“پێشەکی”
سیاسەتی دەرەوە یەکێکە لە گرنگترین بوارەکانی توێژینەوە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، چونکە لە ڕێگەی ئەوەوە پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان بلوور دەبن و بۆ تێگەیشتن لەم پەیوەندییانە دەبێت لە سیاسەتی دەرەوە تێبگەین. سیاسەتی دەرەوە لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان سەربەخۆ نەبوو تاوەکو دوای هەڵسوکەوت سەرەتای شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا دیاردەی سیاسەتی دەرەوە بە هۆی فرە مەسەلەکانی و زیادبوونی یەکەکانی نێونەتەوەیی و هەمەچەشنی لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا بە ڕوونی پەرەی سەند کە ئەمەش گرنگییەکی زۆری بە خوێندنی دا.گرنگی خوێندنی سیاسەتی دەرەوە لە تێگەیشتن لە ئاراستە دەرەکییەکانی وڵاتان لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ یەکتر و ڕوونکردنەوەی هۆکارەکانی بلووری سیاسەتی نێودەوڵەتی بە شێوازە جیاوازەکانی سیستەمی نێودەوڵەتی و لێکۆڵینەوەی سیاسەتی دەرەوە یارمەتیمان دەدات بۆ دۆزینەوە و تێگەیشتن لە ستراتیژی نەتەوەیی وڵاتان بەرامبەر ژینگەی دەرەکییان کە ئایا ئەو وڵاتانە گەورەن یان ناوچەیی و ڕادەی کاریگەرییان و قەبارەی ڕۆڵە دەرەکییەکانیان و هەروەها یارمەتیمان دەدات هۆکارەکانی لاوازی ڕۆڵی وڵاتانی تر بزانین
“پێناسەی سیاسەتی دەرەوە”
زۆرێک لە بیرمەندان جیاوازییان هەبوو لە پێناسەکردنی چەمکی سیاسەتی دەرەوە بە دروستی، بەهۆی جیاوازی بنەماکانی هەریەکەیان لە پێناسەکەی بۆ سیاسەتی دەرەوە. ڕەوتی یەکەم سیاسەتی دەرەوە وەک کۆمەڵێک بەرنامە پێناسە دەکات یەکێک لە گرنگترین پێشەنگەکانی ئەم ڕەوتە، دکتۆر “محەمەد ئەلسەید سەلیم”، سیاسەتی دەرەوە وەک “بەرنامەی کاری گشتی کە لەلایەن نوێنەرانی فەرمی یەکەی نێودەوڵەتی هەڵدەبژێردرێت لە نێو کۆمەڵێک بەدیلی پرۆگرامی بەردەست بۆ بەدەستهێنانی ئامانجی دیاریکراو لە ژینگەی دەرەکیدا” پێناسە دەکات. دکتۆر “ئەحمەد نه‌عیمی” ئەم پێناسەیە وەک پێناسەیەکی ورد دەخاتە ڕوو کە ئەم ڕەهەندانە لەخۆ دەگرێت: تاکلایەنە، فەرمی، گشتی، ئارەزوومەندانە، بابەتی، دەرەکی و پرۆگرامی. ئەم خەسڵەتانە پێشتر سیاسەتی دەرەوە دەناسێنن، بەڵام ئەم پێناسەیە سیاسەتی دەرەوە وەک بەرنامەیەکی دیاریکراو و ئامانجی دیاریکراو و دابڕاو لە کاریگەری ژینگەی ناوخۆیی و دەرەکی پێناسە دەکات کە ڕەنگە تێگەیشتنی دروستی سیاسەتی دەرەوە خۆڵەمێشی بکات چونکە تەنیا بەرنامە یان دیاریکردنی ئامانجی دیاریکراو نییە، بەڵکو تێکەڵەیەک لە چەندین هەڵسوکەوتی بڕیاردەر لە دەوڵەت و کارلێکردنی لەگەڵ ژینگەی ناوخۆیی و دەرەکیدا هەروەها لەسەر پێناسەی دکتۆر “محەمەد ئەلسەید سەلیم” وەرگیراوە کە سرووشتی یەکەی نێودەوڵەتی دیاری نەکردووە کە مەبەستی لە پێناسەکەیدا بوو، چونکە یەکە نێودەوڵەتییەکان لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا فرە جۆرن، هەروەک لەوانەیە وڵات یان ڕێکخراوی نێودەوڵەتی بن. ڕەوتی دووەم سیاسەتی دەرەوە وەک هەڵسوکەوتی بڕیاردەر پێناسە دەکات. یەکێک لە گرنگترین پێشەنگەکانی ئەم ڕەوتە “چارلز هێرمان”ە کە سیاسەتی دەرەوە بەم شێوەیە پێناسە دەکات کە سیاسەتی دەرەوە بریتییە لەو هەڵسوکەوتە فەرمیانەی کە بڕیاردەرانی فەرمی حکومەت یان نوێنەرەکانیان پەیڕەوی دەکەن و مەبەستیان کاریگەریکردنە لەسەر هەڵسوکەوتی دەوڵەتی بیانی.
