له‌سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى بيسته‌مه‌وه شكستى شۆڕشه‌كانى ڕابردووى كورد و كاريگه‌رى هزرى نه‌ته‌وايه‌تى خۆرئاوا و سته‌مى عوسمانييه‌كان، هۆكارى ئه‌وه‌بوو كورد ڕوو له كارى ڕێكخستن و ڕێكخراوه‌يى بكات.[1] بۆدياريكردنى سه‌ره‌تاى دامه‌زراندنى يه‌كه‌مين ڕێكخراوه يان كۆمه‌ڵه و يه‌كێتى كوردى، گه‌ر به‌شێوه‌يه‌كى ساده‌ش بێ ده‌شێ بگه‌ڕێينه‌وه بۆنيوه‌ى يه‌كه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌م، كه كوردستان چه‌ند گۆڕانكارييه‌كى ديارى به‌خۆيه‌وه بينى، به‌تايبه‌تى له‌لايه‌نى سياسييه‌وه، كه به‌ره‌به‌ره پوكانه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى ميرنشينه كوردييه‌كان و زاڵبوونى زياترى ده‌سه‌ڵاتى ناوه‌ندى عوسمانى و هه‌روه‌ها له‌لايه‌كى ديكه‌وه ده‌ركه‌وتن و باڵاده‌ست بوونى چه‌ند كه‌سايه‌تييه‌كى سه‌ركرده‌ى كوردى وه‌كو مير موحه‌مه‌د پاشى ره‌واندز و مير به‌درخانى بۆتانى، ئمه‌و وێڕاى زيادبوونى پێگه و ده‌ستڕۆيشتوويى هێزه ئه‌ورووپييه‌كان به‌تايبه‌تى به‌ريتانياى مه‌زن له‌قه‌ڵه‌مڕه‌وى و ده‌وڵه‌تى عوسمانى كه كاريگه‌رى خۆ به‌سه‌ر كوردستانه‌وه هه‌بوو.[2]
يه‌كه‌مين هه‌وڵ بۆكۆكردنه‌وه‌ى مير و ده‌ستڕۆيشتووه‌كانى كورد ئه‌و هه‌وڵه‌ى به‌درخان پاشا (1821_-1847) بوو كه به “په‌يمانى پيرۆز” ناو ده‌برێت، به‌ئامانجى كۆكردنه‌وه و يه‌كسختنى تواناكان كه سه‌ربه‌خۆى لێ بكه‌وێته‌وه،[3] هه‌رچه‌نده ئه‌و په‌يمانه زۆرتر له‌ئاستى سه‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌لاتداران و سه‌رۆك خێڵه‌كاندا بووه، به‌ڵام ده‌كرێت وه‌كو سه‌ره‌تايه‌كى چه‌كه‌ره‌كردنى كارى ڕێكخراوه‌يى ئاماژه‌ى بۆ بكه‌ين، به‌ڵام پاش ته‌سليم بوونى مير به‌درخان به عوسمانييه‌كان، له‌ساڵى 1847 به‌ناديارى مايه‌وه و دياره له‌گه‌ڵ فه‌وتانى ميرنيشنى بۆتان ئه‌و په‌يمانه‌ش وه‌ك كۆمه‌ڵه‌يه‌ك يان دامه‌زراوه‌يه‌كى سياسى و سه‌ربازى نه‌مابێت.[4] دواى سى و سێ ساڵ له ئاوابوونى ڕۆڵى په‌يمانى پيرۆز له‌ساڵى 1880، “شێخ عوبه‌يدوڵڵاى نه‌هرى”، كه له‌دژى ده‌سه‌ڵاتدارانى عوسمانى و قاجارى ڕاپه‌ڕيبوو[5]، ده‌ستى كرد به بانگه‌واز كردن بۆ كۆكردنه‌وه‌ى سه‌رانى كورد و نوێنه‌رى خۆى نارده لاى زۆربه‌يان[6] و هه‌ندێك نامه‌ى نووسى و داواى لێكردن كه بۆهه‌ڵسه‌نگاندنى بارودۆخى كوردستان و ته‌گبيركردن له‌مه‌ڕ هه‌لومه‌رجى ناوچه‌كه و هاندانيان بۆ پێكهێنانى يه‌كێتيه‌ك له‌نێوانيان دا، بێن بۆ نه‌هرى كۆببنه‌وه.