ڕۆڵی بسمارک لە بەدیهێنانی یەکێتی ئەڵمانیا

“پێشەكی”

لە دوای شكستی ناپلیۆن ‌و بەستنی كۆنگرەی ڤییەننا لە ساڵی‌1815 لە نێوان وڵاتانی (نەمسا‌و پروسیا‌و ڕوسیا) دا، کە ئامانجیان بریتیی بوو لە “گێڕانەی كورسییەكانی دەسەڵات بۆ پاشاكان، دابەشكردنی دەستكەوتەكانی ئەو سەركەوتنەی بەسەر ناپلۆنیاندا بەدەستیان هێنا، تۆڵەسەندنەوە لە فەرەنساو تێكشكاندنی”، بەڵام لەو كاتەدا دوو فكری نوێ‌ سەریهەڵدابوو (ئازادی تاكەكەس لەلایەن شۆڕشی فەرەنسییەوە هاتە كایەوە، نەتەوایەتیی ‌و سەربەخۆیی گەلان لەجەنگەكانی ناپلیۆنەوە هاتە ئاراوە)، بەڵام ئەندامانی كۆنگرەی ڤییەننا ئەم دوو فكرەیان لە بیركرد و دەستیان كرد بەدابەشكردنی نەتەوە بچووكەكانی ئەوروپا، بێ ئەوەی گوێ‌ بدەنە هەست ‌و ئامانجی ئەو نەتەوانە ‌و (خاكی سەكسۆنیا) یان بە تاوانی لایەنگریی بۆ ناپلیۆن لێكجیاكردەوە، بەلجیكایان دا بە هۆڵه‌ندا‌ و هیچ گوێیان بە هۆگری ئەڵمانییەكان بۆ یەكێتی نەتەوەیی نەداو خستیانە ژێر ڕكێفی نەمساوە، بەمجۆرە ئەم دابەشكردن‌ و گوێ‌ نەدانە بە نەتەوەكانی ژێر دەستە وایكرد هەستی نەتەوایەتی ڕەنگی شۆڕشی گرت ‌و، بوو بە پاڵنەری زۆربەی جەنگەكان ‌و شەڕەكانی یەكێتی ئەڵمانیا هەموویان لە هەستی نەتەوایەتییەوە سەرچاوەیان گرت.

بابەتی توێژینەوەكەمان بریتیە لە “ڕۆڵی بسمارك لە بەدیهێنانی یەكێتی ئەڵمانیا”، هۆكاری هەڵبژاردنی ئەو بابەتەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، بسمارك بوو بە سەركردەیەكی كاریزمایی ئەڵمانیا‌و توانی یەكێتی خاك‌ و گەلی ئەو وڵاتە بهێنێتە دی ‌و ببێتە فریاد ڕەسی ئەو نەتەوەیە، یەكێتی ئەڵمانیا ڕووداوێكی گرنگی مێژوویی نەتەوایەتی ئەوروپایە‌و ئەوەمان پێ دەڵێت، چۆن بیری نەتەوەیی لەو وڵاتە گەشەی كردوە ‌و خەمخۆرانی وەك بسمارك چۆن خەباتیان كردووە ‌و چ جۆرە سیاسەتێكیان ئەنجامداوە بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی.

ڕێبازی توێژینەوەکە؛ بۆ ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە پەیڕەوی ڕێبازی لێكۆڵینەوەی زانستی مێژووییمان كردووە‌، بە شرۆڤە کردنی ڕووداوەکان و بەراوردکردنی بۆچوونە جیاوازەکان لەسەر بیروباوەکانی بسمارک و هەوڵەکانی لە بەدیهێنانی یەکێتی ئەڵمانیا.

