“لەبری پێشەكی”
دروزەکان سەر بە تایفەی “دروزن”؛ ژمارەیان بە نزیکەی دوو ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهاندا مەزەندە دەکرێت؛ زۆرترینیان نیشتەجێی پارێزگای سوەیدای باشووری سووریان کە ژمارەیان سەرووی 700 هەزار کەسە، لە لوبنان و ئیسرائیلیش هەن و ڵاتانی تریش هەن. دروز سەر بە ئایینە “باتنییەکان”ـن، کە هێشتا زۆر شت لەسەریان نازانرێت و بە نهێنی ماوەتەوە و بە کۆمەڵگەیەكی ئایینی داخراو ناسراون، باوەڕیان بە کتێبی نامەکانی حیکمەت “رسائل الحیكمة” هەیە کە بە گوتەی خۆیان “تەفسیرێكی باتنی” قورئانی پیرۆزە؛ بە گشتی دروزەکان لە مەزهەبی شیعەوە نزیکن و لە زنجیرەی زەید کوڕی عەلی کوڕی حوسێنی کوڕی عەلی ئەبو تالیب، خەلیفەی چوارەمی موسڵمانان شۆڕبوونەتەوە؛ زەید برای محەممەد باقرە، ئیمامی پێنجەمی مەزهەبی شیعەی 12 ئیمامییە، کە لە ئێران و عێراق پەیڕەو دەکرێت، دیارترین بیروباوەڕی سەرەكیان بریتیە لە یەکتاپەرستی و باوەڕبوون بە خوداوەندێتی “رووحانیەت”، رێزگرتن لە پێغەمبەران، بە تایبەت لە کەسایەتی پێغەمبەر شوعەیب، باوەڕبوون بە دووبارە ژیانەوە و نهێنیپارێزی لە فێرکردنی سروت و بنەماکانی ئایینەکەیان[1].
“مێژووی سەرهەڵدان و گەشەكردنیان”
ناوی دروز لە ڕەگی دەرز هاتووە، لە زمانی عەرەبیدا واتە ئەو کوڕانەی کە جلوبەرگیان دوریوە و جل و بەرگیان دروست كردوووە. سەبارەت بە دامەزراندن و ڕەچەڵەكی دروزەكان بیرڕای جیاواز هەیە، هەندێك لە مێژوونوسان و توێژەران ڕەچەڵەكی دروزەكان دەگێڕنەوە بۆ “زەیدی كوڕی عەلی كوڕی حوسێنی كوڕی ئیمامی عەلی خەلیفەی چوارەمی موسڵمانان”. بەڵام هەندێكی تر ڕەچەڵەکی مێژوویی ئایینی دروزی دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی شەشەمین خەلیفەی دەوڵەتی فاتیمی، خەلیفە “حاکم بی ئەمر الله” – کە ماوەی حوکمڕانییەکەی لە ساڵی “996ز تا 1021ز” خایاند، دروزییەكان لەژێر سایەی دەسەڵاتی خەلیفە حاكم و لەسەر دەستی “محەممەدی کوڕی ئیسماعیلی دروزی” سەری هەڵدا. لەكاتێكدا کە کۆچی کرد بۆ شام و ئایینەکە بە ناوی ئەوەوە ناوبانگی دەرکرد. هەندێ سەرچاوەی دیکە ئاماژە بەوە دەکەن، دامەزرێنەری راستەقینەی ئایینەکە “حەمزەی کوڕی عەلی کوڕی محەممەد زوزەنییە”، کە بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی مەزهەبی مووەحیدینی دروز دادەنرێت و نووسەری سەرەکی “دەقە دروزی”یەکانە. دروزەکان لە ماوەی نێوان ساڵانی “1017ز-1020زا”دا دەستیان بە بانگەشەکردن بۆ ئایینەکەیان کرد و تاوەکو ساڵی “1043ز”. دوای ئەوە دەرگای بیروباوەرەكەیان داخست. ئەمەش تایبەت بوو بە ئەوانەی کە لە سەرەتادا باوەڕیان بە بیروباوەڕ و ئایینەکەیان هێنا و کوڕەکانیان و ئەوانەی لێیان لەدایک دەبوون، ئیدی پەیوەندی بە ئایینی دروزییەوە بووە شتێکی قەدەغەکراو، مەگەر لە بنەڕەتدا لە وەچە”نەسل و سولالەی”دروزیی بووبێت2.
