دەروونناسیی داگیرکاری (کۆلۆنیالیزم)

“پێناسە”

کۆلۆنیالیزم دیاردەیەکی مێژووییی ئاڵۆزە کە کاریگەریی قووڵی کۆمەڵایەتی، ئابووری و کولتووریی لەسەر هەردوو کۆمەڵگەی داگیرکەر و داگیرکراو هەبووە. بۆ ئەوەی باشتر لە هەڵسوکەوتی داگیرکەرەکان و پاڵنەرەکانیان تێبگەین، پێویستە لێکۆڵینەوە لە سروشتی دەروونیی ئەم دیاردەیە بکەین. دەروونناسیی داگیرکاری یان کۆلۆنیالیزم دەپەرژێتە سەر شیکاریی قووڵی کەسایەتی، پاڵنەرەکان و چۆنیەتیی کارلێککردنی داگیرکەران لەگەڵ کۆمەڵگە داگیرکراوەکان.

پێناسەی داگیرکاری لە ڕوانگەی دەروونناسییەوە؛ داگیرکاری ئاماژەیە بۆ پرۆسەی زاڵبوون و کۆنترۆڵکردنی وڵاتێک لەلایەن وڵاتێکی دیکەوە بۆ ئەوەی لە سەرچاوە سروشتی، مرۆیی و کولتوورییەکانی ئەو وڵاتە کەڵک وەربگرێت، یان بە جۆرێکی دیکە بڵێین، تاڵانی بکات. بەگشتی داگیرکەران لەڕووی دەروونناسییەوە بەدوای زیادکردنی دەسەڵات، سەرچاوە و متمانەی خۆیانن لەسەر ئاستی جیهانیدا. داگیرکاری ئاماژەیە بۆ زاڵبوون و چەوساندنەوەی نەتەوەیەک لەلایەن نەتەوەیەکی دیکەوە. بە شێوەیەکی تایبەت بریتییە لە ژێردەستەکردنی دانیشتووانی ڕەسەن و دەرهێنانی سەرچاوەکانیان (Said, 1978).

“تایبەتمەندییە دەروونییەکانی داگیرکەران”

– هەستی باڵادەستی و ڕەگەزپەرستی (Superiority Complex and Racism)؛ داگیرکەران بەگشتی تایبەتمەندییەکی وەک هەستکردن بە باڵادەستی بەسەر کۆمەڵگە داگیرکراوەکاندا و باوەڕبوون بە باڵادەستیی ڕەگەزییان هەیە. ئەم هەستە باڵادەستییە ڕێگەی بە داگیرکەران داوە کە نەتەنیا لە “کۆلۆنیالیزم” وەک پێویستییەکی ئابووری، بەڵکوو وەک ئەرکێکی ئەخلاقی یان شارستانی بڕوانن. زۆرجار کۆلۆنیالیزم لەسەر ئەو باوەڕەیە کە باڵادەستیی کۆلۆنیالیستەکان ڕەوایە و بۆ بە”شارستانیکردن”ی داگیرکراوان ئەرکێکی ئەخلاقییان وەئەستۆیە (Fanon, 1963).

– خەمۆکی و گوشاری دەروونی (Depression and Psychological Pressure)؛ لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە هەندێک لە کۆلۆنیالیستەکان، بەتایبەتی لە کۆلۆنییە دوورەکاندا، ڕووبەڕووی کێشەی دەروونیی وەک خەمۆکی و سترێس دەبنەوە کە بەهۆی ژیان لە بارودۆخێکی ناسروشتیدا دروست دەبن. ئەم گوشارە دەروونییانە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕەفتاری توندوتیژ و نامرۆڤانە بەرانبەر بە خەڵکی داگیرکراو.

– پاساوهێنانەوە و ڕواییدان بە تووندوتیژی (Justification and Legitimization of Violence)؛ داگیرکەران بە کەڵکوەرگرتن لە دەروونناسیی پاساوهێنەر، بەتایبەت لە شێوەی تیۆریی کولتووری و ڕەگەزی، ڕەوایی بە توندوتیژییەکانیان دەدەن. ئەوان کۆلۆنیالیزم وەک ئەرکێکی پێویست بۆ “ڕزگارکردن”ی کۆمەڵگە داگیرکراوەکان لە “بەربەریزم” دەبینن. زۆرجار کۆلۆنیالیستەکان بە پێناسەکردنی داگیرکراوان وەک کۆمەڵگەی سەرەتایی یان ناشارستانی، ڕەوایی بە توندوتیژی و چەوساندنەوە دەدەن (Memmi, 1965).