پێکهاتەی توێژینەوەکە؛ ناوەڕۆكی ئەم توێژینەوەیە لە سێ‌ باس پێكهاتووە، باسی یەكەم بەسەر دوو تەوەرەدا دابەشبووە یەكەمیان باسی لەدایك بوون ‌و ڕەچەڵەكی بسمارکە، دووەمیشیان باس لە بیروباوەڕی سیاسی بسمارك دەكات‌، بەشی دووەمیش باس لە ئەزموونی سیاسیی بسمارك ‌و سەردانی بۆ وڵاتانی وەك ڕووسیا‌ و نەمسا ‌و وەرگرتنی زانیارییەكی زۆر لەسەركردەكانی وەك ناپلیۆنی سێیەم‌ و قەیسەری ڕوسی دەكات‌، باسی سێیەمیش تایبەتە بە هەوڵی بسمارك بۆ بەدیهێنانی یەكێتی ئەڵمانیا، لە سێ‌ تەوەرە پێكهاتووە تەوەری یەكەم جەنگی پروسیا لەگەڵ دانیمارك، تەوەری دووەم جەنگی پروسیا لەگەڵ نەمسا‌و شكستپێهێنانی ‌و، هەنگاوی سەرەتای بەدیهێنانی یەكێتی ئەڵمانیا‌ و، تەوەری سێیەمیش جەنگی پروسیا لەگەڵ فەرەنسا‌و بەدیهاتنی یەكێتی ئەڵمانیا‌، لەكۆتایشدا نووسینی ئەنجام‌ و لیستی سەرچاوەكان.

سەرچاوەکانی توێژینەوەکە؛ بۆ نووسینی ئەم توێژینەوەیە سوودمان لەچەند سەرچاوەیەكی گرنگ وەرگرتووە وەك “المسالة الالمانية من وحدتها الى اعادة توحيدها د. احسان عبدالوهاب سلمان النائب،  د. عبدالعزیز سلیمان نەوار، عبدالمجید نەعنەعی:- مێژووی هاوچەرخی ئەوروپا لەشۆڕشی فەرەنسیەوە تا جەنگی دووەمی جیهانی، كتێبی پ.د.جفری برۆن: پوختەی مێژووی ئەوروپا كۆن ناوەڕاست سەردەمی نوێ‌، ئەمانە‌و چەند سەرچاوەیەكی تر، زۆر بە باشی ‌و بە زانستییانە دەربارەی ئەم توێژینەوەیە زانیارییان نووسیووە.

“باسی یەكەم؛ ژیانی بسمارك”

1. لەدایكبوونی بسمارك؛ ئۆتۆڤۆن بسمارك لە نیسانی 1815 دا لە هەرێمی “براتبیرگ” لەكاتی بەستنی كۆنگرەی ڤییەننا لەدایك بووە، لە بنەماڵەیەكی ئەریستۆكراتی كۆنەپارێزی پروسی بوو، بە نەریتی سەربازی ‌و دڵسۆزی بۆ پاشا پەروەردە بوو(١)، بسمارك لە تەمەنی لاویدا بەلای وانە‌ خوێندندا نەچووە، بەڵكو لەگەڵ ڕابواردن ‌و بایەخدان بە موڵكە كشتوكاڵییەكانەوە خەریك بووە‌ و زۆر تووندڕۆ بووە بۆ پڕوسیا(٢)، لە بەرلین خوێندویەتی ‌و دواتر بەشی یاسای تەواوكردووە ‌و ماوەیەكیش كاری لەو بابەتەدا كردووە ‌و دواتر گەڕاوەتەوە بۆ ناوچەی خۆی ‌و لە زەوی ‌و زاری خێزانەكەیدا كاریكردووە(٣). باوكی بسمارك ئەفسەری سوپای پڕوسیا بوو، لەسەرەتای ژیانیدا بسمارك زیاتر سەرقاڵی ڕابواردن‌ و خواردنەوە بووە، بەڵام لە ساڵی 1847 بەدواوە‌ بەتایبەت دوای هاوسەرگیری كردن بەرە‌ و ئاین پەروەریی ‌و كۆنەپارێزی گۆڕاوە(٤)، بسمارك لە ساڵی 1847 لەگەڵ (یوهانا فون بوتكامر) هاوسەرگیری كردووە ‌و خاوەنی دوو منداڵ بووە ‌و لەسەر مەزهەبی لۆسەری بووە ‌و سەرەنجام لە 30 تەمموزی 1898 كۆچی دوایی كردووە(٥). بسمارک كەسێك بوو هەموو هەوڵ‌و كارێكی بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی بوو، دەتوانرێت بڵێین لەسەر بنەمای ماكیاڤیللی كاریدەكرد‌ و كەسێك بوو زۆر بەڕوونی بیروڕاكانی خۆی دەربڕیووە‌و بەرگری لێكردووە(٦).