هەندێكی تر لە توێژەران دروزییەکان بە گرووپێکی ئایینی لە ناو وڵاتانی موسوڵماندا دادەنێن، بیروباوەڕیان باتینیە کە لە شیعەی ئیسماعیلییووە بیروباوەڕەكەیان وەرگرتووە. لە ساڵی “999ز_1022ز” لەسەردەستی “فەخرەدین کوڕی مەعنی دووەم”، دەسەڵاتیان لە شام و وڵاتی لوبناندا سەپاند. دروزەكان پێیانوایە “حاکم بأمراللە” خودایە “کە خەلیفەی فاتیمیەکان بوو”. دروزی خۆیان دەدەنە پاڵ “نشتیکن دروزی”، سەرەتای دروستبوونیان لە میسر بووە و پاشان چوونەتە وڵاتی شام، ئەو گرووپە بڕوایان بە کاری نهێنی دینەکەیان هەیە، واتا تەقیە لە دینەکەیان دەکەن و دەیشارنەوە3. كەچی هەندێكی تر ئاماژە بەوەدەكەن دروزەکان، دەگێڕنەوە بۆ “موەحیدون”، كە گرووپێکی ئایینین لەناو موسڵماناندا دەژین و بەڵام خۆیان وەک موسڵمان پێناسە ناکەن. ئەم گرووپە لە سەرەتادا “شیعەی ئیسماعیلی” بوون بەڵام زۆر ئایین و بیروباوەڕ کاریگەری لەسەر ئایینی دروزەکان هەبووە، یەکێک لەوانە ئایینی “زەردەشتی”یە. زمانی دروزەکان عەرەبییە و خۆشیان لە ڕووی نەتەوەی و ئیتنییەوە لە عەرەب جودا نەكردووەتەوە، بەڵام لە رووی ئایینییەوە خۆیان لە ئیسلام جیادەکەنەوە. لە دەرەوەڕا هەندێک جار بە موسڵمان و هەندێک جاریش وەک ئایینێکی سەربەخۆ بینراون. هەر بۆ نموونە، زانكۆی “ئەزهەر” بەپێی فەتوایەك لە ساڵی “1959ز” مەبەستێکی سیاسی دروزەکانی وەک موسڵمان لەقەڵمداوە. ئەمەش لە بەرامبەر ئەو تیۆرە کۆمەڵایەتییەی کە ئەو کات جەمال عەبدولناسر پەیڕەوی ئەکرد لە چوارچێوەی رێکخستنی نەتەوەی عەرەب”ئومەی عەربی” لە جیهانی عەرەبیدا. بەڵام لە سەردەمی باڵادەستی ئیخوان موسلیمین دوای روخانی رژێمی حوسنی موبارەک، جارێکی دیکە زانكۆی ئەزهەر شوناسی ئایینی پەیڕەوانی ئایینی دروزی وەک غەیرە موسڵمان لەقەڵەمدا. وەک زۆرێک لە کەمایەتییەکان دروزەکان لە رووی ئایینی تایبەت بە خۆیان زۆر نهێنی پارێزن، ئەم نهێنی پارێزی و شاردنەوەی باوەڕەش، بە تایبەتی لەسەر بنەمای “تەقییە”، بەشێکە لە ستراتیجی مانەوەی گرووپەکە، بە تایبەتی کاتێک بەرەوروی زۆرینەیەکی بە ژمارە یەکجار زۆر دەبێتەوە وە لە ژینگەیەکدا دەژی کە زۆرینەیەکی ئایینی دیکە باڵادەستی و هەژمونی تیادا هەیە. جگە لەوەش خۆگونجاندنیش “تەکەیوف” بەشێکی تری گرنگە لە ستراتیژی خۆپارێزی ئەو کەمینەیە. جێگای سەرنجە کە رێبەرانی دروزەکان دوو جۆرن، بەشێکیان تایبەتمەندن بە کاروباری “ئایینی” وە بەشێکیشیان کاروباری “دونیایی” بەڕێوە دەبەن4.
ئەوەی هەیە دروزەکان مەزهەبێکی ئایینی بە نەتەوە عەرەبین کە بە یەکگرتوویی ناوخۆیی ناسراون. لە سەدەی “١١ی زایینی”ەوە لە لایەن “محەمەدی کوڕی ئیسماعیلی الدارازی” ناسراو بە “ئەنوشتاکین” دامەزراون. بیروباوەڕ و ئاڵای تایبەت بە خۆیان هەیە5.