مازن ڕەمەزان هەروەها سیاسەتی دەرەوە بە “هەڵسوکەوتی سیاسی بیانی مەبەستدار و کاریگەری بڕیاردەر” پێناسە دەکات. لەم پێشنیارەدا لەلایەن بیرمەند “ڕیچارد سنایدەر” پشتگیری دەکرێن بە بایەخدان بە لێکۆڵینەوەی سیاسەتی دەرەوە لە ڕەهەندی مەعریفی بڕیاردەردا، ئەو دەبینێت “دەوڵەت لەلایەن خەڵک و بڕیاردەرەکانیەوە دیاری دەکرێت، بۆیە ڕەفتاری دەوڵەت ڕەفتاری ئەوانەیە کە بەناوی ئەوەوە کار دەکەن. ئەم پێناسەیانە لە تێکەڵبوونی سیاسەتی دەرەوە و هەڵسوکەوتی بڕیاردەرەوە دەستیان پێکرد و سیاسەتی دەرەوە لە تێڕوانینی بڕیاردەر و ڕەفتارەکەیدا تاقی دەکەنەوە و، لەم حاڵەتەدا هیچ جیاوازییەک لەنێوان سیاسەتی دەرەوە و پرۆسەی بڕیاردان نەکراوە سیاسەتی دەرەوە گشتگیرترە لە بڕیاردان و گشتگیرترە لە هەڵسوکەوتی بڕیاردەر، بەڵام هەڵسوکەوتی بڕیاردەر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ئاراستەکردنی سیاسەتی دەرەوە. بەڵام سیاسەتی دەرەوە چالاکییەکە ئاراستەی ژینگەی دەرەکی دەکات کە لەم حاڵەتەدا جیاوازە لە هەڵسوکەوتی بڕیاردەر. پسپۆرانی سیاسەتی دەرەوە ئەوە دەردەخەن کە کارلێک هەیە لە نێوان ژینگەی ناوخۆ و ژینگەی دەرەوە چ لە ڕێگەی وەڵامدانەوە یان کاردانەوەی یان هەردووکیان و لەم بابەتەدا کۆمەڵێک پێناسەی تێدایە کە چەمکی سیاسەتی نێودەوڵەتی نیشان دەدات دکتۆر حەمید ڕەبیعی سیاسەتی نێودەوڵەتی وەک کارلێکێک پێناسە دەکات کە دەبێت ڕووبدات پێکدادان و ئاڵۆزی چاوەڕوانکراو و پێویست لە ئەنجامی قبووڵکردنی ئامانج و بڕیارەکانی دەرکراو لەلایەن زیاتر لە یەکەیەکی سیاسیەوە و لەسەر ئەم بنەمایە کۆمەڵێک تێبینی لەم پێناسەیەوە دەردەخات کە دەتوانێت بەم شێوەیەی خوارەوە کورتکراوەتەوە:-
- سیاسەتی دەرەوە بەشێکە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، بەڵام نەک وەک دەربڕینی ئامانجە ناوخۆییەکان، بەڵکو وەک مۆدێلێکی هەڵسوکەوتی نێودەوڵەتی.
- سیاسەتی نێودەوڵەتی بەم مانایە گریمانەی پەیوەندییە یەکتربڕەکان دەکات کە کارلێک لە نێوان زیاتر لە یەک دەوڵەتدا دەسەپێنێت.
- سیاسەتی نێودەوڵەتی تەنیا بە پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتەکان سنووردار نییە، بەڵکو پەیوەندی لەنێوان شێوە جۆراوجۆرەکانی رێکخراوەکاندا، تەنانەت نافەرمیەکانیش دادەنرێت، بەمەرجێک کاراکتەری نێودەوڵەتییان هەبێت و وردەکارترین ئامرازیان هەبێت:-
- سیاسەتی نێودەوڵەتی هەروەها ڕێکخراوە ناحکومییەکانی وەک خاچی سوور، سەندیکاکان و کۆمەڵە زانستییە نێودەوڵەتییەکان دەگرێتەوە.
- ڕێکخراوە حکومییەکان، هەرچەندە بەشێک لە سیاسەتی دەرەوە پێکدەهێنن، بەڵام توخمێکی سەربەخۆیان تێدایە.
سێ چەمکی سەرەکی لە تیۆریزکردنی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بەکاردەهێنرێن بریتین لە ئەکتەر، ئامانج و ئامرازەکان، بەڵام هەریەک لەم چەمکانە لە دۆخێکی گۆڕاندان و خاوەنانی تیۆری ڕیالیزمی تەقلیدی تێڕوانینی خۆیان بۆ ئەم سێ چەمکە دەردەخەن و جەخت لەوە دەکەنەوە کە دەوڵەت لە نێو ئەکتەرەکاندایە وەک تاکە کەس کە ئەو گرنگییە هەڵدەگرێت، وەک ئامانجەکان چیتر دەوڵەت تەنیا گرنگی بە لایەنەکانی ئەمنی و هێزی سەربازی نادات بەڵکو خۆشگوزەرانی ئابووری و مەسەلەکانیش لەبەرچاو دەگرێت کۆمەڵایەتی جیاوازی وەک قاچاخچێتی ماددە هۆشبەرەکان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی ئایدز و گۆڕانکارییە ژینگەییەکان لە کاتێکدا ئامرازەکان بەردەوام لە گۆڕاندان بەڵام بە بۆچوونی تەقلیدی پێشوو هێزی سەربازی تاکە ئامرازی گرنگە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بەڵام لە جیهانی ئەمڕۆدا زلهێزەکان بۆیان دەرکەوتووە کە بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان گرانتر بووە بۆیە ئەم وڵاتانە دەستیان کردووە بە شوێنکەوتنی کەناڵەکانی تر جگە لە سەربازی بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان سیاسەتی دەرەوە و ستراتیجی:- زاراوەی ستراتیجی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانییەکان کە ئەو سەردەمانەی ژیانیان بە شەڕ دەناسرێتەوە و ئەم وشەیە لە ڕووی ناوەرۆکەوە بۆ ئەوان بە مانای هونەری سەرکردە یان هونەری شتە گشتییەکان پیشان دەدرا بەڵام لە ڕووی ماناوە ستراتیژەکە پەیوەست بوو بە سەرکردایەتی سەربازییەوە، بەڵام دواتر پەرەی سەند و فراوان بوو و چالاکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی گرتەوە دواتر ئەم وشەیە بوو بە زیاتر لە ناوێک بۆیە پێویست بوو جیاوازی لە نێوانیاندا بکرێت بۆیە ئاماژە بە جیاکردنەوەکە بوو بە ستراتیژی باڵا و مەزن و نەتەوەیی و سەربازی وەک ئەم ستراتیژانە دەکەونە چوارچێوەی چەمکی ئاسایشی نەتەوەیی. “لیدڵ هارت” ستراتیجی وەک هونەری دابەشکردن و بەکارهێنانی میدیای سەربازی جۆراوجۆر بۆ گەیشتن بە ئامانجی سیاسەت پێناسە کرد.