2. بیروباوەڕی سیاسی بسمارك؛ بسمارك كەسێكی بەهێزو بەتوانا بوو دڵسۆزی بۆ پاشایەتی ڕەها‌و ستەمكار هەبوو، بەڕادەیەك بڕوای بەوە نەبوو گەل بەشداری لە حوكمڕانیدا بكات، ئەم خەسڵەتانەی بوونە هۆی ئەوەی پادشا بە باڵوێز لە ڕووسیا‌و دواتر لە فەڕەنسا هەڵیبژێرێت(٧)، ساڵی 1848-1849 لە پێشەنگی كۆنەپەرستەكانەوە بووە، باوەڕیان بە گەل‌ و دیموكراتییەت نەبووە، بیڕوڕاكانی بریتیی بوون لە:”حوكمی پاشایەتی ڕەها (موتڵەق) باشترین ڕژێمە بۆ حكومەت ‌و پێویست بەوە ناكات گەل داوای دەستوور بكات ‌و بیروباوەڕی ئەنجومەنی فرانكفۆرت پڕوپوچە ‌و ئەگەر هاتوو یەكێتی ئەڵمانیا لە دواڕۆژدا بێتەدی، ئەوا دەبێت لەسەر دەستی پاشای پڕوسیا دابێت ‌و دەبێ خانەدان و چینی فەرمانبەرانی مەدەنی ‌و سەربازیی ‌و كڵێسەی پرۆتستانتی پاڵپشتی بكەن، واتا ئەڵمانیا دەبێت شێوە‌ و شێوازی پروسیا وەربگرێت(٨)، هەروەها “بسمارك زۆر ڕقی لە پەرلەمان‌ و حەزی مشتوومڕی ‌و بێكردەوەیی هەبوو، خۆی كەسێكی كرداری بوو، جگە لەواقیع بڕوای بەهیچ نەبوو، دووربین بوو، دەیزانی چی دەوێت‌ و چۆنی دەوێت‌ و دەبێت بۆ بەدەستهێنانی ئاوات ‌و نیازەكانی چ ڕێگەیەك بگرێتەبەر”، كەسێكی سیاسەتمەداربوو لە كۆنگرەی فرانكفۆرتیشدا وەك نوێنەر ئامادەبوو، لەپاریس‌ و پترسبۆڕگیشدا باڵوێزێكی سیاسیی بوو، شارەزای ڕەوشی ئەوروپا بوو، لەكار‌و پیشەی خۆیدا پێشڕەوی چاكی كرد(٩). كاتێك بسمارك هاتە سەر دەسەڵات بە بەرنامە ‌و ئامانجی دیار‌و دیراسەكراوی زانستیانەوە، بەدیدی بسمارك ئامانجی هەر حكومەتێكی بروسی دەبێ‌ یەكێتیەكی ئەڵمانی بێ، چونكە مەزنی‌ پایەی بروسیا لە ئەڵمانیا ئەمەی بەسەردا دەسەپێنێ‌، ئەگەر پروسیا ئەمە ئەنجام نەدات ئەو ئەو یەكێتیە لە دایك نابێت(١٠).

“باسی دووەم: ئەزموونی سیاسیی بسمارك”