کۆمەڵگەی دروز خۆیان بە “موەحیدون” ناودەبەن، بە واتای “ئەوانەی باوەڕیان بە یەکیەتی خودا هەیە”. هەروەها پێیان دەوترێت “بەنو مەعروف”. دەوترێت ناوی “دروز” لە نەشتەکین “محەمەدی کوڕی ئیسماعیل” ئەلدروزەوە وەرگیراوە کە پەیامەکەی لە لوبنان و سوریادا بڵاوکردەوە. بوونی دروزەکان لە سوریا دەگەڕێتەوە بۆ سەدان ساڵ لەمەوبەر. ئەوان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبووە لە شامدا بە درێژایی قۆناغە مێژووییە جیاوازەکان، بەشدارییان لە شەڕی هاتین لە دژی خاچپەرستان لە ساڵی “1187”دا كردوە و ڕۆڵی سەرکردایەتییان گرتوەتە ئەستۆ دوای ئەوەی متمانەی بنەماڵەی ئەیوبی و زەنگیەكانیان بەدەستهێنا. دواتر لە شەڕی “عەین جەلوت”دا لە دژی مەغۆلەکان جەنگاون و پەیوەندییان بە مەمالیکەکانەوە كردووە. لە سەدەی نۆزدەهەمدا دروزەکان لایەنگری عوسمانییەکانیان بوون لە دژی هەڵمەتەکەی “محەمەد عەلی پاشا” لە شام و زیانێکی زۆریان بە سوپای میسر گەیاند لە “جەبەل ئەلعەرەب” لە باشووری دیمەشق بە سەرکردایەتی شێخ یەحیا ئەلحەمدان کە لەو کاتەدا حوکمڕانی ناوچەكانی شاخی “جەبەل ئەلعەرەب”ی دەکرد. بەڵام دواتر پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی تێکچوو، چونکە دروزەکان دژی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕاپەڕینیان ئەنجامدا، بۆ سەپاندنی کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ناوچە شاخاوییەکاندا. عوسمانییەکان لە ساڵی “1911ز” دوای چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆیان ژمارەیەک لە سەرکردەکانی دروزیان لە شاخی ئەلعەرەب لەسێدارە دا. دیارترینیان “زوقان ئەلعەترەش و یەحیا عامر” بوون.
دوای ئەوەی دروزەکانی سوریا پاڵپشتی خۆیان بۆ “شەریف حسێن” ڕاگەیاند و سەدان کەسیان پەیوەندییان بە سوپای عەرەبەوە کرد. سەرکردە سوڵتان پاشا “ئەلعەترەش” لە پێشەنگی ئەو کەسانەدا بوو کە ئاڵای ڕاپەڕینی گەورەی عەرەبیان هەڵکرد، سەرەتا لە ناوچە شاخاوییەكان و دواتر لە دیمەشق. لە ساڵی “1925ز”دا دروزەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان بینی لە بەرەنگاربوونەوەی داگیرکاریی فەرەنسی بۆ سەر سوریا و دامەزراندنی دەوڵەتی دروزیان ڕەتکردەوە و شۆڕشی گەورەی سوریایان بە سەرکردایەتی سوڵتان پاشا “ئەلعەترەش” هەڵگیرساند6. بەڵام لەگەڵ ئەو بۆچونە جیاوازانەشدا هەندێکی تر لە سەرچاوەكان چیرۆكێكی تر دەگێڕنەوە و باس لەوە دەکەن کە مێژووی سەرچاوەی بیروباوەڕی دروزەکان، دەگەڕێتەوە بۆ مانگی شوباتی ساڵی “١٠٢١ز”، کاتێک خەلیفەی فاتمی “حەکم بی ئەمریلا” شەوێک بەبێ پاسەوان وڵات بەجێدەهێڵێت و ئیتر ناگەڕاوەتەوە. لێپرسراوانیش بەناچاری لە سەردەمی فاتمییەکاندا کۆچی دوایی حاکم بی ئەمریلا” ڕادەگەیەنن و كوڕەكەی “الظاهر لإعزاز دين الله” دەكەن بە جێنشین و وەک ئیمام و فەرمانڕەوای خۆیان لە سەردەمی فاتمییەکاندا ڕایدەگەیەنن. بەڵام حەمزەی بن عەلی، نوێنەری شام، ڕەتیکردەوە دان بە مردنی خەلیفە حاكمدا بنێت و ڕەتیکردەوە كوڕەكەی خەلیفە “ئەلزاهیر” وەك ئیمام و خەلیفەی نوێ بناسێنێت. ئەو بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە خەلیفە نەماوە و لە کاتێکی تردا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی زەوی پڕ بکات لە دادپەروەری. حەمزە خۆی و هاوەڵەکانی جیابوونەوەی خۆیان لە دەوڵەتی فاتمی ڕاگەیاند، ئەمەش سەرەتای لەدایکبوونی بیری دروز بوو لە شام7. هەروەها سەبارەت بە ڕەچەڵەكیان مێژوونوس و گەڕۆکی ئەڵمانی “ماكس ئۆبنهايم” لە کتێبەکەیدا دەڵێت “ڕەنگە ڕەچەڵەک یەکەمیان ئارامی پاراور پاراوبێت، پاشان ڕەچەڵەکێکی کوردی تێکەڵبوو وەکو خێڵی عیماد و تورکی وەکو خێڵی جونبوڵات، هەرەها خێڵی نەکەد هەبوو لە ڕەچەڵەکی عیراقی”، بەڵام لەمڕۆدا چەندین خێزانی بەناوبانگ هەیە وەکو خێڵی ئەرسەلان و خێڵی ئەترەش و خێڵی شیهاب دەڵێن پاراوی خۆیان پاراستووە لە نێوان سەدەکانی بونیاندا، و دوروزەکان بەگشتی سورن لەسەر ڕەچەڵەکە عەرەبیەکەیان، و ئینتمایان بۆ لەخمییەکان و تەنوخییەکان بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ، کە ڕەچەڵکیان دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆزە عەرەبییانە لەخم ، قوزاعە، ئەزد، کەهلان8.
