئەوپەڕی ئەرزڕوووم لەکەناری دەریای رەش.”٥” لە رۆژئاواوە، لەوپەڕى باكوورەوە لە ئەرزڕووم و کەناری دەریای رەشەوە درێژدەبێتەوە بەرەو رۆژئاوا لەناوەڕاستی ئاسیای بچوکەوە تا دەگاتەمێرسین و ئایانە لە سەردەریای ناوەڕاست و لە وێشەوە دەگاتە ئەسکەندەڕوونە لە سەردەریای ناوەڕاست.”٦” لە باشوور و باشوورى رۆژهەڵاتیشەوە، لە کەنداوی فارسەوە دواتر بە زنجیرە شاخێک دەستپێدەکات لە “پشتکو بەرەو حەمرین، شەنگال/سنجار، دێرزوور، رەقە، حەلەب ولازقیە لەسەردەریای ناوەڕاست ولەوێشەوەتا دەگاتە سنوورى ئەسکەندەڕوونە.”٧” هەڕووەها ناوچەکانی ناگۆر قەرەباغ وخۆراسانیش بەشێکی سەرەکین لەسنووری سورشتی ومرۆی وخاکی کوردستان. وەکو لە نەخشەی ژمارە “٣،٤”داڕووونکراوەتەوە. هەڕووەها سنوورى رامیاری ئەم نیشتمانەبەم شێوەیەدەبێت: لە رۆژهەڵاتەوە ئێران و ئازەربایجان، لە باكوورەوە تورکیا، ئەرمینیا، جۆرجیا، لە باشوورەوە وڵاتانی کەنداو کوێت و ئێراق، لە رۆژئاواشەوە یۆنان و سوریا و لوبنان.”٨” لەسەر ڕووپێوی خاکی کوردستانی گەورە تاکو ئەمڕۆ چەندین ڕوووپێوی و بیر و باوەری جیاوازهەن.
هەندێک زاناو جیۆگرافیناس دەڵێن:- ڕوووپێوى ئەم نیشتمانە دەگاتە “500،000 كم²“، کە ئەمەش زیاتر نەخشەکانی چری دانیشتوانی کوردستانیان کردۆتە بنەما، هەروەها “لوسیان رامبۆ” خاکی کوردستان بە”530,000” كم²“دادەنێت. کە لە هەریەک لە بەریتانیا و بەلجیکا و هۆڵەندا و دانیمارک پێکەوە فراوانترە.”٩” لەگەڵ ئەوانەشدا ڕوووبەری کوردستان بە نزیکەی “536,039”كم² دادەنرێت ئەمەیان لە ڕاستییەوە نزیکترە کە لە لایەن زلهێز و داگیرکەرانەوە دابەشکراوە بەسەر شەش وڵاتدا وەکو “تورکیا، ئێران، ئێراق، سوریا، ئەرمینیا، ئازەربایجان”دا. ئەم ڕوووپێوییەش هیێشتا کەمە و زۆر ناوچە و خاکی کوردستانی هەژمارنەکردووە، تەنها ئەو خاکانە نەبێت کە کورد تێیدا نیشتەجێە و زۆرینەیە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین شار و هەرێم کە کوردی لێدەرکراوە هەژمارنەکراوە وەک بەشێک لە ناوچەکانی باشووری میسۆپۆتامیا. هەروەها لە بابەتێکدا بەناوی کورد کە لە ساڵی ١٩٩٠لە ژمارەی یەکەمی کوردستان تایمزدا لە نیۆرک چاپکراوە و بڵاوکراوەتەوە ڕوووبەری کوردستانی بە”550,000”كم² داناوە.”١٠” ئەمە جگە لەو خاکەی لە وڵاتی ئەرمەن و ئازەر و ڕووسیایە کە بە کوردستانی سوور ناسراوە. بڕوانە نەخشەی ژمارە “٣” هەڕووەها هەندێ هەرێم و شاری تر کە بەیەکجاری لەکوردبوون سڕاونەتەوە یان بەتەواوەتی بە تورک و عه‌ره‌ب و فارس و ئازەر و ئەرمەن کراون.
لێرەداپێویستەڕوووبەری کوردستانی سوڕووخۆراسانیش بخرێتەسەری کەهەمووی پێکەوە دەکاتەزیاترلە”650,000”كم². وەک لە خشتەی ژمارە”١”داڕووون کراوەتەوە.
خشتەی ژمارە “١”
هەروەها درێژایی خاکی کوردستانیش لە باكوورەوە تاکو باشوور نزیکەی” 1300 “کم، پانیەکەشی لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا”550”کیلۆمەترە.”١١” لەسەر ئەم خاکە نەتەوەیەکی رەسەن و گەورە وخاوەن مێژوو، زمان، شارستانی، ئایین، فەرهەنگ دەژی پێی دەوترێت نەتەوەی کورد یان گەلی کورد، لەهاوشانی نەتەوەی کوردیشدا نەتەوەی تر هەن وەکو “ئازەری، فارس، عه‌ره‌ب، تورک، تورکمان“ کەئەمانەوەک داگیرکاڕوولەچوارچێوەی پرۆسەی بەعەربکردن، فارسکردن، بەتورککردندا هاتونەتە کوردستان بەدرێژای مێژوو، ئەوانیتریش وەک “کلدانی، سریانی، ئەرمەن، مەسیحی وکەمینەیتریش هەن”.
