دەزگه و ناوەندەكانی ڕاگەیاندن، یەكێكن لە فاكتەر و كەناڵەكانی بەدیهێنانی ڕۆشنبیریی سیاسی لە كۆمەڵگەدا، هەر ئەوان _ناوەندە میدیایییەكان_ ڕۆڵێكی گرنگ و بەرچاو لە هەمواركردن و گۆڕینی بەها و دید و بۆچوون و ئاراستەی تاكەكان لە بوارە جۆربەجۆرەكاندا دەبینن و، بەشداری لە ئامادەكردنی هاووڵاتیان بۆ گێڕانی ڕۆڵێكی چالاك و كارا و سوودمەند لە تەواوی كایەكانی نێو كۆمەڵگەدا، دەكەن. لێرەدا مەبەستمان لە دەزگه و ناوەندەكانی میدیا، هەر سێ جۆری ڕاگەیاندنی بینرا‌و، خوێنراو و بیستراوە، وەك تەلەفزیۆن و ڕۆژنامە و گۆڤار و ڕادیۆ و ماڵپەڕ و تۆڕی ئەنتەرنێت، كە ئەم ئامراز و ناوەندانە ڕۆڵێكی گرنگ لە پرۆسەی پەروەردەكردنی سیاسیدا دەگێڕن؛ بەو پێیەی كە لە ڕێگه‌ی ئەم دەزگه‌یانەوە، تاك لە كۆمەڵگەدا، بە زانیارییە سیاسی و كولتووری و كۆمەڵایەتییەكان بارگاوی و پڕچەك دەبێت و، بەشداریش لە پێكهێنان و سەقامگیربوونی بەها و نۆرمە سیاسییەكاندا دەكات.
لە كۆمەڵگە سەقامگیر و پێشكەوتووەكانی دنیادا، دەزگه و ناوەندەكانی میدیا و ڕاگەیاندن، سەرباری گەشەكردنیان لەسەر ئاستێكی فراوان، لە هەمان كاتیشدا زانیارییەكان دەربارەی بڕیار و سیاسەتەكانی چینی حوكمڕان، بۆ هاونیشتیمانیان و جەماوەر و حكومڕانیكراوەكان ده‌گوازنه‌وه، هەروەها لەسەر داخوازی و كاردانەوەی جەماوەر، زانیارییەكان بۆ نوخبەی فەرمانڕەوا ده‌گوازنه‌وه. ئەو دەرپەڕینە بەردەوامەی زانیارییەكان لە سەرەوە بۆ خوارەوە و، بەپێچەوانەیشەوە، جەخت لەسەر بەها و ڕۆشنبیرییە سیاسییە باوەكان دەكاتەوە. بۆیە دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا، بە هۆی پێشكەوتنی بەرچاوی تەكنۆلۆژییه‌وە دەورێكی ئەكتیڤ و كارا لە پێكهێنانی ڕۆشنبیرییەكی سیاسیی نوێ لای هاووڵاتیان، دەگێڕن. لە جێگه‌ی خۆیدا دەزانم، پێش ئەوەی باس لە دەزگه و ناوەندەكانی میدیا و ڕاگەیاندن، وەك ئامرازێكی سەرەكی بۆ فەراهەمكردنی ڕۆشنبیریی سیاسی، بكەین، دەمانەوێت تیشكێك بخەینە سەر پێناسەی خودی چەمكی ڕاگەیاندن و مێژووی سەرهەڵدانی. لە ڕووی زمانە‌وانییەوە چەمكی ڕاگەیاندن لە بنەڕەتدا لە وشەی “Communnis”ـی لاتینییە‌وە وەرگیراوە، كە بە واتای بڵاوە، یان باوە دێت. بنچینەی پرۆسەی ڕاگەیاندنیش هێنانەدی و گشتگیری و هاوبەشییە، ئەمەیش نایەتە دی، ئەگەر لانی كەم، جۆرە لێكتێگەیشتنێكی هاوبەش و چۆنیەك لە واتای پەیامی پەیوەندیكردنەكەی نێوانیان و، بوونەهۆی تێگیشتنێكی بونیاتنراو لەسەر گۆڕینەوەی زانیاری و شارەزایی و كارامەیی لە نێوان هەردوو لایەنی پرۆسەی ڕاگەیاندندا، بوونی نەبێت.