“ئایین و بیروباوەڕ و سروتیان”
سەبارەت بە پەسەندترین ناو لایان ناوی “یەکتاپەرستەکان”ە كە مەبەست لێی ئەوانەن کە دڵسۆزن بۆ بیروباوەڕە یەکتاپەرستیە کۆن و پوختەكەیان بۆ خوایەکی تاک کە تەنها بە عەقل نەبێت ناناسرێت. هەروەها بتپەرستی لای ئەوان یاساغ و قەدەغەیە و بڕوایان بە دە ئامۆژگاریەکە هەیە و لە ڕووكاردا پێغەمبەرانی هەرسێ ئایینە ئاسمانیەکانیان لا پەسەندە. دروزەكان، بانگەواز ناکەن بۆ بیروباوەڕەکەیان و کەسیش بانگهێشت ناکەن بۆ ئەوەی باوەڕ بە ئایینەكەیان بهێنێت. سەبارەت بە پێناسەی یەکتاپەرستی لای دروزەكان هەر کەسێک کە باوەڕی هەبێت بە یەکگرتوویی هەرچی ئایینەکانە لە جیهاندا، ئیتر كار و كردەوەیان هەرچۆنێک بێت گرنگ نییە گرنگ ئەوەیە ئایینیان هەبێت. ئەمەش بەپێی ئەوەی لە کتێبی توێژینەوەیەک لە باوەڕی دروزی هاتووە، بڵاوکراوەتەوە لە “ دار لأجل المعرفة ساڵی 1985”، دانەرەکانی ئەم کتێبە وای بۆدەچن کە ئەو هەموو هەڵە و چیرۆکە پڕوپوچانە لەبارەی بیروباوەڕی دروزەكانەوە باس دەكرێت دەتوانرێت وەلابنرێت ئەگەر بوترێت ئەم بیروباوەڕە ڕێگەیەکە لەقۆناغێک لە قۆناغەکانیدا باوەڕی بە ئیسلام هێناوە، ئەم بۆچوونە تاک و تەرایە و ناكۆكی زۆری لەسەرە. ناوێکی دیکە هەیە دروزەکان بەکارهێنانی بە باش دەزانن، ئەویش “نەوەکانی مەعروف”ـە و بە واتای کاری باش و چاکە دێت و زانیاری ئه‌قڵی کە تەنها لە لای خوداوە هاتووە. بەگوێرەی کتێبی پێشوو، لەبری ئەوەی کتێبێکی پیرۆزی ڕاگەیەنراو هەبێت، هەموو ڕێنماییەکانی تیرەکەی تێدابێت، کۆمەڵێکی زۆر لە نامەی مێژوویی، كە ناسراون بە “نامە داناییەکان-رسائل الحكمة”. مێژووی نووسینیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی کۆچی، جۆرە سەرچاویەکی ئایینی و ڕەوشتی دروزەكان پێکدەهێنێت. هەروەها جەخت دەکەنەوە لەسەر ئازادی تێگەیشتنی ئایینی و پێیان وایە “ئایین جگەلە خاوەن عاقڵ و هۆشمەندەکان کەسی دیکە لێی تێناگات”. جا لەژێر هەر ناوێكدابن، دروز بێت یان یەکتاپەرستییەکان یاخود عاریفەکان، ڕەنگە هەندێک سروت و نەریتی جیاکەرەوەی تایبەت، دەستیان هەبووبێت لە دروستکردنی لێڵی و تەمومژ لە ئایینەكەیاندا. هەرچەندە بەگەڕانەوە بۆ کتێبەکەی ئۆبنهايم، تێدەگەین لەوەی لە ئایینەکەیاندا هەندێک لە ڕێساکانی فەلسەفەی یۆنانی هاتوەتە ناو بیروباوەڕەكەیانەوە تێكەڵ بەو سروت و نەریتانەیان بووە كە تایبەتە بە خۆیان. گرنگترینیان “خۆشەویستی بۆ ڕاستییەکان”ە و جەختکردنەوە لەسەر ئه‌قڵ بۆ تێگەیشتنی کردارەکان و جێبەجێکردنیان و ڕێزگرتن لە بەرامبەر هەتاوەكو ئەگەر دروزیش نەبێت و مامەڵەکردن لە گەڵ کەسانی دەرەوەی تیرەکەیان بە جوامێری و بە ڕەوشتێکی بەرزوەوە لەكاتی ئاشتی و لە كاتی جەنگیشدا. لەگەڵ ئەوەشدا سادەیی