نەخشەی ژمار”٣”نەخشەی کوردستانی گەورە
نەخشەی ژمار”٥”نەخشەی کوردستانی گەورە هەرچەند کەموکوڕی زۆری تێدایە زۆرشوێنی کوردستانی دانەناوە وەک هەمەدان وناوچەکانی تر
This map presented by the Kurdish Kurdish League Delegation to the first session of the United Nations at San Francisco in 30th of March 1945.”A League of Nations’ Commission of Inquiry with Belgian, Hungarian and Swedish members was sent to the region in 1924 to study the case and found that the people of Mosul did not want to be part of Turkey or Iraq but if they had to choose would pick Iraq
نەخشەی ژمار”٦”نەخشەی کوردستانی گەورە، هەرچەند کەموکوڕی زۆری تێدایە زۆرشوێنی کوردستانی دانەناوە وەک هەمەدان وناوچەکانی تر.
This is a map based on what was presented by the Kurdish delegation to the first session of the United Nations at San Francisco in 1945. It is the most common map of Kurdistan used by various Kurdish organizations in the course of 1950s through 1980s.The map grossly exaggerates the extent of the Kurdish home territories in the south, extending it to the shores of the Persian Gulf. In the northwest, however, it completely disregards the large central Anatolian exclaves as it ignores the Khurasani and the Elburz exclaves in northern and northeastern Iran.
پەراوێزوسەرچاوەکانی بەشی سێیەم / باسی یەکەم کورتەیەکی جیۆگرافی کوردستان
“1” وادی باتن ئەم دۆڵە ئێستا لە سنووری کۆیت وئێراق سعودیەدایە ،وەکولقێکی ڕووباری “Augat al Batin”عوجە الباطن” وەکو سنوورێکی سڕووشتی نێوان ئەوسێ وڵاتەیە،بۆ زانیاری زیاتربڕوانە
Ahmad Tasien Al-Gurniry, Source Rock of the Volcanic Fragments in Wadi Al-batin, Iraq Geomorphological, Petrographical and Geochemical Evidences 2017,p37-39” IJASRM”. Intermational Journal of Advanced Scientific Research and Management. www.ijam.com
2” Sir.Leonard Wooley; Jacquetta Hawkes, History of Mankind, Prehistory and The beginning of Cicilization,Volume 1,1964 p364-376.
3” Jack M.Sasson: Editor in Chief, John Baines, Gary Beckman, Karen S.Rubinson,Associate Editors: Civilization of the Ancient Near East,Volume “1-6”,USA,New York,1995.
٤”عبدالرحمان قاسملو: كوردستان والكورد، دراسة سياسية وإقتصادية،ط8، تر: غانم حمدون،سليماني ،2008،ص26
“٥” رەفیق شوانی : چه‌ند بابه‌تێكی زمان و ڕێزمانی كوردی، چ١،هەولێر،٢٠٠١،ل ١٠٣.
٦”عبدالرقيب يوسف: الحدود كوردستان الجنوبية من سنجار حتي بدرة، سليماني، 2011ص 6-11.
– محەمەد مەحمود مەندەلاوی:مێژوو وشارستانیێتی کورد،چ٢،هەولێر ، 2009، ل65.
٧”. ئو.ل.ڤیلیڤیچسکی : نەژادی کوردورەوتی میێژووی دڕووست بوونی میلەتی کورد، وەرگێڕانی ،رەشاد میران،چ٢،هەولێر ،2000،ل58.- فؤاد حمة خورشيد، كورد: كورتة ليَكؤلَينةوةيةكى زانستيية، و: صالح سعيد دةلؤيي، سليَمانى، 2000..ل11-12.
٨”. فرسەت مەرعی: کوردوکوردستان مشتومڕی ئەفسانەومێژوووئایین،چ١،وە، ئامانج نعمەت، 2010، ل33،
٩”. ئو.ل.ڤیلیڤیچسکی: نەژادی کوردورەوتی میێژووی دڕووست بوونی میلەتی کورد ، ل 58.- عبدالرحمان قاسملو: كوردستان والكورد، س،پ، 2008، ص25.
دوڕیە عەونی،مەحمود زاید،مستەفاعەوەز: کورد لەمیسر بەدرێژای سەدەکان، وە،مستەفا حوسێن،چ١،.٢٠١٣،ل٢٠-٢١.
١٠” غلامعلی ادریسیان:کردوکردستان درهزارهای ماقبل تاریخ وعهدباستان،چاپ دوم ،سەردەم،٢٠١٩،ل٤٢.
١١”هيرؤدؤتس و فوأد حمة خورشيد: اصل الكورد، بغداد، 2003 ص52.