[7] كۆبوونه‌وه و به‌يه‌كگه‌يشتنى ئه‌و سه‌كرده و ميره كوردانه، له‌ته‌مووز و ئابى ساڵى 1880ز، دامه‌زراندنى كۆمه‌ڵه‌يه‌كى كوردى لێكه‌وته‌وه، به‌ناوى (كۆمه‌ڵه يان يه‌كێتى كوردان)، كه‌به‌لاى هه‌ندێك له‌مێژوونووسانه‌وه يه‌كه‌مين ڕێكخراوى سياسى كوردييه[8]. به‌ڵام سه‌رچاوه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن به‌شدارى يه‌كه‌مين ئه‌زموونى چينى ده‌سته‌بژێرى كورد له‌گه‌ڵ ڕێكخستنى سياسى و درووستكردنى حيزبدا بريتى بوو له به‌شداريكردن له دامه‌زراندنى يه‌كه‌مين ڕێكخستنى سياسى (توركه لاوه‌كان) ئه‌وانيش (ئيسحاق سكوتى و دكتۆر عه‌بدوڵڵا جه‌وده‌ت) بوون ،و دواتريش له سه‌ر داروپه‌ردووى ئه‌م كۆمه‌ڵه‌يه كۆمه‌ڵه‌ى (ئيتيحادو ته‌ره‌قى [9]) دامه‌زرا، هه‌روه‌ك سه‌رچاوه‌كان ئاماژه‌ى بۆده‌كه‌ن له كۆنگره‌ى يه‌كه‌مى پارته‌كه‌دا له پاريس ساڵى 1902 حيكمه‌ت بابان و عه‌بدولڕه‌حمان به‌درخان و عه‌بدوڵڵا جه‌وده‌ت و ئيسحاق سكوتى و ئه‌حمه‌د نه‌عيم و ئيسماعيل حه‌قى بابان وه‌ك نوێنه‌رانى كورد به‌شدار بوون.[10]
به‌مه‌ش له‌نێو قه‌ڵه‌مڕه‌وى ده‌وڵه‌تى عوسمانى دا ده‌روازه‌يه‌كى وڵاى به‌ڕووى دامه‌زراندنى كۆمه‌ڵه و ڕيكخراوى جياجيادا كرده‌وه، له‌گه‌ڵ كۆتايى هاتنى سه‌ده‌ى نۆزده و ده‌ستپێكى سه‌ده‌ى بيستدا هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌و گه‌شه ڕۆشنبيرييه‌ى كوردستان به‌خۆيه‌وه بينى،[11] كه‌سايه‌تييه ڕۆشنبير و سياسييه‌كانى كورد ڕێكخراو دروست ده‌كه‌ن، وه‌كو دامه‌زراندنى كۆمه‌ڵه‌يه‌كى سياسى له‌ساڵى 1898 كه‌يه‌كه‌مين ڕۆژنامه‌ى له‌مێژووى كورد دا ده‌ركرد[12]، وه كۆمه‌ڵه‌ى عه‌زمى قه‌ومى كوردستانى له‌ساڵى 1900 له‌سه‌رده‌ستى كه‌سايه‌تيه ڕۆشنبيرييه‌كانى وه‌كو فكرى ئه‌فه‌ندى دياربه‌كرى و ئه‌حمه‌د رامز كورديزاده،[13] به‌ڵام له‌مه‌ڕ سروشتى كار و به‌رنامه‌ى كۆمه‌ڵه‌كه زانيارييه‌كى ئه‌وتۆ له‌به‌ر ده‌ستدا نييه پێده‌چێت هه‌ر نزيكه‌ى چوار ساڵ به‌رده‌وام بووبێت.