جل و بەرگیان و بەدەست نەهێنانی پارە و پوڵ لە ڕیگەی نادروستەوە. ئۆبنهايم دەشڵێت “ئافرەت پێگەیەکی بەرزی هەیە، چونکە دروزەکان ڕقیان لە فرەژنی و جیابوونەوەیە، وایدەبینن ئافرەتان بە گشتی یەکسانن بەرامبەر بە پیاوان و هاوبەشی پیاون لە سەروەت و سامانەکەیاندا، لە دۆخێکدا ئەگەر جیابوونەوە لە نێوانیاندا ڕووبدات. ئەو گەریدەیە كە ئۆبنهايمە باس لە جل و بەرگی دەرەوەی دروزییەكان دەکات، کە تا ئەمرۆ بەردەوامە لای پیاوان و پیاوانی ئایینی دروزی. ئەوان “شەرواڵی فراوان لەبەر دەکەن و عابایەکی ڕەشی گەورە و قەمیسێکی قۆڵ کورت خەتخەتی ڕەنگاوڕەنگ بە سپی و ڕەش و سور هەندێک جار لە ژێرەوەیدا لەبەردەكەن9.
ئەوەی مایەی تێڕوانینە بیروباوەڕ و عەقیدەی ئایینەکە و مەزهەبەکەیان بە نهێنی زۆر دەورە دراوە، چونکە دامەزرێنەرانی بڕیاریانداوە ئاشکرای نەکەن و زانیارییەکان تەنیا لە بازنەیەکی تەسکدا قەتیس بکەن، ئەوانەی تەمەنیان گەیشتووەتە “چل” ساڵ، نەوە لەدوای نەوە ئایینەکەیان فێر بکەن، هەندێک دەڵێن دروزەکان بۆیە ئەم بیرۆکەیەیان بڵاوكردوووەتەوە تاوەکو خەڵکی لە پرسیارکردن لەبارەی ئایینەکەیان دووربخەنەوە. ئەوە بیرۆکەیەکە کە لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە نهێنیپارێزی دامەزراوە. دروزەکان خۆیان بە مووەحیدین یان “بەنو مەعروف” دەناسێنن، ئەوە ناوی هۆزێکی عەرەبییە کە لە سەرەتای دامەزراندنیاندا باوەڕیان بە دروزییەت هێنا. باوەڕیان بە پەیمان یان بەڵێنی وەلی زەمان هەیە، ئەوەش بەڵێن و سوێندێکە کەسێک بەهۆیەوە دەبێتە دروزی و بە پەیمانێکی ئەزەلی دادەنێن. دروزەکان بە داخراوییان بەسەر خۆیاندا، یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و کولتووری و سیاسی ناسراون. پیاوەکانیان بە سمێڵێکی گەورە ناوبانگیان دەركردوووە، کە ڕەمز و مانای ئایینی خۆی هەیە. ئایینی دروزی پابەندە بە مەزهەبی تەوحید، هەموو باوەڕەکانی لە ئایینی شیعەی ئیسماعیلییەوە وەرگیراون، عەقیدەی دروزی لەلایەن رەوتە فەلسەفی و ئایینییە جۆراوجۆرەکانەوە کاریگەری لەسەر بووە، یەکێک لە بنەماکانی نهێنیپارێزییە. ئەندامانی ئایینەکە باوەڕیان بە یەکتاپەرستی ڕەهای خودا هەیە، ئەوەی کە خودا دروستکەر و کۆنترۆڵکەری ئەبەدی گەردوونە. ئەوەی کە ئه‌قڵی مرۆڤ توانای ئەوەی نییە لە گەورەیی ئەو تێبگات. هەروەها باوەڕیان بە قورئانی پیرۆز هەیە، بەڵام لێکدانەوە و تێگەیشتنی تایبەتی خۆیان هەیە بۆ دەقەکانی، دوور لە مانای روون لە دەقەکاندا. لەگەڵ ئەوەشدا کتێبێکیان هەیە بە ناوی نامەکانی دانایی”حیکمەت” کە لەلایەن حەمزەی کوڕی عەلی کوڕی ئەحمەدەوە نووسراوە، کتێبەکە تەفسیرێکە بۆ قورئان و رێگری دەکەن لەوەی هیچ کەسێک سەیری بکات، جگەلە شێخەکانی ئایینی دروز.