فەرهەنگی ئۆکسفۆرد بە هونەری فەرماندەی گشتی و هەروەها هونەری پیشاندان و ئاراستەکردنی جموجۆڵە سەربازییە گەورەکان پێناسەی کردووە و، جیاوازی هەیە لەگەڵ بەگەڕخستن کە بە بەڕێوەبردنی هێزەکان لە جەنگدا دادەنرێت. فەرهەنگی زانستی سیاسی بە پلانی کار بۆ بەزاندنی دوژمن یان گەیشتن بە ئامانجێک پێناسەی دەکات و ستراتیجی ئاماژە بە پلانێکی گشتگیر یان درێژخایەن دەکات کە لە زنجیرەیەک جوڵە بۆ ئامانجێکی گشتی پێکهاتووە. ئەمڕۆ، ستراتیژەکە لە ڕووی مانای هاوچەرخییەوە دەستی کرد بە لەخۆگرتنی لایەنی سیاسی و ئابووری و پڕوپاگەندەیی و تەکنیکی، کاتێک چووە ناو پرۆسەی پلاندانانی ئابووری بۆ ئەوەی ببێتە ستراتیژێکی ئابووری، و لە پلاندانانی سیاسیدا بۆ داڕشتنی ستراتیژێکی سیاسی.سیاسەتی دەرەوە و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان:- پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لەگەڵ سەرهەڵدانی دەوڵەتی نەتەوەیی سەریان هەڵدا بۆیە دەوڵەت بە سەرچاوەی سەرەکی دادەنرێت لە ڕێکخستنی ئەم پەیوەندییانە و ئەم چەمکە لە کۆتایی سەدەی هەژدەهەمدا لە کیشوەری ئەوروپا هاتە بواری جێبەجێکردنەوە و لە ڕێگەی کۆلۆنیالیزمی ئەوروپییەوە لە سەرانسەری جیهاندا بڵاو بووەوە کەواتە مێژووی دەوڵەتی نەتەوەیی پەیوەستە بە ژمارەیەک جەنگ وەک جەنگی سی ساڵە کە بووە هۆی مردنی 30٪ ی دانیشتوانی ئەوروپای ناوەڕاست کە وای لە وڵاتانی ئەوروپا کرد پەیماننامەی وێستفالیای 1648 لە شارەکەی من ببەستن مونستەر و ئۆسنابروک، ئەم پەیماننامەیە ئەڵمانیای دابەش کرد بۆ 350 ویلایەتی بچووک. پێشکەوتن لە خوێندنی دیاردە نێودەوڵەتییەکاندا بەدی هاتووە و لە ئەنجامدا پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بە مۆدێرن دادەنرێن، ئەگەر بەراورد بکرێت بە خوێندنی ئەو زانستانەی کە پەیوەستن بە دیاردە نێودەوڵەتییەکانی وەک زانستی سیاسی و مێژووی دیپلۆماسی و یاسای نێودەوڵەتی گشتی، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان وەک یاسایەکی بنەڕەتی کۆن نەبووە بەڵکو ڕەگەکانیان دەگەڕێتەوە بۆ شیکردنەوەی ئەو شەڕانەی کە لە نێوان شارەکانی یۆنانی کۆندا هەڵگیرساوە
“سیاسەتی دەرەوە و دیپلۆماسی”
جیاوازی هەیە لە نێوان چەمکەکانی سیاسەتی دەرەوە و دیپلۆماسی، چونکە سیاسەتی دەرەوە بەڕێوەبردنی چالاکی دەوڵەتە لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی تردا، یان ئەو ڕێبازەی کە دەوڵەت لە پەیوەندییەکانی خۆی لە کاروباری سیاسی و بازرگانی و ئابووری و دارایی لەگەڵ وڵاتانی تردا بەڕێوە دەبات و دیپلۆماسی ئامرازی جێبەجێکردنی سیاسەتی دەرەوە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە دیپلۆماتکار ئەو پلانەیە جێبەجێ دەکات، کە سیاسەتمەدار لە کاتی ئاشتیدا نەخشەی کێشاوە. لێرەوە دەردەکەوێت کە سیاسەتی دەرەوە نوێنەرایەتی لایەنی یاسادانان دەکات لە دەوڵەتدا لەکاتێکدا دیپلۆماسی دەچێتە چوارچێوەی جێبەجێکردنەوە و یەکێک لە دەربڕینەکانی جیاوازی نێوان سیاسەتی دەرەوە و دیپلۆماسی، ئەوەیە کە سیاسەتی دەرەوە ناتوانێ لە حاڵەتی پەیمان یان ڕێککەوتندا نهێنی بێت مەگەر لانی کەم ڕای گشتی نەزانێت بەڵام دیپلۆماسی دەکرێت نهێنی بێت نیکسۆن لەم ڕووەوە لە توێژینەوەیەکدا کە پێشکەشی کۆنفرانسی ڤیەننا کراوە دەڵێت ” لە ڕووی مێژووییەوە دیپلۆماسی بەم شێوەیە کۆتایی دێت سیاسەتی دەرەوە دەست پێدەکات و هەردووکیان دەربارەی گونجاندنی ناسیۆنالیزم لەگەڵ بەرژەوەندییە نێودەوڵەتیەکانن. دەستەواژەی دیپلۆماسی یەکێکە لە تێکەڵاوترین دەستەواژە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوە، چونکە دیپلۆماسی زۆرجار بە مانای فراوانتر بەکاردێت کە سیاسەتی دەرەوە داڕشتن و جێبەجێ دەکات، لە کاتێکدا بۆچوونی تەکنیکی، وەک لە پێناسەی دیپلۆماسی جۆرج کینان هاتووە، بریتییە لە پرۆسەی پەیوەندی نێوان حکومەتەکان”. بۆیە دەتوانین بڵێین هەڵسوکەوتی بڕیاردەر سەرەتای کارکردنە لە سیاسەتی دەرەوە و چالاکی و بەدیهێنانی ئامانجەکان جەوهەری سیاسەتی دەرەوەیە