دواى ماوه‌يه‌ك له‌كوده‌تاى ئيتيحاد و ته‌ره‌قى ورده ورده چه‌ندين كۆمه‌ڵه‌و ڕێكخراوى سياسى كوردى دروستبوون، له‌وانه:- جه‌معيه‌تى ته‌عاون و ته‌ره‌قى كوردى له 2تشرينى يه‌كه‌مى 1908، و دواتريش كۆمه‌ڵه‌ى “كرد نشر معارف جمعيتى” كۆمه‌ڵه‌ى بڵاوكردنه‌وه‌ى مه‌عاريفى كورد، دواى داخستنى ئه‌مانيش كۆمه‌ڵه‌ى هێڤى دامه‌زرا، هه‌تاوه‌كو هه‌ڵگيرسانى جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهانى 1914-1918 كارى ڕيكخراوه‌يى كورد ڕاوه‌ستا، به‌ڵام ڕاسته‌وخۆ دواى كۆتايى هاتنى جه‌نگه‌كه كۆمه‌ڵه‌ى ته‌عالى كوردستان له 17ى كانوونى يه‌كه‌مى 1918 له ئه‌سته‌مبوڵ ئه‌ندامه په‌رته‌وازه‌كانى كۆبوونه‌وه‌و ژيانى پارتايه‌تيان زيندوو كرده‌وه كه (سه‌يد عه‌بدولقادرى شه‌مزينانى)كرا به سه‌رۆك و جێگره‌كه‌شى (ئه‌مين عالى به‌درخان) بوو.[14] سه‌ره‌ڕاى ئه‌م حزبانه چه‌ندين كۆمه‌ڵه‌ى كوردى به ناوى توێژ و چينه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كانى نێو كۆمه‌ڵگه‌ى كوردى دروستبوون، وه‌ك (كۆمه‌ڵه‌ى ته‌عالى ئافره‌تانى كورد) كه له‌ساڵى 1919له‌شارى ئه‌سته‌مبووڵ دامه‌زراوه، بۆ په‌ره‌دا به تواناكانى ئافره‌تانى كورد له بوارى كۆمه‌ڵايه‌تى و نه‌ته‌وه‌ييدا،[15] هه‌روه‌ها له‌به‌ڵگه‌نامه‌كانى به‌ريتانيادا هاتووه كه (حزبى لاوانى كورد)يش له‌ساڵى 1920 دروستبووه، كه ئامانجيان ئه‌وه‌بووه كورد ببێته خاوه‌نى ده‌وڵه‌تى خۆى و كوردستان دابه‌ش نه‌بێت.[16] ئه‌مانه‌و سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى له ده‌ره‌وه‌ى سنوورى جوگرافياى كوردستان و ناوه‌وه‌ش هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى ساڵانى بيسته‌كاندا چه‌ندين حزب و گرووپى سياسى تر به‌ناوى جياجيا پێكهاتوون، وه‌كو (حزبى سه‌ربه‌خۆى كوردى) له قاهره، و (حزبى ديموكراسى كوردى ) و(حزبى ميلله‌تى كورد) كه‌له ئه‌سته‌مبووڵ دامه‌زراون، هه‌روه‌ها (حزبى نيشتمانيى كورد) كه‌له شارى سلێمانى دامه‌زراوه.[17]
له‌گه‌ڵ چه‌ندين ڕێكخراوى تر كه سه‌رچاوه‌كان ته‌نها ئاماژه‌يان به‌ناويان كردووه كه‌له‌سه‌ر شێوازى ئايدۆلۆژى دروستبوون، وه‌كو “حزبى سۆسياليستى ديموكرات” له‌كرماشان،[18] هه‌روه‌ها بوونى حزبێك له سلێمانى به‌نێوى “حزبى ئيسلامى”، كه‌له‌سه‌ر ئه‌ويش زانيارى ڕوون و ته‌واو به‌ده‌سته‌وه نييه.[19] هه‌روه‌ها له‌شارى (ئه‌رزه‌ڕۆم) حزبێكى ترى سياسى به‌ناوى (كۆمه‌ڵه‌ى ئازادى يان كۆمه‌ڵه‌ى سه‌ربه‌خۆيى كوردى) له‌ساڵى 1921 دامه‌زراوه،[20]