سەرەڕای ئەوەی کە عەقیدەی دروزی لە بنەڕەتدا لە ئیسماعیلییەوە پەرەی سەندووە، بەڵام ئەوان خۆیان بە موسڵمان ناناسێنن، هەندێکیان بۆ هۆکاری سیاسی رووکارییانە ئەو بانگەشەیە دەکەن، وەک جۆرێک لە تەقییە، بۆ پاراستنی ئایینەکەیان و سەلامەتییان، هەروەها خۆلادان لە هەر ناکۆکییەک لەگەڵ موسڵماناندا. یەکێک لەو باوەڕانەی کە هەڵگرانی ئایینی دروزی پێی دەناسرێنەوە، باوەڕبوونیانە بە گواستنەوەی رووحەکان، واتە گەڕانەوەی رووحی مرۆڤ بۆ ژیان بەردەوام لەگەڵ مردنی خاوەنەکەی، ئەوەش لە رێگەی گواستنەوەی بۆ جەستەی منداڵێکی نوێ. بەهۆی داخراویی کۆمەڵگەی دروزی، بە دەگمەن دروزییەک دەدۆزیتەوە لە دەرەوەی ئایینەکە ژنی هێنابێت، یاخود بە پێچەوانەوە، هەروەها لەلای ئەوان فرەژنی دروست نییە، بۆیە پیاوانی ئایینی یان “عوققاڵ” رێگری دەکەن لە فرەژنی. لە روانگەی ئەوانەوە، ئەو کارە زیان بە بنەمای دادپەروەری لە نێوان هەردوو رەگەزدا دەگەیێنێت.
پلەکانی ئایینەکە دروزەکان دابەش دەبن بەسەر سێ پلەدا:-
یەکەم:- پلەی پیاوانی ئایینی؛ ئەوانەی ئایینەکە دەخوێنن و پارێزگاری لێدەکەن، بە عوققاڵ ناسراون. ئەوەش بە نۆرەی خۆی دابەش دەبێت بۆ سێ بەش: سەرۆک یان عوقەلا یان ئەجاود، سەرۆکەکەیان بە شێخی عوققاڵ ناودەبرێت.
دووەم:- ئەجاود، ئەوانەن کە ئاگادارن لە فێرکارییەکانی ئایینەکە و پابەندن پێیانەوە.
سێیەم:- ئەوانەی كە خەڵکانی ئاسایی و گشتین، ئەمانە نەزانن بە ئایین و نوقم بوون لە کاروباری دنیایی نەک ئایینی.
دروزەکان بە گشتی جیاوازی دەکەن لە نێوان “کەسایەتی رووحی” و “کەسایەتیی جەستەیی”، یەکەمیان نهێنییەکانی ئایینەکەی بەدەستەوەیە كە “سەرۆکەکان، عوقەلاکان، ئەجاودەکان”ن، بەڵام دووەمیان لە رووحانییەکان ناگەڕێت، بەڵکو نوقم بوونە لە دنیادا، “پێیان دەڵێن جەهال”. شوێنەکانی عیبادەت لەلای دروزەکان بە خەڵوەت ناسراون، لەوێ گوێ لەو سروتانە دەگرن کە بۆیان دەخوێندرێتەوە، هەروەها رێگە بە “جەهال” نادرێت بەشداری لە كۆڕوكۆبونەوەكانیاندا بكەن یاخود گوێ لە سروت و کتێبە پیرۆزەکەیان بگرن، تەنیا لە یەک “عید”جەژنیاندا نەبێت، کە هاوکاتە لەگەڵ جەژنی قوربان لەلای موسڵمانان10. دروزەکان پێیان وایە خودا یەک و ناوازەیە، هەروەها کۆنتڕۆڵکەری هەمیشەیی گەردوونە. ئەو زاڵ و لە دەرەوەی وەسفی مرۆڤە، وەک چۆن ئه‌قڵی مرۆڤ بێتوانایە لە تێگەیشتن لە شتێکی گەورەی وەک سیفەتەکانی خودا. پێدەچێت ئەم مەزهەبە لە سەردەمی فاتمییەکان لە سەدەی دەیەمدا لە ئیسماعیلییەکان جیابووبێتەوە، بەڵام هەندێک لە لێکۆڵەران بە باوەڕێکی سەربەخۆ لە خۆیدا دەزانن. عەقیدە و بیروباوەڕی مەزهەبەکە بە نهێنی داپۆشراوە، بەو پێیەی دامەزرێنەرانی هەڵیانبژاردووە کە ئاشکرایان نەکەن، زانیارییان لەسەر سنووردار كردوووە بە بازنەیەکی تەسک و تەنیا فێری ئەو ئەندامانەی مەزهەب دەکەن کە تەمەنیان گەیشتبووە چل ساڵ. هەندێک دەڵێن دروزەکان ئەم بیرۆکەیەیان بڵاوکردەوە بۆ ئەوەی خەڵک بێهیوا بکەن لە پرسیارکردن لەبارەی ئایینەکەیانەوە، کە تێڕوانینێکە لەسەر بنەمای باوەڕێک بە نهێنی11.
