لە نێوان داهات و مافەکاندا”
قەیرانی بودجەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی ئێراق جارێکی دیکە وەک تەحەددایەکی دیاریکەر بۆ نەزمی سیاسی دوای ساڵی ٢٠٠٣ی ئێراق سەریهەڵدایەوە. لە کاتێکدا ناوەڕۆکی پرسەکە لە دەوری مووچەی کەرتی گشتی و داهاتی نەوت دەسوڕێتەوە، ڕەگ و ڕیشە قووڵەکانی لە پرسیارە چارەسەرنەکراوەکانی دەسەڵاتی فیدراڵی و ناڕوونی دەستووری و پەیوەندی ئابووریدایە. لە چەند هەفتەی ڕابردوودا ئەم قەیرانە بەردەوامە گەیشتووەتە قۆناغێکی مەترسیدار. لەگەڵ “هۆشداری کۆتایی” حکومەتی هەرێم بۆ به‌غداد سەبارەت بە شایستە داراییە نەدراوەکان و دەرکردنی هۆشداری سندوقی دراوی نێودەوڵەتی سەبارەت بە ڕێڕەوی دارایی ئێراق، بۆ ئەمەیش هەڵسەنگاندنێکی هۆشیارانە حەتمییە بۆ چۆنیەتی دانوستان لەسەر داهات و مافەکان لەناو پێکهاتەی فیدراڵی ئێراقدا.
“پاشخانی یاسایی و ئابووری”
دەستووری ئێراقی ٢٠٠٥، ئاماژە بە سیستەمێکی کۆماری فیدراڵی دەکات لە ئێراقدا، کە بە پلەی یەکەم سەربەخۆیی کارگێڕی و دارایی بە هەرێمی کوردستان بەخشیوە. بەڵام دوای نزیکەی دوو دەیە، چوارچێوە یاسایی و پراکتیکییەکان کە دابەشکردنی سەرچاوە و گواستنەوەی بودجە بەڕێوەدەبەن، هێشتا ناکۆکی لەسەرە. خاڵێکی سەرەکی گرژی مادەی ١١٢ و ١١٥ی دەستوورە، بڕگەکان زۆرجار لەلایەن به‌غداد و هەولێرەوە بە شێوەیەکی جیاواز لێکدەدرێنەوە سەبارەت بە بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان. لە کاتێکدا هەولێر گرێبەستە نەوتییەکانی و سیاسەتەکانی هەناردەکردن بە شێوەیەکی دەستووری دەزانێت، دادگای ناوبژیوانی پاریس لە ساڵی ٢٠٢٣ بڕیاریدا کە فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتی هەرێمی کوردستان نادەستوورییە. لەو کاتەوە پەیوەندییە داراییەکان لە ناکۆکیدان.
- نیگەرانییەکانیسندوقیدراوینێودەوڵەتیوواقیعیئابووری؛سندوقیدراوینێودەوڵەتیلەڕاپۆرتەکەیدالەتەمموزی٢٠٢٥دانیگەرانیخۆیلەبارەیلاوازییەکانیئابووریلەئێراقدانیشاندا:-
- دابەزینینرخینەوت.
- بەرزبوونەوەیخەرجییەگشتیەکان،بەتایبەتیلەسەرمووچە.
- لاوازیژێرخانیبانکیوهتد.
هەروەها سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئاماژەی بەوەدا کە ناکۆکییە داراییە ناوخۆییەکان بەتایبەت لەگەڵ هەرێمی کوردستان مەترسی لەسەر سەقامگیری ئابووریی فراوانتر دەکات. سەرەڕای ڕێککەوتنێکی کاتی بەپێی یاسای بودجەی ساڵی 2023، دواکەوتن و ناکۆکییەکان بەردەوامن و هەزاران مووچەخۆری کورد بێ مووچە ماونەتەوە
.
- کاریگەری مرۆیی لە کوردستان؛ بێگومان لە پشت ناکۆکییە سیاسییەکانەوە دەرئەنجامە ڕاستەقینەکانی مرۆیی هەیە. مامۆستایان و پزیشکان و فەرمانبەرانی حکومەت لە سەرانسەری هەولێر و سلێمانی و دهۆک و شارە کوردییەکان ڕووبەڕووی کەلێنی مووچەی چەند مانگێک بوونەتەوە. ئەم نائەمنییە ئابوورییە بەردەوام ناڕەزایی لێدەکەوێتەوە، بێمتمانەیی بە هەردوو دامەزراوەی ناوچەیی و فیدراڵی قووڵتر دەکاتەوە و بۆشایی لە نێوان بەڵێنە سیاسییەکان و واقیعدا درووست کردووە. پرسەکە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەقامگیری ئیداریی تا ڕاددەیەك دەخاتە مەترسییەوە. بۆ به‌غداد، قەیرانەکە تەحەدایەک بۆ شەرعیەتی دەوڵەت دروست دەکات، بەتایبەتی لەڕووی بەڕێوەبردندا لە سەرانسەری ناوچە جۆراوجۆرەکاندا. لەبری ئەوەی سەرنج بدرێتە سەر تاوانبارکردنی یەکتر و فراوانکردنی گرژییەکان، کۆدەنگی لە نێوان شیکارانی سیاسەت و زانایانی یاساییدا ئاماژە بەوە دەدەن کە ئێراق پێویستی بە چوارچێوەیەکی دارایی ڕوون و جێبەجێکراو و شەفاف هەیە، چوارچێوەیەک کە ڕێز لە هەردوو مافە ناوچەییەکان و بەرپرسیارێتییە فیدراڵیەکان بگرێت.
ئەم چوارچێوەیەش پێویستە ئەمانە لەخۆبگرێت:-
- میکانیزمێکیهاوبەشیداهاتینەوتلەگەڵچاودێریهاوبەش.
- لیژنەیەکیبێلایەنوتەکنیکیبۆچاودێریکردنیجێبەجێکردنییاسایبودجە.
- ڕوونکردنەوەیدەستووریلەڕێگەیکۆدەنگیپەرلەمانییاندادوەرییەوە.
جگە لەوەش دەبێت هەردوولا پابەندبن بە بێ سیاسیکردنی پابەندبوونە داراییەکان. نابێت مووچە و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان وەک هێڵی کاریگەری لە ململانێ سیاسییە فراوانەکاندا بەکاربهێنرێت. قەیرانی بودجە تەنیا پەیوەندی بە مووچەی نەدراوەوە نییە، ڕەنگدانەوەی قووڵتری بە دەستوور و دامەزراوەییەوە هەیە. بە هەڵسەنگاندنەوەی هاوسەنگی نێوان داهات و مافەکان، به‌غداد و هەولێر دەرفەتێکیان بۆ ڕەخساوە کە هاوکارییەکان لە ئەزموونی فیدراڵی ئێراقدا پێناسە بکەنەوە. ئەگەر بە شەفافیەت و دیالۆگ و ڕێزگرتن لە پرەنسیپە دەستوورییەکان نزیک ببنەوە، ئەمە دەتوانێت ئەو خاڵە وەرچەرخانە بێت کە ئێراق پێویستی پێیەتی بۆ بوونیادنانی ئایندەیەکی سیاسی سەقامگیرتر و یەکسانتر.