پاش كپبوونەوەی بزووتنەوەی ئازادیخوازانی ئەڵمانی‌ و گەڕانەوەی ئەنجومەنی فرانكفۆرت بۆ دۆخی یەكەمجاری، بسمارك بوو بە نوێنەری پادشای پڕوسیا لەو ئەنجومەنەدا ‌و لە ساڵی 1851-1859، بسمارك لەگەڵ هاوڕێ‌ كۆنەپەرستەكانی كاریكرد بۆ دامركاندنەوەی بیروباوەڕی ئازادیخوازانە لە هەموو لایەكی ئەڵمانیادا، لێرەوە بیروباوەڕی دوژمنكارانەی دژی نەمسا لەدڵ ‌و دەرونیدا جێگیر بووە ‌و شارەزاییەكی دیبلۆماسیانەی فراوانی وەرگرت ‌و توانی بەهێمنی ‌و دووربینی خۆی وا لە پڕوسیا بكات كە لەگەڵ نەمسادا لەو یەكێتیە كۆنەدا یەكسان بێت، لە ساڵی 1859 دا بووە باڵیۆزی پروسیا لە روسیاو‌(١١) لەوێدا زۆر سەرسام بوو بە حوكمی ڕەهای “قەیسەری ڕووسی” كە لەسەری دەڕۆیشت، بسمارك هەوڵی بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی نێوان پروسیا‌ و ڕوسیای دەدا، دوایی لە ساڵی 1862 بووە باڵیۆز لە فەڕەنسا كە پەیوەندی لەگەڵ “ناپلیۆنی سێیەم” بەست‌ و گەلێك شتی دەربارەی ئەم كەسایەتییە ‌و بیروبۆچوونەكانی فێر بوو، هەر لەساڵی 1862 بانگكرا بۆ بەرلین‌ و كرا بەسەرۆك وەزیران(١٢)، بسمارك زۆر پەرۆشی یەكێتی ئەڵمانیا بووە‌ و لەم سۆنگەیەشەوە دیڕوانییە نەمسا‌و بە بەربەستی سەرەكی دەزانی لە بەردەم هێنانەدی یەكێتی ئەڵمانیا، پێشی وابوو دەبێت یەكێتی ئەڵمانیا لەژێر سەرپەرشتی پروسیادا بێتەدی، ئەوەش لەڕێگای هێزەوە دێتە دێ‌ نەك دانوستان ‌و ڕێككەوتن، لە یەكەم كۆبوونەوەیەدا لەگەڵ پارلەمان لە ساڵی 1862 دەستەواژەیەكی ڕووبەڕووی پارلەمان كردەوە ‌و ووتی: “كێشە مەزنەكان لەڕێگەی بڕیار‌و هەڵبژاردنی زۆرینەوە چارەسەر نابن ئەمە ئەو ڕێگا هەڵەیە بوو كە پیاوانی شۆڕشی 1848-1849 گرتیانەبەر، بەڵكو لە ڕێگەی (خوێن‌و ئاسن)ەوە چارەسەر دەبن”، ئامانجی بسمارك لەم گوتەیەدا تێكشكانی لیبڕاڵەكان‌و پشتگیریكردنی دەسەڵاتی خانەدان‌ و سوپا ‌و پاشا بووە ‌و، واتە باوەڕی بە لیبڕالیزم نەماو باوەڕی بەهێزی نەتەوەیی هێنا، هەر لە درێژەی قسەكانیدا وتی:” ئەڵمانیا چاوی لە لیبرالیزمی پروسیا نییە، بەڵكو چاوی لە هێزەكەیەتی”، بۆیە بسمارك بە ڕەزامەندی پاشا لە ساڵی 1863 دەستیكرد بە كۆكردنەوە و سەپاندنی باج لە پێناو جێبەجێكردنی چاكسازییە سەربازییەكەی لە كاتێكدا دژایەتی زۆری كرا لەلایەن پارلەمانەوە بەڵام گوێ‌ پێنەدان(١٣)، هەروەها بسمارك لە كتێبەكەی خۆیدا بەناوی (ڕامان ‌و بیرەوەریی) هەڵوێستی خۆی بەرامبەر بە دەوڵەت ڕوونكردۆتەوە‌و دەڵێت:”پاشایەتی ڕەها لە ئەڵمانیا سەركەوتوو نابێت ‌و لەسەر ئاستی دووریشدا پەسەند نییە، فەرمانڕەوایی ڕەها شتێكی نمونەییە، چونكە پاشا‌ و فەرمانبەران بەهرەیەكی ئەقڵی مەزن‌ و دادپەروەریی ‌و بەرچاوڕوونییان هەیە، بەڵام تەنانەت فەرمانڕەوایی ڕەهاش كە خاوەنی نیازی پاكیش بێت تووشی ئەو لادانانە دەبێت كە مرۆڤ تووشیان دەبێت، وەك ئەوەی زیادەڕەویی بكات لە خۆ ناساندن ‌و كەوتنە ژێر كاریگەریی دەوروبەر‌و گوتاری سەرنج ڕاكێش، پاشا پێویستی بە ڕەخنە هەیە بۆ ڕاستكردنەوەی هەڵەكانی، بەڵام ئەم مەسەلەیە دەكرێ‌ چارەسەر بكرێت بەهۆی وەزیرێكی لێهاتووی ئاقڵەوە(١٤).