تایبەتمەندیان
دیارترین تایبەتمەندی و ئادگارەكانیان لەم خاڵانەدا دەخرینەڕوو:-
*پێیان وایە حاکم بأمر الله “کە بەخودای دەزانن” نەمردووە، بەڵکو لە غەیبە و دەگەڕێتەوە.
*ئەگەرچی لە ڕووكاردا باوەڕ بە پێغەمەبەران هەیە بەتایبەت پێغەمبەر شوعەیب، بەڵام لەواقیعدا نکولی لەسەرجەم پێغەمبەران و پەیامەکانیان دەکەن و بە شەیتان ناویان دەبەن، جگەلە ڕابەرەكانی خۆیان دان بەوانی تردا نانێن.
* پێیان وایە حەمزە کە رێبەرێکی خۆیانە بریتیە لە مەسیح.
* ئەگەرچی بڕوایان بە سێ ئایینە ئاسمانیەكە هەیە، بەڵام ڕقیان بەرامبەر هەموو ئایینەکان هەیە بە تایبەتی موسوڵمانی سوننە هەموو شتێکی ئەوان بە حەڵال دەزانن وەک “خوێن و ماڵ و سامان”.
*بڕوایان وایە بیروباوەڕی ئەوان هەموو دینەکانی پێش خۆیانی سڕیوەتەوە، نکوڵی لە هەموو پەرستش و یاسا و رێساکانی ئیسلام دەكەن.
* هەر کەسێک پەیمانی تایبەت نەنووسێ بە دروزی نازانن.
*پاداشت و سزا لای ئەوان، بڕوایان بە دۆنادۆن “تەناسخی ڕوح” هەیە، واتا “دوای مردنی کەسێک روحەکە دەگوازرێتەوە بۆ جەستەی ئاژەڵێک، ئەگەر مردووەکە کەسێکی بێ تاوان بوو ئەوا روحەکەی دەچێتە گیاندارێکی بێ زیانەوە ئەگەر کەسێکی خراپ و بەدکار بوو روحەکەی دەچیتە جەستەی ئاژەڵێکی دڕندە و زیانبەخشەوە” ئەوەش بریتیە لە پاداشت و سزای دوای مردن.
* نکوڵی لە وەحی قورئان دەکەن پێیان وایە سەلمانی فارسی قورئانی داناوە.
*مەزهەبەکەیان دەبەنەوە سەر بیروباوەڕە کۆنەکان و شانازیش بەوە دەکەن کە گوایە نەوەی فیرعەون و فەیلەسوفە کۆنەکانی هیندستانن.
*مێژوو لای ئەوان لە ساڵی 408 کۆچیەوە دەست پێدەکات، کە ئەو ساڵەیە حەمزەی بە رێبەر و حاکم بأمر اللەی بە خودا ڕاگەیاند.
*قیامەت لای دروزییەکان ئەوەیە کە خەلیفە حاکم دەگەڕێتەوە دونیا و رێبەریان دەکات بۆ روخاندنی کەعبە، ئەوکات بە جارێ موسوڵمانان تێکدەشکینن.
* پێیان وایە حاکم پێنج پێغەمبەری ناردووە ئەوانیش “حەمزە – ئیسماعیل – محمد الکلمة – أبو الخیر – بەهاء”.
* ژنهێنان جگە لە خۆیان بە ناڕەوا و حەرام دەزانن.
* کچانیان بێبەشدەکەن لە میرات.
* ئاساییە هاوسەرگری لە نێوان خوشک و برای شیریدا بكرێت.
* قسەی زۆر ناڕەواو خراپ دەرهەق بە هاوەڵان دەکەن وە پێیان وایە “فحشاء و منكر” بریتییە لە ئەبوبەکر و عومەر خودا لێیان ڕازی بێت.
* باوەڕیان بە حەج و ڕۆژووگرتن نییە، بەڵکو سەردانکردنی “خلوة البياضة” بە حەج دەزانن.
* فیساگۆرس بە رێبەری ڕوحی خۆیان دەزانن12.
*دروز ئاڵای تایبەتیی خۆی هەیە. و سەر و سیمایان جیاوازە لە خەڵكی تر شوارب دەهێڵننەوە جلی تایبەت بە خۆیان لەبەردەكەن13.
