لە لێواری بۆشایی دەستوری و بەر لە پێش هەڵبژاردنی گشتی، کە بڕیارە مانگی تشرینی دووەمی داهاتوو بەڕێوەبچێت، دادگای باڵای فیدراڵی، دەزگای دادوەری کە بەرپرسە لە متمانەدان بە ئەنجامەکانی هەڵبژاردن، تووشی ئیفلیجبوونی یاسایی بووە. دەستلەکارکێشانەوەی شەش لە ئەندامەکانی و سێ دادوەری یەدەگ مەترسی دۆخە و بۆشایی دەستووری لێکەوتووەتەوە، بەتایبەتی لە کاتێکدا جاسم ئەلعەمیری سەرۆکی پێکهاتە یاساییەکە بە دەرکردنی بڕیاری تاکلایەنە تۆمەتبار دەکرێت، وەهاش لێکدانەوەی بۆ دەکرێت، لەژێر فشار کشانەوەی ئەو دەستەبژێرەی دادوەران هەبێت. ئەمەش ترسی ئەوە دروست دەکات کە دۆخەکە ببێتە هۆی داخستنی هەڵبژاردنەکان یان تێکدانی شەرعیەتی و رەوایی دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن.
لە گێژەلوکی قەیرانەکان و لەسەروبەندی ئاماددەکاریەکان بۆ هەڵبژاردنی گشتی، ئێراق و دەسەڵاتی دادوەری، بە تایبەت دادگەی باڵا، یان فیدڕاڵی، دەسەڵاتی یاسایی رەواییدار بە سەرپەرشتی یاسایی پرسەکاننو رەواییدان بە دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن ئیفلیج بوو، دەستلەکارکشانەوەی ٩ دادوەر لە سەرەکی و یەدەگ و گومان لە چۆنایەتی کارکردنیان پێکهاتە یاساییەکەیان لە مشتومڕی سیاسی و یاسایی نوقم کردووە. هەوڵەکانی ئەلعامیری بۆ فشارخستنە سەر دەسەڵاتە سیاسییەکان بە پێشنیارکردنی کۆبوونەوەیەک بۆ تاوتوێکردنی ناکۆکی نێوان دادگای فیدراڵی و دادگەی تێهڵچوونەوە، لە لایەک و لە لایەکی دیکە ڕەتکردنەوەی سەرۆکی پەرلەمان و سەرۆکایەتی کۆمار بەو پێشهاتە بە پاساوی ئەوەی دەستوەردانە لە دەسەڵاتی دادوەریدا، دەرخەری کێشەیەکی قوڵی سیاسییە کە سەرۆکایەتییەکانی ئێراق خۆی لێ بەدوور دەگرن.
وێڕای ئەوەی کێشەی سیاسی و ترازان و جیاوازی ئایدۆلۆجی و ئەنجێندا هۆکار بن بۆ ئەو رووخسارە هەنووکەیەی دادگەی باڵا، لە هەمان کات، میکانیزمێکی دەستبەجێ بۆ گۆڕینی ئەو ژمارە زۆرەی دادوەرە دەستلەکارکێشاوەکان بەردەست نییە، ویڕای ئەوەی ئدەستلەکارکێشانەوەکە خۆی دەرخەری کێشەیەکی زۆر قوڵە لە پەیکەری دادوەری ئێراق، دۆخێک سیاسەت و ئایدۆلۆجیای دەسەڵاتداران و دەستوور و یاسا لەیەکتر جیا ناکرێنەوە. ئەم دۆخە کە بۆشایییەکی دروست کردووە، دۆخێکی ئافراندووە چاودێریکردنی یاسادانان و تانەدانیش لە هەڵبژاردن بخاتە ژێر هەڕەشەوە و نەیهێڵیت. بەجۆرێکە، دەری لە باشترین دۆخ گومان لەسەر تیکڕای بڕیارەکانی رابردووی دادگەکە دروست یان زیاتر دەکات. دادگەکە محەممەد عەنوز، ئەندامی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی ئێراق، قەیرانەکە بە مەترسیدارترین ئاماژەی سروشتی لەرزۆکی سیستەمی سیاسی ئێراق دادەنێت و هۆشداری دەدا لەوەی بەردەوامی ئەم گێژاوەی دادوەری دەتوانێت هەڕەشە لە تەواوی پرۆسەی هەڵبژاردن بکات. شرۆڤەکاران پێیان وایەدەکرێت ئەم قەیرانە بکرێتە بیانوو بۆ دواخستنی هەڵبژاردن، یان بە بیانووی سەقامگیرکردنی ژینگەی یاسایی یان بە ئامانجی تێپەڕاندنی هەموارکردنەوەی کاتی کە ئامادەکارییەکانی دەنگدان درێژ دەکاتەوە، بە تایبەت توێژەر و شارەزای یاسایی موحیی ئەلئەنساری لە ناوه‌ندی ره‌شید بۆ گه‌شه‌پێدان بۆی دەچێت، بە وتەی ناوبراو، دادگای فیدراڵی لە ئۆرگانێکەوە گۆڕاوە کە بەرپرسیارە لە لێکدانەوەی دەستوور بۆ دامەزراوەیەک کە بۆتە کورەی دەرهاویشتەکانی سیاسەت، یان بە دیوێکی دیکە، دەردانی پاشماوەکانی ناکۆکییە سیاسییە کەڵەکەبووەکان.
