پاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەشار ئەسەد بەشێویەكی دراماتیكی لە كۆتاییەكانی ساڵی 2024 زۆرێك لە ناوەندەكانی توێژینەوە پێیان وابوو قۆناغێكی نوێ لە سوریا دەستپێدەكات، بەڵام بارودۆخی سیاسی و ئەمنی و ئابووری سوریا بەرەوە خراپتر دەڕوات نەك بەرەو باشتر، ئەمەش واتای ئەوە نیە ڕژێمی بەشار ئەسەد زۆر باش بوو بەڵكو نیشانەیەكی سەرەتاییە بۆ شكستی حكومەتەكەی ئەحمەد شەرع كە نەیتوانیوە لە ئاست گۆڕانكارییەكان بێت، بۆیە پاش نزیكەی شەش مانگ لە ڕووخاندنی بەشار ئەسەد، چەندین كێشەی و گرفتی سەرەكی بۆ ئەم دەوڵەتە دروستبووە بەهۆی چەندین فاكتەری ناوخۆیی ودەرەكی كە ڕێگرن لەبەردەم سەقامگیربوونی حكومەتەكەی شەرع.
“فاكتەرە دەرەكییەكان”
سوریا بۆتە گۆرەپانێكی بۆ ململانێ چەندین بەرنامەی و ئاراستە و بیروبۆچوونی جیاواز كە دژ بەیكەن، لە ئەنجامدا ئەو وڵاتە بەردەوام تووشی كێشە دەبێت، هەر لەسەرەتای ڕووخاندنی ڕژێمی بەشار ئەسەدەوە هەریەك لە توركیا و قەتەڕ زۆر پشتگیری شەرع بوون و زۆر هاوكاری ئەم حكومەتە دەكەن، بەهەممان شێوە عەرەبستانی سعودی پاڵپشتی حكومەتی شەرع دەكات، بەڵام عەرەبستانی سعودی خوازیارە سوریای نوێ هاوپەیمانی عەرەبستانی سعودی بێت، نەك توركیا بۆیە ململانێ هەیە لە نێوان عەرەبستانی سعودی و توركیا لەسەر سوریا لەبەرامبەردا هەریەك لە ئوردن و میسر و ئیمارات دژی شەرعن چونكە پێیان وایە سەركەوتنی حكومەتەكەی شەرع سەركەوتنە بۆ ئیسلامی سیاسی و ئیخوانی موسلمین لە جیهانی عەرەبی بۆیە هەرسێ وڵات دژی سوریای نوێن، وهەریەك لە ئێران و ئێراق بەچاوی دوژمن و نەیارەوە تەماشای شەرع دەكەن بەهۆی ئەوەی ڕووخاندنی بەشار ئەسەد كۆتایی بە هیلالی شیعی ئێرانی هێنا و كۆتایی بە هەژموونی ئێرانی – شیعی هێنا لە ناوچەكە بەتەواوەتی. بەتایبەتی ئێراق كە هەمیشە وەكو كەسێكی تیرۆریست تەماشای دەكەن وپێیان وایە سوریای نوێ سەرچاوەیەكی هەڕەشەیە بۆ سەر خاكی ئێراق.
بەڵام ئەمریكا پێی وایە كە سوریایەكی یەكگرتووی و گوێڕایەڵ كە ڕازی بێت پەیوەندی ئاسایی دروست بكات لەگەڵ ئیسرائیل و پەیوەندیەكی دۆستانە لەگەڵ ئەمریكا و خۆرئاوا دروست بكات ئاوا سوریا دەبێت بە دۆستێكی باش لە ناوچەكە، بەڵام ئیسرائیل پێی وایه ڕووخاندنی ئەسەد و نەمانی پاڵپشتی ئێران و ڕووسیا بۆ ئەو وڵاتە دەرفەتێكی زێڕینە بۆ لەناوبردنی سوریا، كە بەپێ وتەی بن گۆریۆن یەكەم سەرۆكی وەزیرانی ئیسرائیل مانەوە هەر سێ دەوڵەتی میسر و ئێراق و سوریا هەڕەشەن بۆ سەر ئیسرائیل، بۆیە ئیسرائیل پلانێكی داناوە بۆ دابەشكردنی سوریا بۆ چوار دەوڵەت “دەوڵەتێكی سونی و دەوڵەتێكی عەلەوی و دەوڵەتێكی كوردی و ده‌وڵەتێكی دورزی” لە لای خۆیەوە ڕووسیا پێی وایه ڕووخاندنی رژێمی ئەسەد گورزێك بوو لە ستراتیژیای ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوڕاست، بۆیە خۆی بە دۆڕاوی ڕووخاندنی ئەسەد لەقەڵەم دەدات، بۆیە بەچاوی نیگەرانییەوە مامەڵە لەگەڵ بارودۆخی ئێستای سوریا دەكات. بۆیە بەریەككەوتنی ئەم هەموو پڕۆژە و بۆچونە جیاوازانە لەنێوان وڵاتانی ناوچەكە و جیهان گەورەترین فاكتەری سەقامگیریە كە هەڕەشە لە ئاینده‌ی سوریا دەكات.