هه‌روه‌ها هه‌ر له‌ساڵانى بيستى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، دامه‌زراندنى ڕێكخراوێكى فراوان و به‌رين به‌ناوى (كۆميته‌ى ئيستقلالى كوردستان) (جڤاتا خۆسه‌ريا كورد)، كه‌له‌ساڵى 1921 له لايه‌ن خاليد به‌گى جوبرانلى به‌نهێنى دامه‌زرا و هه‌ريه‌كه له كۆمه‌ڵه‌ى ته‌عالى كوردستان و كۆمه‌ڵه‌ى ته‌شكيلاتى كۆمه‌ڵايه‌تى كورد و كۆمه‌ڵه‌ى هێڤى و حزبى ديموكرات و حزبى سۆسياليستى كوردستانى له‌خۆ گرتبوو، ڕاى وا هه‌يه كه كۆمه‌ڵه‌ى ئازادى و ئه‌م كۆميته‌يه به‌يه‌ك ڕێكخراوى به‌رفراوان داده‌نێن .[21] گرنگترين حزبى سياسيى كوردى له مانگى تشرينى يه‌كه‌مى ساڵى 1927 له‌شارى بحه‌مدوونى لوبنان دامه‌زرا كه هه‌تاوه‌كو ساڵى 1946 له چالاكى سياسى خۆى به‌رده‌وام بوو، ئه‌وه‌ى شايانى ئاماژه‌يه له مێژووى سياسى خۆيبووندا ئه‌وه‌يه كه په‌يڕه‌و پڕۆگرامێكى ديار و ڕوونى هه‌بووه و بۆته كۆكه‌ره‌وه‌ى سه‌رجه‌م ڕيكخراو پارته‌كانى ترى كوردستان و ده‌ره‌وه‌ى كوردستان بووه، وه‌كو (جه‌معيه‌تى ته‌عاليى كوردستان، جه‌معيه‌تى ته‌شكيلاتى ئيجتيماعيه‌ى كورد، فيرقه‌ى ميللييى كورد و كۆميته‌ى ئيستقلالى كورد له قاهيره).[22]كه‌دواتر توانى شۆڕشى ئاگرى دژى ده‌سه‌ڵاتدارانى توركياى كه‌مالى هه‌ڵگيرسێنێت.
له باشوورى كوردستانيش هاوكات له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تاكانى بزووتنه‌وه‌ى شێخ مه‌حموود ڕاپه‌ڕينى يه‌كه‌مى ساڵى 1919، ده‌رفه‌ت له‌باربوو بۆپێكهاتنى ڕێكخراو و كۆمه‌ڵه‌ى سياسى، وه‌كو “كۆمه‌ڵه‌ى سه‌ربه‌خۆيى كوردستان” كه‌له‌سلێمانى دامه‌زرا و چالاكييه‌كانى نهێنى بوو، ئه‌ندامانى له‌سه‌رۆك عه‌شيره‌ته‌كان و پياوانى ئايينى و ڕۆشنبيران پێكهاتبوو، خواستى يه‌كگرتنى كوردان و بڵاوكردنه‌وه‌ى بيرى نه‌ته‌وه‌يى بوو،[23] هه‌روه‌ها دامه‌زراندنى (كۆمه‌ڵه‌ى كوردستان) له ته‌مووزى ساڵى 1922 و چه‌ند حزبێكى ديكه،[24] هه‌ر به‌گوێره‌ى به‌ڵگه‌نامه‌يه‌كى به‌ريتانى له‌هه‌مان ساڵدا كۆمه‌ڵه‌ى پشتيوانى كوردان دامه‌زراوه و باره‌گاى سه‌ره‌كى له به‌غداد بووه، وادياره له‌شارى مووسڵ لقى هه‌بووه و له‌وێڕا چالاكييه‌كانى له باشوورى كوردستان په‌ره‌پێداون.[25] هه‌روه‌ها له‌ساڵانى 1926-1927 كۆمه‌ڵێك ڕێكخراوى كوردى تر له باشوورى كوردستان دامه‌زراون و ديارترينيان “كۆمه‌ڵه‌ى هه‌ڵستان و بڵندى كوردستان” كه‌كارى سياسى و ڕێكخراوه‌يى، به‌نهێنى ئه‌نجام داوه.