ئاراستەی سێیەم سیاسەتی دەرەوە وەک چالاکی پێناسە دەکات؛ لە ڕەوتی پێشووی سنوردارکردنی سیاسەتی دەرەوە بۆ هەڵسوکەوتی بڕیاردەران، ئاراستەی سێیەم، دەرکەوت کە سیاسەتی دەرەوە تەنها بۆ هەڵسوکەوتی بڕیاردەران لە دەوڵەتدا جێبەجێ ناکرێت، بەڵکو بۆ چالاکی دەرەکی و جموجۆڵی دەوڵەتەکانیش جێبەجێ دەکرێت. لەم چوارچێوەیەدا، “حەمید ڕەبیعی” سیاسەتی دەرەوە وەک “هەموو شێوەکانی چالاکی دەرەکی، تەنانەت ئەگەر لەلایەن دەوڵەتەوە وەک واقیعێکی سیستماتیک دەرنەکرابێت، واتە چالاکی گرووپەکە وەک ئامادەبوونێکی شارستانی، یان دەربڕینی خود وەک وێنەیەکی تاکەکەسی بزووتنەوەی دەرەکی کە تێوەگلاوە و دەکەوێتە ژێر ئەو دەرگا فراوانەی کە ئێمە پێی دەڵێین سیاسەتی دەرەوە.” هەروەها سیاسەتی دەرەوەی “مۆدێلسکی” بە هەمان ئاراستەی “حەمید ڕەبیعی” پێناسە کرد و گوتی؛ سیاسەتی دەرەوە بریتییە لە “سیستەمی چالاکی کۆمەڵگاکان بۆ گۆڕینی ڕەفتاری وڵاتانی تر و دامەزراندنی بەپێی ژینگەی نێودەوڵەتی و لەم چوارچێوەیەشدا دوو جۆر چالاکی هەیە: تێگەیشتن و دەرچوون. “مارسێل مێرل” پێناسەی ئەوە دەکات “ئەو بەشەی چالاکی حکومەت کە بەرەو دەرەوە دەڕوات، واتە بە پێچەوانەی سیاسەتی ناوخۆ، چارەسەری ئەو کێشانە دەکات کە لە دەرەوەی سنوورەکان سەرهەڵدەدەن. ئەم پێناسەیانە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی چالاکییە دەرەکییەکانی وڵاتێک دەگونجێت، چونکە ئامانجی ئەم چالاکیانە گۆڕینی هەڵسوکەوتی وڵاتانی تر یان گونجاندنی چالاکییەکانیانە.
“جیاوازی نێوان سیاسەتی دەرەوە و هەندێک چەمکی پەیوەندیدار”
سیاسەتی دەرەوە و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان؛ دکتۆر “ئەبو عامر” پێیوایە چەمکی سیاسەتی دەرەوە کەمتر گشتگیرە لە چەمکی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. سیاسەتی دەرەوە، بریتییە لە کۆی ئەو ئاراستە گشتییانەی کە لە سەرەتایەکی مێژوویی دیاریکراودا ئامادە دەکرێن یان سادەتر بڵێین ئەو ئاراستە گشتییانەن کە لەکاتی هاتنی حکومەتێکی نوێدا ئامادە دەکرێن سەبارەت بە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان، وەک “مارسێل مێرل” پێناسەی کردووە “هەموو ئەو لێشاوانەی کە سنوورەکان دەبەزێنن یان تەنانەت ئارەزووی پەڕینەوەیان دەکەن، لێشاوەکانن کە دەتوانرێت بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان وەسف بکرێن. ئەم لێشاوانە بێگومان پەیوەندییەکانی نێوان حکوومەتی ئەم وڵاتانە دەگرێتەوە، بەڵام هەروەها پەیوەندییەکانی نێوان تاکەکان و گرووپە گشتی و تایبەتەکانیش دەگرێتەوە، کە لە هەردوو لای سنوورەکەن، هەروەها هەموو چالاکییە نەریتییەکانی حکومەتەکان، دیپلۆماسی، دانوستان، جەنگ هتد، بەڵام لە هەمان کاتدا لێشاوی سرووشتی دیکەش دەگرێتەوە – ئابووری، ئایدۆلۆژی، دیمۆگرافی، وەرزش، کەلتووری، گەشتیاری…هتد. گرنگترین جیاوازی نێوان سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی نێودەوڵەتی ئەوەیە کە توخمەکانی سیاسەتی دەرەوە تاک و دامەزراوە و لایەنەکانن کە جیاوازن لە توخمەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی کە دەوڵەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و گرووپە چالاکەکان نوێنەرایەتی دەکەن، کەواتە توخمی شیکاری سیاسەتی دەرەوە جیاوازە لە توخمی شیکاری سیاسەتی نێودەوڵەتی.