“فاكتەرە ناوخۆییەكان”
ئەحمەد شەرع ڕووبەرووی سەدان كێشەی ناوخۆیی زۆر گەورە بۆتەوە كە ڕێگر دەبن لەبەردەم سەركەوتنی وەكو سەرۆكی وڵات و سەركەوتنی ئەزموونی حوكمڕانی لە سوریا، یەكێك لە گەورەترین گرفتەكان لەبەردەمی گرفتە ناوخۆییەكانە كە ناتوانێت كۆنترۆڵی هەموو هێز و گرووپ و تاقمە چەكدارەكان بكات كە تێكەڵەیەكی نا تەبان لە میلشیای سەر بە توركیا و بەرەی نوسڕە و دەسەتەی ئەحرار شام كە مۆركێكی ئیخوانیان بەسەردا زاڵە و گرووپە چەكدارە تووندڕەوەكانی دیكە جگە لە هەزارەها چەكداری بیانی، سەرئەنجام ناتوانێت كۆنترۆڵی بارودۆخی ئەمنی سوریا بكات بەتەواوەتی.
لە لایەكی دیكەوە مانەوەی هێزی سوریای دیموكرات كە كۆنترۆڵی ڕۆژئاوای كوردستان و ڕۆژهەڵاتی ڕووباری فورات ئەكەن، كە ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە نەوت و غاز وگەنم، له‌لایەن ئەمریكاوە پاڵپشت دەكرێت و نزیكەی هەشت بنكەی سەربازی ئەمریكی هەیە، كە بەردەوام لە لایەن توركیاوە تۆمەتباریان دەكات، كە باڵێكی پارتی كرێكارانی كوردستانن و لە لایەن قەندیلەوە دەبرێن بەڕێوە، هێزەكانی سوریای دیموكرات زۆر بەڕوونی داوای لامەركەزییەت دەكەن لە چوارچێوەی سوریا و هەردوو لایەن نەیانتوانیوە ڕێكبكەون لەسەر چۆنێتی مامەڵەكردن لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات و دۆسیەی نەوت وغاز.
سەبارەت بە عەلەوەییەكان كە جۆرێكن لە جۆرەكانی شیعە و بۆ ماوەی نزیكەی پەنجا ساڵ لە دەسەڵاتدا بوون لە سوریا، هەمیشە حكومەتی سوریای نوێ و گرووپە چەكدارەكان بەپاشماوەی و لایەنگیری بەشار ئەسەد لە قەله‌میان دەدەن و پێیان وایە كە سەرچاوەن بۆ تێكدان بارودۆخی ئەمنی وڵات، پێش چەند مانگێك لەمەوبەر گرووپە چەكدارەكان و سوپای سوریا هێرشیكی بەرافراوانیان ئەنجامدا دژی ناوچە عەلەوەییەكان و زۆر بە تووندی مامەڵەیان لەگەڵ عەلەوەییەكان كرد و ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكان ئاماژەیان بۆ ئەوەكرد كە تاوانی دژی بە مرۆڤایەتی ئەنجامدراوە لەو ناوچانە.