ئەم پێشهاتانە بۆ وڵاتێکی لەرزۆک لە رووی دەسەڵاتی دادوەری لە پاشخانی مێژوویی خۆی، بێلایەنی دادگە و دامەزراوە یاسایی و دەستوورییەکان زیاتر دەخاتە ژێر هەڕەشەی گومان و پرسیارەوە، هۆکارگەلێکن وایان کردووە هەندێک لە دادوەرەکان دەستلەکاربکێشنەوە وەک ناڕەزایەتییەک بەرامبەر بە پەراوێزخستن و فشار. سەرەڕای قسەکردن لەسەر بەدیلێکی خێرا، بەڵام دابەشبوونی سیاسی لەسەر میکانیزمی دانانی دادوەرەکان هەڕەشەی درێژکردنەوەی قەیرانەکە دەکات. دەستلەکارکێشانەوەکەش هاوکات بووە لەگەڵ پرسی مووچە و قوتی هاووڵاتیانی کوردستا. ئەو کاتەی پرسەکە لە دادگە وبوە بۆ دەکردنی فرمانێکی “ولائی” بە ئەنقەست بە پرسێکی دیکە لە سیناریۆیەکی تەمومژاویی تێکەڵکێش کرا. ئەم رووداوەش لە کات و ساتێکی هەستیاردابوو، لە لایەک فشارەکان لەسەر میلیشیاکان لە لایەن ئەمریکا هەبوون و بەردەوامن بۆ هەڵوەشانەوەیان و لە هەمان کات بۆ خۆپاراستن لە قەیرانی جەنگی هەرێمی و هەژموونی، میلیشیاکان و دەولەتی قوڵ لە هەوڵ بوون و دان تا خۆیان لە چارەنووسی حزبوڵای لوبنانی بەدوور بگرن. دۆخێکە ناتوانێت وەها لێکدانەوەی بۆ نەکەیت لە ژێر کاریگەری سەرکردەی میلیشاکان کە هەژموونیان بەسەر نەک بڕیاری سیاسیی، بەڵکو لەسەر بڕیاری یاسایی و دەستووریی ئێراقیش هەیە. ئەمە یەکەم قەیران نییە کە پەیوەندی بە دادگای فیدراڵیەوە هەبێت. یادەوەری ئێراق پڕە لە بڕیارە مشتومڕاوییەکانی، هەر لە لێکدانەوەکەیەوە کە نووری مالیکی توانی لە ساڵی ٢٠١٠ حکومەت پێکبهێنێت، تا دەگاتە بڕیارەکانی ئەنجامدانی ژماردنەوەی دەستی لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٨، تا دەگاتە بڕیاری راگرتنی نادەستوریی نەوت و غازی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە ڕێککەوتنی خور عەبدوڵڵای کوەیتیشەوە، کە دیسان هەڵدانەوەی برین و قەیرانی کۆنە بۆ گرژکردنی ماسوولکەی تائیفی و نەژاد-ناوەندی بەغدا لەگەڵ وڵاتێکی هاوسێ، کە تا ئێستاش بە هەی ئێراقی دەزانن و پەندیان لە دکتاتۆری رابردووی ئێراق سەدام حوسێن وەرنەگرتووە.
دەرەنجام، قەیرانی ئێستای دادگەی فیدراڵی تەنیا دەرهاویشتەی ئیداری و یاسایی نییە؛ پەیوەستە بە کرۆکی خودی دەوڵەتی ئێراق و توانای ڕێکخستنی گواستنەوەی دەسەڵات بەپێی ڕێسا و نەریت و رێکارە دەستوورییە ڕوونەکان. لە نەبوونی دادگەی فیدڕاڵی یان هەر دامەزراوەیەکی یاسایی، کۆی پرسی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ئێراق لەژێر هەڕەشەی رژدە. لەوەش خراپتر، ئەو بۆشاییە یاساییە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو لە بەرگی شەرعی دادەشۆرێت، وڵاتە داتاشراوە ناکۆکە پۆستکۆلۆنیالەکەی ئێراقیش دەخاتە بەردەم شەمندەفەری قەیراناویی و ئەگەری دواخستنی درێژخایەنی هەڵبژاردن، دەرهاویشتەی سیاسیی لەناکاو، بێجگە لە ئەگەرێ دۆخی ئاورتە. ئه گه ڕ ئه م قه یرانه به خێرایی له ڕێگه ی کۆدەنگییەکی نیشتیمانیی چارەنووسسازە وە سەردەریی لەگەڵ نەکرێت و چارەسەر نەکرێت، کەشتییە پڕ کونکەلەەرەکەی ئێراق ناگەیەنێت هیچ کەنارێکی ئارام و لە لێواری بۆشایی دەستورییدا ئێراق لە یەکێک لە پایەکانی دەولەتداریی دەکات، ئەگەر هەر هەیبووبێت!