هەندێك پێیان وایە، ڕاگەیاندن پەیامێكی هزرییە و چەند ناوەڕۆكێكی جیاجیا و ئامانجی جیاواز لەخۆ دەگرێ، بەپێی ئەو ناوەڕۆكانەی كە گوزارشتی لێ دەكات، بەو ئامانج و نیازەی لە ڕێی هۆكارە جیاجیاكانی پەیوەندییەوە، لەگەڵ خەڵكیدا بدوێ. بیرمەندی گەورەی ئەمەریكی “كارل هۆفلاند” پێناسەی ڕاگەیاندن دەكات و دەڵێت:- “ڕاگەیاندن پرۆسەیەكە كە تیایدا تاك “نێرەر”، ئاگاداركەرەوەیەك، هێمای زمانەوانی یاخود ئاماژە، دەنێرێ و ڕەوانە دەكات، تاكوو ڕەفتاری تاكەكان “وەرگرەكان” هەموار بكات.” هەروەها بیرمەندی ئەمەریكی، “ولبر شرام” دەڵێت:- “ڕاگەیاندن ئەو ئامرازەیە كە لەیەكتێگەیشتن لە نێوان كۆمەڵگەكاندا مسۆگەر دەكات، ئەمەیش بە سروشتی خۆی، كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە كۆمەڵگەكانی تر جیا دەكاتەوە”. هەروەها “ئۆتۆ ویلهێلم كرۆن” بیرمەندی ئەڵمانی دەڵێت:- “ڕاگەیاندن، دەربڕین و گۆزارشتێكی بابەتییانەیە بۆ ئه‌قڵییه‌ت و ڕۆح و ويست و ئارەزوو و ئاراستەی جەماوەر.” بە شێوەیەكی گشتی، ڕاگەیاندن بریتییە لەو پرۆسانەی كە تیایدا لایەنێك لە لایانەكان، تاك، لایەنێك، ناوەندێك، ده‌ست ده‌كا بە ئاراستەكردنی پەیامێك، هەواڵ، زانیاری، شرۆڤەكردن، لەسەر پرس و دۆزەكان بە شێوەیەكی زانستییانە و بابەتییانە و ڕاستگۆیانە، بە ڕێگه‌ی یەكێك لە ئامرازەكانی ڕاگەیاندن، بە مەبەستی ئاگاداركردنەوە و هۆشیاركردنەوەی بەرامبەرەكانی و، دواندنی ئەقڵیان بۆ بڕیاردان و هەڵوێستوەرگرتن لەسەر پرس و دۆزە جیاوازەكانی تایبەت بە تاكەكانی كۆمەڵگە.
دەبینیین كەوا ڕاگەیاندن مێژوویەكی كۆنی هەیە، بە جۆرێك دەتوانین بڵێین لەگەڵ دروستبوونی مرۆڤ و نیشتەجێبوونی لەسەر زەویدا بوونی هەبووە. چونكە ئەگەر ڕاگەیاندن شێوەیەك لە شێوەكانی پەیوەندیكردن بێت، كە ناوە زانستییەكەیەتی، بەم واتایە هەر لە سەرەتای دروستبوونی ئادەمیزادەوە پرۆسەی ڕاگەیاندن دەستی پێ كردووە و، مرۆڤ خۆی لە مییانەی قسە و دیالۆگ و وتووێژەوە پیادە و مومارەسەی كردووە، كە بۆ قەناعەتپێهێنانی بەرامبەر و تێگەیاندنی، بەكاری هێناوە. پاشان لەگەڵ گەشەكردن و بەرەوپێشچوونی مرۆڤایەتی و گەشەكردنی كایە مرۆڤایەتییەكان و پەرەسەندنی پەیوەندییە مرۆیی و نێودەوڵەتییەكان، ڕاگەیاندنیش وردە وردە گەشەی كردووە و، بە چەندین قۆناغی جۆراوجۆردا گوزەری كردووە تا گەیشتۆتە ئەم قۆناغەی ئێستا. بەم شێوەیە، ڕاگەیاندن تەنیا لە چوارچێوەیەكی تەسكی بیستن و نووسیندا نەماوەتەوە و، چەندین پێشكەوتنی گەورەی بە خۆیەوە بینیوە. ئەو هەموو دەزگه‌ی بینین و بیستن و تەكنیكی نوێیە هاتۆتە ئاراوە لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆن و كەناڵی ئاسمانی و ماڵپەڕ و تۆڕی ئەنتەرنێت و ڕۆژنامەگەری بە هەموو جۆرەكانییەوە، تا ئەو ئاستەی كە خۆی لە مەیدانەكەدا سەپاندووە و، بە دەسەڵاتی چوارەم ناوزەند دەكرێ.