“دابەشبوونی جوگرافی دروزەكان”
سەربارەت بە دابەشبوونی جوگرافیان، ئەوا دروزەكان بە شێوەیەکی تایبەتی لە سێ وڵاتدا وەک کەمایەتی ئایینی دەژین، لە لوبنان نزیکەی ٦%، لە سوریا ٣% وە لە ئیسرائیل نزیکەی ٢% لە دانیشتوانەكانیان پێکدەهێنن. ژمارەیەکی کەمیش لە ئوردن دەژین. لە کۆتای ساڵی “1990ز” ژمارەی دروزەکان بە گشتی، لە هەموو جیهاندا، زیاتر لە یەک ملیۆن کەس بوون، نزیکەی نیوەی ئەو ژمارەیە لە سوریا ئەژیان. لەم چوار وڵاتەدا دروزەکان مافی ئەوەیان هەیە لە پرسە ئایینیەكان-دادوەرییەکان دادگای تایبەت بە خۆیان هەبێ، ئەمەش رێک لە چوارچێوەی ئەو سیستمەیە کە لە دەوڵەتی عوسمانیدا لەمەڕ کەمایەتییە ئایینییەکان پەیڕەو ئەکرا، کە بە “سیستمی میللەت” “Milletin sistemi” ، ناسرابوو. وەک بەشێک لە ستراتیژی خۆپارێزی دروزەکان “هاوشێوەی ئێزدییەکان” زیاتر پەنایان بردوەتە بەر شوێنە پەراوێز و جوگرافیا سەختەكانی ناوچە شاخاوییەکان “لە سوریا شاخی دروز و لە لوبنان شاخی لوبنان”. ئەگەرچی دروزەکان بە ژمارە کەمن بەڵام بە گشتی رۆڵێکی سیاسی گرنگیان لە ناوچەکەدا، بە تایبەتی لە سوریا و لوبناندا، بینیوە14. ئەمە جگەلەوەی لە لەئێستادا دروزەكان بە جوگرافیایەكی پان و بەرینی جیهاندا بڵاوبوونەتەوە ژمارەیەكی كەمیان لە كیشوەرەكانی ئەوروپا و ئەمریکا و ڕۆژئاوای ئەفریقادا بڵاوبوونەتەوە15.
په‌راوێزه‌كان؛
[1] . سیروان عەباس، دروزەكان كێن و كێشەیان چییە؟، سایتی ڕووداو، 30/4/2025، بەستەری بابەتەكە: https://shorturl.at/OzzIW
2 . كورد پلات، دروزەكان كێن زانیاری لەبارەی ئاینەكەیانەوە، سایتی كورد پلات، 5/3/2025، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/cns0q
3 . د. علی محمد صلابی، دروزەكان كێن، وەرگێڕانی: شێروان عەبدولڕەحمان، سایتی خەڵك، 17/3/2015، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/2HafB
4 . د. بورهان یاسین، دروزەكانی سوریا چ دوارۆژێك؟، سایتی شارپرێس بەسی توێژینەوە، 4/1/2025، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/TDJ0s
5 . عبدالوهاب الجندي، الدروز الموحدون في بلاد الشام، الموقع الیوم السابع، 3 مایو2025، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/zMqsJ
6 . بي بي سي نیوز عربي، من هم دروز سوریا؟ ومن أبرز قادتهم؟، الموقع بي بي سي نیوز عربي، 15 تموز2025، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/7fQ7q
7 . الجزیرة، الطائفة الدروزیة.. بنو معروف المؤمنون ب(میثاق ولي الزمان)، الموقع الجزیرة، 6/5/2025، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/xLgRn
8 . لوقمان فەتاح، دروزەكان كێن؟، پەیمانگای میدیتریانە، 28/4/2019، بەستەری میدیتریانە: https://shorturl.at/rwZSK
9 . دانا ساڵح، ئاینێكی (1000)ساڵە لەناو جەرگەی جیهانی ئیسلامیدا، ماڵپەڕی پۆلەتیك، 16/7/2025، بەستەری ماڵپەڕەكە: https://shorturl.at/zK3AE
10 . كورد پلات، سەرچاوەی پێشوو، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/cns0q
11 . عبدالوهاب الجندي، مصدر سابق، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/zMqsJ
12 . د. علی محمد صلابی، سەرچاوەی پێشوو، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/2HafB
13 . كورد پلات، سەرچاوەی پێشوو، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/cns0q
14 . د. بورهان یاسین، سەرچاوەی پێشوو، بەستەری سایتەكە: https://shorturl.at/TDJ0s
15 . الجزیرة، مصدر سابق، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/xLgRn