[26] له‌شارى سلێمانيشدا چه‌ندين ڕێكخراوى سياسى دروست ده‌بن وه‌ك “كۆمه‌ڵه‌ى فيدائيانى وه‌ته‌ن، كۆمه‌ڵه‌ى ئازادى كورد، كۆمه‌ڵه‌ى يه‌كێتى”.[27] ئه‌و كۆمه‌ڵه‌و حزب و ڕيكخراوانه‌ى كه‌دواتر له ساڵانى سييه‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوو دروستبوون وه‌كو (كۆمه‌ڵه‌ى برايه‌تى)[28] و دواتر (ڕێكخراوى داركه‌ر) له‌ساڵى 1937[29]ده‌بن به به‌ردى بناغه‌ى دورستبوونى (حزبى هيوا)[30]، كه به‌يه‌كه‌م حزبى سياسى ڕاسته‌قينه‌ى كوردى له‌باشوورى كوردستان داده‌نرێت.[31]
به‌ڵام ژيانى حزبايه‌تى له ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستان وه‌كو سه‌رچاوه‌كان ئاماژه‌ى پێده‌كه‌ن؛ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵى 1909، ديارترينيان كۆمه‌ڵه‌ى (جيهان بينى)يه[32] ، دواتر هه‌لى دروستبوونى كۆمه‌ڵه و ڕێكخراوى كوردى ڕه‌خساو (كۆمه‌ڵه‌ى ئازاديخوازى كوردستان) له‌ساڵى 1938 دامه‌زرا، كه دواتر بووه به‌ردى بناغه‌ى دامه‌زراندنى (ژ.ك)[33]، كه به‌پێى هه‌ندێك بۆچوون به‌يه‌كه‌م حزبى سياسيى كوردى داده‌نرێت له ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستاندا،[34] هه‌رچه‌نده كۆمه‌ڵه و ڕيكخراوى تر هه‌بوون، به‌ڵام دياترينيان له‌سه‌روبه‌ندى جه‌نگى دووه‌مى جيهانيدا “حزبى ديموكراتى كوردستانى ئێران”بوو.[35] ئه‌مه سه‌ربورده‌يه‌كى كورتى ژيانى حزبى بوو له كوردستان دا، كه دواتر ژيانى پارتايه‌تى له‌هه‌ر چوار پارچه‌ى كوردستان تاراده‌يه‌ك گه‌شه‌ى كرد و چه‌ندين حزبى سياسى ئايدۆلۆژى جياواز پێكهاتن.
سەرچاوە:
[1] ماجد خليل :ڕێكسختنه سياسييه‌كانى باكورى كوردستان 1960-1980،هه‌ولێر،2012،ل37.
[2] قادر محمد پشده‌رى، ڕيشه مێژووييه‌كانى ژيانى ڕێكخراوه‌يى وحزبايه‌تى له‌كوردستان دا، گۆڤارى زانستى مرۆڤايه‌تى، ژماره(34)،ل48.
[3] جه‌ليلى جه‌ليل، كورده‌كانى ئيپمراتۆريه‌تى عوسمانى، وه‌گێڕانى: كاوس قه‌فتان، به‌غداد، 1987، ل213-214.
[4] قادر محمد پشده‌رى، س.پ،ل49.
[5] ژيلوان عبدالله هه‌ڵه‌دنى، بارودۆخى بزووتنه‌وه‌ى ڕزگاريخوازى گه‌لى كورد1850-1900- توێژينه‌وه‌يه‌كى بڵاونه‌كراوه‌يه.
[6] جه‌ليلى جه‌ليل، ڕاپه‌ڕينى كورده‌كان1880، وه‌گێڕانى له‌ڕووسيه‌وه: كاوس قه‌فتان، به‌غداد، 1987،ل92-104-106؛ جه‌مال ميرزا عه‌زيز، له‌تاركييه‌وه بۆڕووناكى-به‌ڵگه‌نامه‌كانى شۆڕشى 1880،سلێمانى، 1999، ل11؛ عه‌بدوڵڵا عه‌لياوه‌يى، كوردستان له‌سه‌رده‌مى ده‌وڵه‌تى عوسمانى، سلێمانى، 2004، ل128.