بۆیە دەبینین ڕاگەیاندن، لە كۆن و ئێستایشدا، لە هۆشیاركردنەوە و ڕۆشنبیركردنی خەڵكیدا سەبارەت بە بوارە جۆراجۆرەكان لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتوورییەوە، ڕۆڵی گرنگ و زیاتر دەبینێت. ڕاگەیاندن، بەپێی ئەو كاریگەرییەی كە لەسەر هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتی و دروستكردنی ڕای گشتی هەیەتی، یەكێكە لە پێكهاتەكانی سیستەمی سیاسی. لە هەمان كاتدا، دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن ڕۆڵێكی چالاك و كارا لە بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیاندا دەگێڕن، بۆیە شارەزایانی ئەو بوارە، لەنێو پاڵنەرە كولتوورییەكاندا بۆ بەشداریی سیاسی، باس لە گرنگیی كاریگەریی ڕاگەیاندن لەو بارەیەوە، دەكەن. یەكێك لەو ئەركە سەرەكییانەی كە دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن بە ئەنجامی دەگەیەنن، بریتییە لە ئەركی پێكهێنانی ڕا و بۆچوونەكان لە لای تاك و كۆمەڵ و نەتەوە. چونكە ئەركی میدیا، یارمەتیدانی تاكەكانی كۆمەڵگه‌یه بۆ تێگەیشتن لە بابەتەكان و ئاگاداربوون لە ژینگەی دەوروبەر، بۆ ئەوەی خۆیانی لەگەڵدا بگونجێنن، ئەمە لە كاتێكدایە كە ئەم كارە لە ڕێگه‌ی میدیاوە كارئاسانییەكی تەواوی بۆ تاكەكان دەستەبەر كردووە. بەو پێیەی دەزگه و ناوەندەكانی میدیا، بەشێكن لە زنجیرەی پەرەسەندنی تەكنۆلۆژی و، لە كاری گەشەسەندندا، بە تایبەتی لە ڕووی چەمكە مرۆڤایەتییە گشتى و باو و بەرفراوانەكانەوە، وەك باری سیاسی و ڕۆشنبیریی و كۆمەڵایەتی و تەندروستی و نیشتیمانی و كولتووری و … هتد، ڕۆڵێكی باش دەگێڕن.
لە كۆتاییدا دەڵێین لە ڕێگه‌ی كەناڵ و ئامرازەكانی ڕاگەیاندنەوە، ڕۆژانە و بە شێوەیەكی بەردەوام، كۆمەڵێك بیر‌وباوەڕ و زانیاریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووری و ئابووری، بۆ جەماوەر دەگوازرێتەوە و، گرنگیی كەناڵەكانی ڕاگەیاندن لە پرۆسەیەكی لەم شێوەیەدا ئەوەیە كە ئەم كەناڵانە، وزە و توانایەكی لەڕادەبەدەریان، بۆ دەستبەسەرداگرتنی ئەقڵ و هۆشی خەڵكی و ئاراستەكردنیان بە زەبری ئەو كاریگەرییەی كە دروستی دەكات، هەیە. هه‌روه‌ها ئەم كەناڵانەی ڕاگەیاندن، لە خوڵقاندنی ڕۆشنبیرییەكی گشتی و جەماوەریدا و، لەگەڵ ئەوەیشدا دروستكردنی ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانی و ورووژاندنی هەست و سۆزی جەماوەر، لە پاڵ پاراستنی سەقامگیری و ئاسایشی سیستەمی سیاسیدا، ڕۆڵیان هەیە. بەكورتی، بەبێ بوونی دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن، بەتایبەتیتر ڕاگەیاندنی ئازاد و سەربەخۆ، پرۆسەی دیموكراسی تەواو نابێ و بەڕێوە ناچێ، چونكە فاكتەرێكی سەرەكی و بەرچاون لە بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیریی سیاسی لە مییانەی بەرنامەی هەمەجۆرەوە، كە لەم دەزگه‌یانەوە پەخش دەكرێ، تاكوو ڕۆشنبیریی سیاسی لای تاكەكانی كۆمەڵگە بەرز بكاتەوە.