دەربارەی درۆزەكانی سوریا كە پێكهاتەیەكی ئایینین و دابەشبوونی لە نێوان سوریا و ئیسرائیل و لوبنان و ئوردون ، ئەو پێكهاتەیە پەیوەندییەكی بەهێزیان هەبوو لەگەڵ حكومەتی پێشووی سوریا و بەشێوەیەكی گشتی پەیوەندی زۆر بەهێزیان هەیە لەگەڵ ئیسرائیل بەتایبەتی درۆزەكانی ئیسرائیلی و جۆلان كە هاوشێوی هاووڵاتی جوولەكە مامەڵیان لەگەڵدا دەكرێت و هەممان مافی جوولەكەكانیان هەیە لە ئیسرائیل لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە، پاش ڕووخاندنی ڕژیمی ئەسەد دەرفەتێكی زۆر گەورەیان بۆ هاتۆتە پێشەوە، كە بە ئاشكرا پەیوەندییان هەبێت لەگەڵ ئیسرائیل، بۆیە ئیسرائیل پێی وایه مافی خۆیەتی بیانپارێزیت و ڕێگا نەدات دەستدرێژی بكرێتە سەریان.
سەرەڕای ئەو هەموو كێشەیە چەندین كێشەی دیكەش هەیە؛ وەكو كێشەی ئابووری كە هەموو كێشەكانی دیكەی زەقتر كردۆتەوە بەهۆی خراپی باری ئابووری وڵات و لە ناوچوونی ژێرخانی ئابووری، ئەو وڵاتە بەهۆی شەڕی ناوخۆیی كە 13 بەردەوامبوو و كۆنترۆڵكردنی سامانە سرووشتیەكان لە لایەن هێزەكانی سوریا دیموكراتەوە. سەرئەنجام بۆمان دەردەكەوێت كە سوریای نوێ ڕووبەڕووی چەندین جۆر لە كێشەی ناوخۆی و دەرەكی و ئابووری بۆتەوە، كە ڕێگرن لەبەردەم دووبارە هەڵسانەوەی ئەو وڵاتە و لەمپەرن لەبەردەم حكومەتەكەی ئەحمەد شەرع. بۆیە زۆربەی ئاماژەكان، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئایندەیەكی زۆر خراپ چاوەڕێی سوریای نوێ دەكات و چەندین سیناریۆ هەیە كە پێشنبینی دەكرێت لە سوریا ڕووبدات:-
سیناریۆی یەكەم:- سەركەوتن و زاڵبوونی ئەحمەد شەرع بەپاڵپشتی توركیا و قەتەر و عەرەبستانی سعودی و ئەمریكا، كە لەبەرامبەردا دەبێت شەرع كێشەكانی لەگەڵ ئیسرائیل چارەسەر بكات و هاوسەنگییەكی ناوخۆیی لەنێوان پێكهاتەكان دروست بكات.
سیناریۆی دووەم:- سیناریۆی بەردەوامی بارودۆخی ئێستا كە وڵات تیایدا ڕووبەڕووی دەیان كێشە بۆتەوە و، بەردەوامی كێشە نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایی لەو وڵاتە.
سیناریۆی سێیەم:- دابەشبوونی سوریا بۆ چەندین وڵات و ناوچە، كە ئیسرائیل پاڵپشتی دەكات و بێ ویستی خۆیان حكومەت گرووپە چەكدارەكانی لە ڕێگای خراپ مامەڵە كردن لەگەڵ پێكهاتەكان و كێشەكان ڕێگا خۆشكەر دەبن بۆ دابەشكردنی وڵات.
“كورد و سوریا”
دەتوانین بڵێین ڕۆژئاوای كوردستان پاش هەرێمی كوردستان، دووەم بەشی كوردستانن كە توانیویانە قەوارەیەكی جوگرافی سیاسی كارگیڕی بۆ خۆیان دروست بكەن، سەرەڕای ئەوەی ئەم یەكە كارگێڕییە دانپێنانراو نیە و فەرمی نیە، بەڵام دیفاكتۆیە و هەمان بارودۆخی هەرێمی كوردستانی هەیە پێش 2003 و، ئەگەرێكی زۆر هەیە كە بێیتە هەرێمێكی فەرمی بۆ كورد، لە لایەكی دیكەوە ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە نەوت و غاز و كشتوكال و ئاو، تاكە هیوایە بۆ كورد، بۆ گەیشتن بۆ سەر دەریا، بۆیە سەركەوتنی ڕۆژئاوای كوردستان سەرەڕای كێشمەكێشمە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و ناوخۆییەكان، دۆزی گەلی كورد پێش دەخات لە هەموو پارچەكانی دیكەی كوردستان.