“پاڵنەرە دەروونییەکانی داگیرکەران”

– هەستی کۆنترۆڵکردن و زاڵبوون (Desire for Control and Domination)؛ داگیرکەران هەوڵی کۆنترۆڵکردنی چارەنووسی ئەوانی دیکە دەدەن، بەتایبەتی سەرچاوە سروشتی و مرۆییەکانی وڵاتانی داگیرکراو بەتاڵان دەبەن. ئەم پێویستییە بۆ کۆنترۆڵکردن و باڵادەستی، بەزۆری ڕەگ و ڕیشەی لە هەستی ناتەوانی یان دڵەڕاوکێی دەروونیی داگیرکەراندا هەیە.

– پێویستی بە سەرچاوە و دەسەڵاتی ئابووری (Need for Resources and Economic Power)؛ یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکییەکانی داگیرکەران لە زاڵبوون بەسەر کۆلۆنییەکاندا، دەستپێڕاگەیشتن بە سامانە سرووشتییەکانە. ئەم سەرچاوانە بۆ گەشەی ئابووری و دەسەڵاتی جیهانیی کۆلۆنیالیستەکان پێویستن.

– نارسیسیست و پیشاندانی هێز (Narcissism and Power Display)؛ کۆلۆنیالیستەکان بەزۆری هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی نمایشکردنی هێز و تواناکانیانەوە، سەرفەرازی و بەرزەخۆییی خۆیان وەدی بهێنن. ئەم پێویستییە بۆ پیشاندانی هێز، بەتایبەتی بۆ کۆلۆنیالیستەکان لە کۆمەڵگە داگیرکراوەکاندا، سەرنجڕاکێشە.

“کاریگەرییە دەروونییەکانی داگیرکاری لەسەر کۆمەڵگە داگیرکراوەکان”

– کەسایەتیی زیانبەرکەوتوو و زەبروزەنگی بەکۆمەڵ (Damaged Identity and Collective Trauma)؛ یەکێک لە کاریگەرییە سەرەکییەکانی کۆلۆنیالیزم لەسەر کۆمەڵگە داگیرکراوەکان، زیانی دەروونی و زەبروزەنگی بەکۆمەڵە. زۆرجار خەڵکی داگیرکراو ڕووبەڕووی سووکایەتیی کۆمەڵایەتی، ڕەگەزی و کولتووری دەبنەوە کە کاریگەرییەکی توندی لەسەر ناسنامەی تاکەکەسی و بەکۆمەڵیان هەیە. زۆرجار کەسانی داگیرکراو کاتێک بەرەوڕووی توندوتیژیی سیستەماتیک و چەوساندنەوە دەبنەوە، تووشی زەبروزەنگی بەکۆمەڵ دەبن (Freire, 1970).

– بەهێزکردنی ناسنامەی داگیرکاری (Internalized Colonialism)؛ ڕەنگە هەندێک لە خەڵکی داگیرکراو، لە ڕێگەی پەروەردە و پڕوپاگەندەی داگیرکەرانەوە، دەستبەرداری ناسنامەکەی خۆیان بن و ئەوەی کۆلۆنیالیستەکان دەیانەوێت، قبووڵی بکەن. ئەم پرۆسەیە بە “کۆلۆنیالیزمی نێوخۆیی” ناسراوە و لە ئەنجامدا زۆرێک لە بیروباوەڕ و بەهاکانی داگیرکەران لەنێو کۆمەڵگە داگیرکراوەکاندا قبووڵ دەکرێن.

– بەهێزکردنی ڕەگەزپەرستی و هەڵاواردن (Reinforcement of Racism and Discrimination)؛ زۆرجار کۆلۆنیالیزم دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوە و پەرەسەندنی ڕەگەزپەرستی و هەڵاواردن لە کۆمەڵگە داگیرکراوەکاندا. داگیرکەران بە شێوەیەکی ڕۆتینی خەڵکی ڕەسەن بە “دڕندە” یان “خراپ” وەسف دەکەن و ئەم وێنەیە دەچێتە نێو دامەزراوە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانەوە.