سیاسەتی نێودەوڵەتی کارلێکردنی کۆی سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتەکانە بە جیا لە ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکانی تر کە گشتگیرترە لە سیاسەتی دەرەوە. C_Foreign سیاسەت و دیپلۆماسی؛ دیپلۆماسی لە سیاسەتی دەرەوە جیاوازە، سیاسەتی دەرەوەی وڵات بەڕێوەبردنی چالاکی دەوڵەتە لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی تردا، یان ئەو ڕێبازەی کە دەوڵەت لە پەیوەندییەکانی لە کاروباری سیاسی، بازرگانی، ئابووری و دارایی لەگەڵ وڵاتانی تردا بەرەو پێش دەچێت، لە کاتێکدا دیپلۆماسی ئامرازی جێبەجێکردنی سیاسەتی دەرەوە. نووسەری ڕووسی “تۆنکین” دیپلۆماسی بەم شێوەیە پێناسە دەکات کە “چالاکی “بە ناوەرۆک، ڕێوشوێن و شێوازەکانی ئەم چالاکییەی دەوڵەت، گشتی یان تایبەت لەسەر بنەمای پەیوەندییە دەرەکییەکان” کە لەلایەن سەرانی دەوڵەت، حکومەت، بەڕێوەبردنی کاروباری دەرەوە، وەفدە تایبەتەکان و نێردەکان، نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکانەوە ئەنجام دەدرێت و بە ڕێگای ئاشتیخوازانە ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەت بەدەست دەهێنێت. سەرەڕای ئەوەش، دیپلۆماسی بە کاراکتەری ئاشتیخوازانە دەناسرێتەوە و ڕێگای ئاشتیخوازانە بەکار دەهێنێت، لە کاتێکدا سیاسەتی دەرەوە دەتوانێ ئاشتیخوازانە بێت یان بە پێچەوانەوە چونکە لە یەک حاڵەتدا بە پێی پێوەری بەرژەوەندی نەتەوەیی ناسەقامگیری دەناسرێتەوە. داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە:- داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە پێویستی بە تێگەیشتن و لێکۆڵینەوەی ورد هەیە لەو فاکتەر و هۆکارە جیاوازانەی کە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر داڕشتنی ئەم سیاسەتە هەیە و یەکەم شت کە ڕووبەڕووی بڕیاردەر دەبێتەوە ڕادەی هۆشیاریی گونجاوە، لەو دۆخەی ناوبراو وەک قەیرانی لەناکاوی نێودەوڵەتی و هێنانەکایەی کۆمەڵێک ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەم هەڵوێستە بۆیە بڕیار لێرەدا هەڵبژاردنێکە بۆ بەدیلێک لە بەدیلەکان لەسەر بنەمای هەبوونی هەندێک زانیاری تایبەت بە ئەڵتەرناتیڤ و دواتر بڕیار دەدرێت کە گوایە زۆرترین قازانج و کەمترین زیان بەدەست بهێنێت و میدیای پێشکەوتوو بەشداری تێدا بکات دابینکردنی زانیاری بەشێوەیەکی سەرەکی پەیوەست بە کارلێک لەنێوان ژینگەی ناوخۆیی و دەرەکی ،هەروەها یارمەتیدەرێکی گەورەیە بۆ لێکۆڵینەوە و نرخاندنی بەدیلەکانی پەیوەست بە بڕیارەکان، چونکە یارمەتیدەرە بۆ قەناعەت پێکردنی ڕای گشتی لە بڕیارەکانی سیاسەتی دەرەوە، واتە کارلێکیان لەگەڵ سیستەمی ئێستا و کاریگەرییان لەسەری، هەروەها کارکردن بۆ گەیاندنی هەڵوێستی جەماوەر بە بڕیاردەران. پرۆسەی بڕیاردان و دەرکردن و جێبەجێکردنی بڕیارەکان بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت کە لە قۆناغی ئامادەکارییەوە دەست پێدەکات کە بریتییە لە دیاریکردنی پێوەری سەرەکی و دیاریکردنی گۆڕاوەکانی پەیوەست بە بابەتەکە “دیاریکردنی جێگرەوەکان و کۆکردنەوەی زانیاری” و پێوانەکردنی گۆڕاوەکان بە پێوەری سەرەکی پاشان هەڵبژاردنی ئامانج و داڕشتنی ستراتیژێک بۆ گەیشتن بە ئامانجەکە پاشان قۆناغی بڕیاردان دێت بە هەڵبژاردن و جێبەجێکردنی یەکێک لە بەدیلەکان واتە وەرگێڕانی بڕیار بۆ واقیعی پراکتیکی لەڕێگەی کردارەکانەوە و چالاکی و بەرنامەی کاری کۆنکرێت، جا ئەم بڕیارە لە چوارچێوەی کردار بێت یان کاردانەوە، پاشان قۆناغی کاردانەوە و هەڵسەنگاندن و دەرهێنان دێت.