[7] ن.ا.خالفين، خه‌بات له‌ڕێى كوردستان دا،وه‌رگێڕانى له‌ڕووسيه‌وه: جه‌لال ته‌قى،سلێمانى، 1971،ل167؛ محمد حه‌مه باقى، شۆڕشى شێخ عوبه‌يدوڵڵاى نه‌هرى1880 له‌به‌ڵگه‌نامه‌ى قاجارى دا، هه‌ولێر، 2000، ل76.
[8] بڕوانه: عه‌بدوڵڵا عه‌لياوه‌يى، سه‌رچاوه‌ى پێشوو،ل128؛ جه‌مال ميرزا، سه‌رچاوه‌ى پێشوو، ل128-131.
[9] كۆمه‌ڵه‌ى ئييتحادو ته‌ره‌قى بۆيه‌كه‌مجار له ساڵى 1889 له‌لايه‌ن خوێندكارانى كۆلێژى پزيشكى سه‌ربازى عوسمانييه‌وه دامه‌زرا، ئه‌م ڕێكخراوه ئامانجى لابردنى سوڵتان عه‌بدولحه‌ميد و گه‌ڕانه‌وه‌ى ده‌ستوورى عوسمانى بوو بۆ وڵات.(عبدالستار طاهر شريف،الجمعيات والمنظمات والاحزاب الكورديه في نصف قرن 1908-1958،ط1،شركه المعرفه للنشرو والتوزيع،بغداد،1989،ل11-12).
[10] ئەم دووئەندامە كوردە ڕۆڵێكی گرنگیان لە مێژووی كۆمەڵەكەدا بینی، حكومەت ئیسحاق سكوتی نەفی كرد بۆ دوورگەی ڕۆدس، عەبدوڵڵاجەودەتیش بۆ تەرابلوس لە لیبیادوورخرایەوە، لە ساڵی 1897هەردووكیان توانیان هەڵبین بۆپاریس و لەوێ ڕۆژنامەی (عوسمانلی)یان دەركرد، كە دوو هەفتە جارێك بە زمانی توركی وئینگلیزی دەردەچوو. لەوێدا چەندین وتاریان دژی سوڵتان عەبدولحەمید بڵاوكردەوە، ئەوەبوو سوڵتان باڵیۆزی خۆی (مونیربەگ)ی ناردە لایان تاقەناعەتیان پێ بكات،كەواز لەدەركردنی ڕۆژنامەكە بهێنن،ئەوانیش چەندمەرجێكیان دانا لەوانە:دەركردنی لێبوردن بۆئەو زیندانیە سیاسیانەی لە تەرابلوس لە ژێر ئەشكەنجە و ئازاردان، سوڵتان مەرجەكەی قبوڵ كرد و ئەوانیش لە 1898دا ڕۆژنامەكەیان وەستاند، دواتر سوڵتان هەردووكیانی وەك پزیشك لە باڵیۆزخانەی عوسمانی لە نەمسا و ئیتالیا دامەزراند. وه‌رگيراوه له: جاوان حسين جاف،الكورد ودورهم فى جمعية الاتحادالترقى،ص77-78.
[11] بۆزياتر بڕوانه: هۆگر طاهر توفيق، دور الصحافه الكرديه في التطوير الوعي القومي الكردي 1898-1918، دهوك، 2002.
[12] عه‌لى ته‌ته‌ر، بزاڤى سياسى له‌كوردستان 1908-1927، دهۆك، 2002،ل68.
[13] بڕوانه: زنار سلوبي، مسأله كردستان(60عاما من النضال المسلح للشعب الكردي ضد العبوديه)، تنقيح و تقديم، عزالدين مصطفى رسول، بيروت، 1997،ص36؛ محمد ئه‌مين زكى، خلاصه تأريخ الكورد وكوردستان من اقدم العصور القديمه حتى الان، ترجمه: محمد على عوني، بغداد، 1961، ص273.
[14] عه‌زيز شه‌مزينى، س.پ،ل161-162.
[15] عبدالستار طاهر شريف، المصدر السابق، ص46.