“تیۆرییە دەروونناسییەکان لە لێکۆڵینەوە لە داگیرکاریدا”

– تیۆریی کۆلۆنیالیست (Colonialist Theory)؛ “فرانتز فانۆن” لە کتێبەکەیدا بە ناوی “The Wretched of the Earth”، لە کاریگەرییە دەروونییەکانی کۆلۆنیالیزم لەسەر خەڵکی داگیرکراو کۆڵیوەتەوە و نیشانی داوە کە کۆلۆنیالیزم نەتەنیا جەستە بەڵکوو کاریگەریی لەسەر ڕۆح و زەینی داگیرکراوان و داگیرکەرانیش هەیە. “کۆلۆنیالیزم تەنها سیستەمێکی سیاسی و ئابووری نییە، بەڵکوو سیستەمێکی دەروونییە کە زیان بە داگیرکەر و داگیرکراو دەگەیەنێت (Fanon, 1963).

– تیۆریی دەروونناسیی کۆمەڵایەتیی کۆلۆنیالیزم (Social Psychological Theory of Colonialism)؛ ئەم تیۆرە ئەو پرۆسە کۆمەڵایەتی و دەروونییانە شی دەکاتەوە کە لە داڕشتنی پەیوەندیی نێوان داگیرکەر و داگیرکراودا ڕۆڵیان هەیە. بەتایبەتی لەسەر دیاردەکانی وەک ڕەگەزپەرستی، هەڵاواردن و قبووڵکردنی ئایدیۆلۆجیای کۆلۆنیالیزم لە کۆمەڵگەی داگیرکراودا جەخت دەکرێتەوە.

“میتۆدە دەروونناسییەکانی کۆلۆنیالیستەکان بۆ تێکدانی دەروونی نەتەوە داگیرکراوەکان”

کۆلۆنیالیستەکان بە درێژاییی مێژوو کۆمەڵێک میتۆدی دەروونناسییان بۆ زاڵبوون بەسەر مێشکی گەلانی داگیرکراودا بەکار هێناوە، میتۆدگەلێک کە زۆرجار وەک داگیرکاریی سەربازی، وێرانکەر و قووڵ بوون.

– دەروونیسازیی سووکایەتی (عەقڵییەتی کۆلۆنیالیزم) (Colonial Mentality)؛ کۆلۆنیالیستەکان هەوڵ دەدەن ئەو باوەڕە لە خەڵکی  داگیرکراودا بچێنن کە کولتوور، زمان و ناسنامەی ڕەسەنیان هیچ نییە و بێ بەهایە. وردەوردە ئەم بیروباوەڕانە دەروونی دەبن  و گومانکردن لە خۆ، شەرمەزاریی کولتووری و قەیرانی ناسنامەی لێ دەکەوێتەوە. “فرانز فانۆن” لە کتێبی “پێستی ڕەش، دەمامکی سپی”دا (١٩٥٢) (Black Skin, White Masks) دەڵێت: “کۆلۆنیالیزم دەبێتە هۆی ئەوەی داگیرکراوەکان ئاواتەخوازی بەهاکانی داگیرکەر بن و ناسنامەی خۆیان پشتگوێ بخەن، کە لە ئەنجامدا دووانەییی دەروونیی لێ دەکەوێتەوە.”

– نامۆبوونی کولتووری (Cultural Alienation)؛ کۆلۆنیالیستەکان لە ڕێگەی سیستەمی پەروەردە، ئایین و میدیاوە بە شێوەیەکی سیستەماتیک کولتووری ڕەسەنیان لەنێو دەبرد و بەهای ئەورووپییان لە شوێنی دادەنا. ئەم پرۆسەیە بووە هۆی سەرلێشێواویی کولتووری و لەدەستدانی شانازیی ڕەسەن. “نگۆگی وا تیۆنگۆ” لە کتێبی “لە کولۆنیدەرهێنانی زەین”دا (١٩٨٦) (Decolonising the Mind)، جەخت لەوە دەکاتەوە کە سەپاندنی زمانێکی بێگانە، مرۆڤەکان لە ڕەگ و ڕیشەی خۆیان جیا دەکاتەوە و بەپێی بەها کۆلۆنیالیستەکان شکڵ بە تێڕوانینیان بۆ جیهان دەدات.