پرۆسەی بڕیاردان لە لایەن کۆمەڵێک دەزگای فەرمی و نافەرمییەوە بەڕێوە دەچێت کە لە سەرووی هەموویانەوە دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردنن و ئەمەش بەپێی سرووشتی سیستەمە سیاسییەکان دەگۆڕێت، بۆیە دەسەڵاتی یاسادانان کۆنتڕۆڵی پرۆسەی بڕیاردان لە سیستەمە پەرلەمانییەکاندا دەکات، لە کاتێکدا دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا کۆنتڕۆڵی دەکات. لە بواری کاروباری دەرەوەدا دەسەڵاتی جێبەجێکردن ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت لە بلوورکردن و ڕوونکردنەوەی سیاسەتی دەرەوە.بابەتی دووەم: تایبەتمەندی و ئاراستەی سیاسەتی دەرەوە سیاسەتی دەرەوە بە شێوەیەکی گشتی بە هەمان تایبەتمەندی دەناسرێتەوە، بێ گوێدانە سرووشتی دەوڵەت، بەڵام ئاراستەکانی لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر بە گوێرەی خواستەکانی و سرووشتی سیستەمی سیاسیی دەگۆڕێت.
“تایبەتمەندییەکانی سیاسەتی دەرەوە”
سیاسەتی دەرەوە بەم تایبەتمەندییانه دەناسرێتەوە کە دەتوانرێت بەم شێوەیە کورت بکرێتەوە:-
- کاراکتەری دەرەکی؛ “بەو مانایەی کە سیاسەتی دەرەوە ئاڕاستەی ژینگەی دەرەکی دەکات.هەرچەندە سیاسەتی دەرەوە لە چوارچێوەی دەزگای دەوڵەتدا دادەنرێت _internal environment_ بەڵام جێبەجێکردنی و ڕەوتی هەڵسوکەوتەکەی لە چوارچێوەی ژینگەی دەرەکی واتە ژینگەی نێودەوڵەتیدایە.”
- ڕەسمیەتی؛ مەبەست لە ڕەسمییەتی ئەوەیە کە سیاسەتی دەرەوە لەلایەن دەزگایەکی فەرمی لە دەوڵەتدا وەردەگیرێت، واتە هیچ دەزگایەکی نافەرمی لە دەوڵەتدا ناتوانێت بەشی کۆتایی لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی دەرەوە هەبێت.
هەرچەندە تاکەکان، کەسایەتی و دامەزراوە نافەرمییەکان تێگەیشتن و بیروڕایان هەیە سەبارەت بە ئامانج و کارلێکەکانی سیاسەتی دەرەوە و زانیاری و ڕاستییان هەیە، کە یارمەتیدەر بێت بۆ بلووری ئەم ئامانجانە، بەڵام بە سرووشتی فەرمی کە کاردانەوەی فەرمی دەوڵەت بەرامبەر بە پرسە دەرەکییەکان ڕوودەدات. گرنگترین ئۆرگانی دەوڵەت کە کاراکتەرێکی ڕەسمی بە سیاسەتی دەرەوە دەبەخشێت، ئۆرگانی دەسەڵاتی جێبەجێکردنە کە زۆرجار لەلایەن سەرۆکی دەوڵەت، سەرۆکی حکومەت، وەزیری دەرەوە، وەزیری بەرگری و کەسانی تر نوێنەرایەتی ئۆرگانەکانی فەرمی دەوڵەت دەکرێت. سیاسەتی دەرەوە تەنیا ئاراستەی وڵاتان ناکرێت وەک یەکەی نێودەوڵەتی تەقلیدی بەڵکو دەکرێت ئاراستەی یەکە نێودەوڵەتییە مۆدێرنەکانی وەک ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان یان پارتە سیاسییەکانی خاوەن قورسایی ناوچەیی بکرێت، بۆ نموونە سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە پشتیوانی لە حیزبوڵڵای لوبنانی و سیاسەتی دەرەوەی سوریا لە پشتیوانی لە بزووتنەوەی حەماس فەلەستینی دژ بە قەوارەی زایۆنی.
- سرووشتی ئارەزوومەندانە؛ واتە “بەرنامە و بڕیارەکانی سیاسەتی دەرەوە لە چەند جێگرەوەیەکی پێشنیارکراو هەڵدەبژێردرێن، هەر هەڵوێستێکی نێودەوڵەتی مەرج نییە یەک کاردانەوەی تاکە و حەتمی وڵاتی پەیوەندیدار بە خۆیەوە هەبێت، و ئەو وڵاتە کۆمەڵێک بژاردە و ئەڵتەرناتیڤی گونجاوی هەیە، بە گوێرەی ئامانج و بەرژەوەندی نەتەوەیی خۆی یەکێکیان هەڵدەبژێرێت.