[16] بڕوانه: ولد حمدي، الكرد وكردستان في الوثائق البريطانيه، لندن، 1991، ص34.
[17] بۆ زياتر بڕوانه: سروه اسعد صابر، المصدر السابق، ص168-170.
[18] عبدالفتاح علي يحي البوتاني، الحياه الحزبيه في الموصل، ص297.
[19] بڕوانه: شێخ له‌تيفى حه‌فيد، يادداشته‌كانى شێخ له‌تيفى حه‌فيد، كه‌مال نوورى ساغى كردۆته‌وه، هه‌ولێر، 1995، ل79.
[20] كۆنى ڕه‌ش، جمعيه خۆيبوون(1927) ووقائع ثوره ارارات، تقديم و مراجع: عبدالفتاح البوتاني، اربيل، 2000، ص32.
[21] بۆ زانيارى زياتر بڕوانه: بيار سيف الدين، السياسه البريطانيه تجاه تركيا و اثرها كوردستان 1923-1926، ص280-288؛ سروه اسعد صابر، م.ص، ص169.
[22] بۆ زانيارى زياتر له‌سه‌ر چۆنێتى دامه‌زراندى خۆيبوون و ئامانجه‌كانى بڕوانه: ڕۆهات ئاڵاكۆم، خۆيبوون و شۆڕشى ئاگرى، شوكر مسته‌فا كردوويه به‌كوردى، چاپى يه‌كه‌م، ده‌زگارى ئاراس، هه‌ولێر، 2000.
[23] ڕه‌فيق حيلمى ، يادداشت(كوردستانى عێراق و شۆڕشه‌كانى شێخ مه‌حموود)، به‌غداد، 1998، به‌رگى يه‌كه‌م، ل101.
[24] بۆزانيارى زياتر له‌سه‌ر كۆمه‌ڵه‌و ڕيكخراوه كوردييه‌كانى ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى شارى سلێمانى بڕوانه: ئاكۆ عه‌بدوالكريم شوانى، شارى سلێمانى 1918-1932، لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كى مێژووى –سياسييه، سلێمانى ،2002.
[25] د.قادر موحه‌مه‌د پشده‌رى، س.پ، ل55.
[26] عبدالفتاح على يحى البوتاني، وثائق عن الحركه القوميه الكرديه التحرريه، ص512-515.
[27] بۆ زياتر بڕوانه: ئاكۆ عه‌بدولكه‌ريم شوانى، شارى سلێمانى 1932-1945، چ1، مه‌ڵبه‌ندى كوردۆلۆجى، سلێمانى، 2008،ل157-164.
[28] بۆزياتر له‌سه‌ر چۆنێتى دروستبوونى كۆمه‌ڵه‌ى برايه‌تى بڕوانه: ئاكۆ عه‌بدولكه‌ريم شوانى، شارى سلێمانى 1932-1945،ل164-166.
[29] بڕوانه: كريس كۆچێرا، س.پ،ل170.
[30] بۆ زانيارى زياتر بڕوانه: طارق جامباز، حزبى هيوا له ليواى هه‌ولێر، هه‌ولێر،2005، ل13-17.
[31] كريس كۆچێرا، بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يى كورد و هيواى سه‌ربه‌خۆيى، و: ئه‌كره‌مى ميهرداد، سلێمانى، 2002، ب1،ل31.
[32] عبدالفتاح على يحى ، م.س، ص297.
[33] بڕوانه: حاميد گه‌وهه‌رى ، كۆمه‌ڵه‌ى ژيانه‌وه‌ى كوردستان، هه‌ولێر، 2004، ل26-29.
[34] موجته‌با بورزوويى، بارودۆخى سياسى كوردستان 1880-1946، و: نازناز محمد قادر و ئه‌وانى ديكه، هه‌ولێر، 2005، ل360.
[35] بڕوانه: نه‌وشيروان مسته‌فا ئه‌مين، حكوومه‌تى كوردستان (كورد له گه‌مه‌ى شۆڤيه‌تيدا)، سلێمانى، 2006، ل62-88.
ئاماده‌كردنى: د.ژيلوان عه‌بدولڵا هه‌ڵه‌دنى