– ئاژاوە بنێوە  و حوکمڕانی بکە (کەلێنی دەروونی و کۆمەڵایەتی) (Psychological Fragmentation)؛ کۆلۆنیالیستەکان بە تیشک خستنە سەر جیاوازییە نەتەوەیی، ئایینی یان چینایەتییەکان، کەلێنی دەستکرد لەنێوان مرۆڤەکاندا دروست دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی بێمتمانەیی و لاوازبوونی یەکیەتیی کۆمەڵایەتی. “ئەلبێرت مێمی” لە کتێبی “داگیرکەر و داگیرکراو”دا (١٩٦٥) (The Colonizer and the Colonized)، دەڵێت: “کۆلۆنیالیست، ڕکابەری و ڕق لەنێوان گەلەکاندا دەورووژێنێت بۆ ئەوەی ڕێگری لە بەرخۆدانی بەکۆمەڵ بکات.”

– گرێدراوی و بە منداڵ زانین (Dependency and Infantilization)؛ دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزم گەلانی کۆلۆنیکراو وەک “منداڵ” نیشان دەدا کە پێویستیان بە ڕێنماییی کۆلۆنیالیستەکان هەیە. ئەم وێناکردنە هەستی گرێدراوی و وابەستەیی بەهێزتر دەکات و دەسەڵاتیان لێ دەستێنێت و بەرخۆدانی دەروونییان لاواز دەکات.

– شەڕی دەروونی و توندوتیژیی هێمایین (Psychological Warfare and Symbolic Violence)؛ سزای گشتی، هێماکانی زاڵبوون (وەک پەیکەرەکان یان ئاڵاکان) و ڕێوڕەسمی ڕۆژانە، بەردەوام دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمیان پیشان دەدا و بە دروستکردنی ترس و گوێڕایەڵی، بەسەر زەینی خەڵکدا زاڵ بوون. “میشێل فۆکۆ” لە تیۆریی “بایۆپاوەر و نەزمی دیسیپلینی”دا، لە چوارچێوەی پۆستکۆلۆنیالیزمدا، نیشان دەدات کە دەسەڵات نەتەنیا لە ڕێگەی توندوتیژییەوە، بەڵکوو لە ڕێگەی چاودێریی دەروونییەوە بۆ سەر ڕەفتار و ناسنامە، بەڕێوە دەچێت.

“ئەنجام”

دەروونناسیی کۆلۆنیالیزم نەک هەر یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە ڕەفتاری کۆلۆنیالیستەکان، بەڵکوو دەتوانرێت وەک ئامرازێک بۆ شیکردنەوەی کاریگەرییە دەروونییەکانی کۆلۆنیالیزم لەسەر کۆمەڵگە داگیرکراوەکان بەکار بهێنرێت. کۆلۆنیالیستەکان بۆ پاساوهێنانەوە بۆ کارەکانیان، زۆرجار هەستی باڵادەستی و پێویستیی کۆنترۆڵکردن و نمایشکردنی هێز بەکار دەهێنن. لە هەمان کاتدا کۆمەڵگە داگیرکراوەکانیش تووشی زەبروزەنگی دەروونیی توند دەبن، لەوانە زەبروزەنگی بەکۆمەڵ، بەهێزکردنی ڕەگەزپەرستی، هەڵاواردن و هەروەها قبووڵکردنی ناسنامەی کۆلۆنیالیزم.

سەرچاوەکان:

– Said, E. (1978). Orientalism. Pantheon Books.

– Fanon, F. (1963). The Wretched of the Earth. Grove Press.

– Memmi, A. (1965). The Colonizer and the Colonized. Beacon Press.

– Freire, P. (1970). Pedagogy of the Oppressed. Herder and Herder.

– Miller, L. (1991). Psychology and Colonialism: A Critical Review of the Literature. American Psychologist, 46(5), 504-511.

– Fanon, Frantz. Black Skin, White Masks. Grove Press, 1952.

– Fanon, Frantz. The Wretched of the Earth. Grove Press, 1961.

– Memmi, Albert. The Colonizer and the Colonized. Beacon Press, 1965.

– Ngũgĩ wa Thiong’o. Decolonising the Mind. Heinemann, 1986.

– Foucault, Michel. Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Vintage Books, 1977.