“ئاراستەی سیاسەتی دەرەوە”
دەوڵەت لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا ئاراستەیەکی دیاریکراو پەیڕە و دەکات کە بە گوێرەی گونجانی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی لەگەڵ ئەو ئاراستەیەدا بە گوێرەی هەلومەرجی ناوخۆی دەوڵەت و واقیعی نێودەوڵەتی دەوروبەر، بۆ ماوەیەکی درێژتر یان کورتتر چاپی دەکات.
- ئاراستەی ناوچەیی-جیهانی:- وڵاتان هەن سیاسەتی دەرەوەی خۆیان ئاراستەی ناوچەکانی خۆیان دەکەن و، هیچ گرنگییەک بە مەسەلەکانی دوور لە خاکی خۆیان نادەن. یەکێک لە گرنگترین نموونەکانی ئەو وڵاتانەی ئەم ڕەوتە پەیڕەو دەکەن کۆماری عەرەبی میسرە کە بواری سەرەکی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و هەروەها سیاسەتی دەرەوەی بەرازیل بەرامبەر ئەمریکای لاتین و سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا بەرامبەر وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز، ئەم ڕەوتە وێنەیەکی گرنگی ڕۆڵی نەتەوەیی کە دەوڵەت بۆ خۆی دابین دەکات، کە بریتییە لە ڕۆڵی سەرکردەی هەرێم بەجۆرێک ئەو وڵاتانەی توانای گەورە و هەمەجۆریان هەیە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی تری ناوچەکەیان کە وایان لێدەکات هێزێکی ناوچەیی خاوەن بەرپرسیارێتییەکی تایبەت بن کە دەوڵەت ئەم توانایانە تەرخان بکات بۆ ئەوەی ڕۆڵێکی چالاک لە ئاستی هەرێمیدا بگێڕێت .یەکێک لە گرنگترین وڵاتان کە ئەم ڕۆڵە دەگێڕێت و بەدوایدا دەگەڕێن تورکیا و ئێرانن کە هەریەکەیان هەوڵی کاریگەری لەسەر کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدەن.
ئاراستەکردنی ناوچەیی لەگەڵ ئاڕاستەی جیهانیدا دەگونجێت، بەجۆرێک دەوڵەت لەم حاڵەتەدا سیاسەتی دەرەوەی خۆی ئاراستە دەکات بەرامبەر یەکە نێودەوڵەتییەکانی دەرەوەی خاکەکەی، بەرژەوەندییەکانی ئەم وڵاتانە بەسەر وڵاتە جۆراوجۆرەکانی جیهاندا دابەش دەبێت، هەروەها ناوچەکانی جیهانیش دەگرێتەوە. نمونەی وڵاتانی خاوەن ئەم ئاراستەیە، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەتایبەتی لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە، سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەرەو چەند ناوچەیەکی جیهان ئاراستە دەکات، سیاسەتی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، ئاسیا و ئەوروپا چالاکە. ئەم ئاراستەیە وێنەیەکی گرنگی ڕۆڵی نەتەوەیی وڵاتان لە سیاسەتی دەرەوەیاندا لەگەڵدایە کە بریتییە لە ڕۆڵی سەرکردەی ڕەوتێکی هەنووکەیی یان گشتی نێودەوڵەتی کە ئەم وڵاتانە ڕۆڵی پێشەنگایەتییان هەیە بەتایبەتی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ئەمەش زۆرجار ڕەنگدانەوەی بوونی ئایدیۆلۆژیایەکی دیاریکراو لە دەوڵەتدا و توانایەکی گەورەیە کە ڕێگە دەدات ئەو ڕۆڵە بەدەست بهێنێت. وەک سیاسەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە دژی تیرۆر، سەرەڕای سیاسەتی بڵاوکردنەوەی بەها ڕۆژئاواییەکانی وەک دیموکراسی، کە لە ڕێگەی ئەوەوە چەندین جەنگ بەناوی خۆیەوە بەڕێوە دەبات بۆ ڕووخاندنی ئەو ڕژێمانەی کە بە هەڕەشە لە بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی دادەنرێت، وەک داگیرکردنی ئێراق و دەستێوەردانی لە سودان و سۆماڵ.
“سیستەمی نێودەوڵەتی ڕەهەندە بنچینەییەکان لەخۆ دەگرێت”
بەگوێرەی دویچ و سینگەر، زیادبوونی ژمارەی یەکە نێودەوڵەتییەکان سەقامگیری سیستەمی نێودەوڵەتی زیاد دەکات، بەجۆرێک قەبارەی سەرنجی هەر ئەکتەرێکی نێودەوڵەتی بۆ ئەکتەرە جیهانییەکانی تر پەرتەوازە دەبێت، لە کاتێکدا والتز پێی وایە تا ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا کەمتر بێت، ئەگەری جەنگ کەمتر دەبێت و سەقامگیریی سیستەمی نێودەوڵەتی زیاتر دەبێت. زیادبوونی ژمارەی یەکە نێودەوڵەتییەکان دەتوانێ ببێتە هۆی هاوسەنگی سەقامگیری سیستەمی نێودەوڵەتی بەهۆی بەرژەوەندییە تێکەڵاوەکانی وڵاتان تا ڕادەیەکی ئاڵۆز و ناتوانینی دەوڵەت لە تواندنەوەی ئەم ئاڵۆزییە، کە ناچاری دەکات سیاسەتێکی دەرەکی شەڕانگێز نەبێت بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی کە ئەگەر سیاسەتی شەڕانگێزانە بگرێتەبەر زیانی پێ دەگەیەنێت جیاوازی بنەڕەتی نێوان “دویچ” و “سینگەر” لەلایەک و “واڵتز” لەلایەکی دیکەوە ئەوەیە کە جیاوازی نێوان زیادبوونی یەکە نێودەوڵەتییەکان بە گشتی و زیادبوونی ئەکتەرە ڕاستەقینەکان لەسەر سیستەمی نێودەوڵەتی جیا ناکەنەوە، چونکە زیادبوونی یەکە نێودەوڵەتییەکان سەقامگیریی سیستەمی نێودەوڵەتی بەدەست دەهێنێت، بەڵکو زیادبوونی ژمارەی ئەو وڵاتانەی کە ڕاستەوخۆ چالاکن و کاریگەرییەکی ئاشکرایان لەسەر سیستەمی نێودەوڵەتی هەیە، بەتایبەتی لە حاڵەتی ناکۆکی بەرژەوەندییەکاندا، دەبێتە هۆی ناهاوسەنگیی سەقامگیریی سیستەمی نێودەوڵەتی.
دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان؛ دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان کاریگەری بەرچاوی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان هەیە، دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان شێوەی ڕێکخراوەیی بۆ دەوڵەتان وەردەگرن و پەیوەندییە دەرەکییەکانی دەوڵەتان لە نێوانیاندا ڕێکدەخەن و دامەزراوە یاساییە نێودەوڵەتییەکان کاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان دروست دەکەن، چونکە سنوور لەسەر هەندێک کرداری دەرەکی دەوڵەتان دروست دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، دامەزراوە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بە دوو ستانداردی دەناسرێن بۆ ئەوەی زلهێزەکان بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەکانیان بەکاریان بهێنن، تەنانەت ئەگەر ئەمە پێچەوانەی بنەماکانی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان بێت.
پرۆسەی سیاسی نێودەوڵەتی؛ واتە لایەنی دینامیکی سیستەمی نێودەوڵەتی کە لە ئەنجامی کارلێک جۆراوجۆرەکانی نێوان یەکە نێودەوڵەتییەکان بە پێی پرەنسیپی کردار و پەرچەکرداری و ئاڵوگۆڕ دروست دەبێت کە دەبێتە هۆی سرووشتی هاریکاری یان ململانێی نێوان دەوڵەتەکان، بەگوێرەی شوێنی بەرژەوەندی نەتەوەیی دەوڵەت لەو پێگەیەی کە دوای کردار و کاردانەوەیە وەردەگرێت و بە پێی پێگەی دەوڵەتی تەرازووی هێز لەناو سیستەمی تەرازووی هێزدا کە بڕبڕەی پشتی سیستەمی نێودەوڵەتی مۆدێرنە سەرەڕای فرەیی پێناسەکانی سیاسەتی دەرەوە لە چوارچێوەی هەڵسوکەوتی دەوڵەت و چالاکییە دەرەکییەکان کە هەوڵی بەدەستهێنانی ئامانجە دیاریکراوەکان دەدەن چ ئامانجی کورت خایەن یان درێژخایەن و سیاسەتی دەرەوە بە سرووشتی ڕەسمی و دیاری دەکات کێ ئەم سیاسەتە گەشە پێدەدات کە تایبەتمەندی دەرەکی هەیە کە ئەو لایەنە دیاری دەکات کە سیاسەتی دەرەوە بۆی ئاراستە دەکرێت کە هەمیشە لە دەرەوەی سنووری دەوڵەتە و ئەم لایەنانە بە گوێرەی جیاوازی ئەکتەرەکان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا جیاوازن سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتیش دەشێت بە چەند ئاڕاستەیەکدا ئاراستە بکرێت، بەگوێرەی جۆری ئامانجەکانی دیاریکراو لە ئەجێندای سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەت و هەروەها بە گوێرەی شوێنی ماددی و مەعنەوی دەوڵەت. کە پێیوایە گۆڕینی نوخبەی فەرمانڕەوا لە بەرژەوەندی نەتەوەیی خۆیدایە و ئامرازەکانی بەکارهێنان لەم کارەدا جیاوازن، هەرچەندە ئاراستەکانی سیاسەتی دەرەوە بە چەند هۆکارێکی دیاریکراو بەڕێوە دەبرێن کە دابەش دەبن بەسەر هۆکارە ناوخۆیی و دەرەکییەکاندا، دیاریکەرە ناوخۆییەکان پەیوەستن بە ژینگەی ناوخۆیی دەوڵەتەوە و ئەم بڕیاردانە جیاوازن هەر لە جوگرافیا و ڕۆڵی هەڵکەوتەی جوگرافی لە دیاریکردنی گرنگی دەوڵەتەوە تا هەمەجۆری سەرچاوە سرووشتییەکان و بەردەستی کە توانای ئابووری بە دەوڵەت دەبەخشێت ئەگەر بە باشی بەکار بهێنرێت هێز و متمانە بەخۆبوونی پێ دەبەخشێت کە خۆی لەو سەوداکارانە دوور دەخاتەوە کە لە حاڵەتی لاوازیدا ڕووبەڕووی دەبێتەوە هۆکارە دەرەکییەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لەسەر سیستەمی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی فرەیی یەکە نێودەوڵەتیەکانەوە چەقبەستووە، کە ئەم یەکانە زیاتر بەیەکەوە دەبەستێتەوە، ژمارەی ئەم یەکانە زیاتر دەبێت.