لەبیرەوەرییەكانی بسمارك دەكرێ‌ ئەو مەفهومەی لێوەرگرین كە (داوای پاشایەتییەكی پشتاوپشت‌ و سوپایەكی بەهێز‌ و ڕاوێژكارێكی خاوەن دانایی، زانایی، ئەقڵ، گەرەنتی مانەوە لە فەرمانڕەوایی، مافی موڵكدارێتی، ئەنجومەنێكی نوێنەرایەتی بۆ ڕاگەیاندنی ڕای گشتی ‌و خستنەڕووی بیروباوەڕ لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە، یاسایەكی كۆمەڵایەتیی بۆ چینی كرێكار دەكات(١٥)، بسمارك لەماوەیەكی كورتدا توانی هێزێكی گەورە‌و تۆكمە بۆ وڵات پێكەوە بنێت، بە جۆرێك بتوانێت بۆ پێكەوەنانی دەوڵەتی یەكگرتوو پشتیان پێ ببەستێت‌ و(١٦)، بەدیدی بسماركیش دوو ڕێگرو ناحەز لەبەردەم یەكێتی ئەڵمانیادا هەن دەبێ‌ هەردووكیان شكستیان پێ بهێنرێت، ئەوانیش “نەمسا‌و فەرەنسا” بوون(١٧)، بسمارك زۆر بەلێهاتوویی ‌و بەشێوەیەكی تاكتیكی سیاسیی ‌و جەنگ توانی شكست بە هەردوو دەوڵەتی نەمسا ‌و فەرەنسا بهێنێت ‌و یەكێتی ئەڵمانیا بەدی بهێنێت(١٨).

“باسی سێیەم؛ هەوڵەكانی بسمارك بۆ بەدیهێنانی یەكێتی ئەڵمانیا”

1.شەڕی پروسیا- دانیمارك 1864؛ ناوچەی “شلزویك ‌و هۆڵشتاین” هۆكاری سەرەكی ئەم جەنگە بوو، چونكە ئەڵمانییەكان بەشێكی زۆری ئەم دوو ناوچەیان پێكدەهێنا، كە لەژێر دەسەڵاتی پاشای دانیماركدا بوون(١٩)، هەرچەندە بەشێك نەبوون لە دەوڵەتی دانیمارك، كاتێك پاشای دانیمارك ویستی بیانخاتە پاڵ دانیمار‌ک و بینكاتە بەشێك لە وڵاتەکەی، لەلایەن ئەنجومەنی فرانكفۆرتەوە دژایەتی كرا، زۆربەی ئەڵمانەكانیش لە شلزویك ‌و هۆڵشتیان ناڕەزاییان دەربڕی(٢٠). پروسیا ‌و نەمسا دەستیان خستە ناو ئەم كێشەوە بە ناوی یەكێتی ئەڵمانیا ‌و هەڵوێستێكیان گرتە بەر كە لە هەوڵوێستی دانیمارك كەمتر نەبوو، لەكاتێكدا پروسیا و نەمسا دەیانویست ئەم دوو ناوچەیە بەتەواوەتی بخه‌نە سەر ئەڵمانیا، لە كاتێكدا دانیمارك نەیدەویست واز لە هیچ یەكێك لەم دوو ناوچە بهێنێت، ئەوەندەی پێنەچوو شەڕ لەنێوان هەردوولادا ڕوویدا‌و دانیمارك بەرامبەر نەمسا‌و پروسیا شكستی هێنا‌ و ئەم دوو ناوچەیە (شلزویك و هۆڵشتاین) كەوتنە ژێردەسەڵاتی پروسیا‌و نەمساوە(٢١).

ئەم دوو ناوچەیە “شلزویك ‌و هۆڵشتاین” بوونە كێشە لەنێوان هەردوو دەوڵەتی نەمسا ‌و پروسیا هەروەك چۆن بسمارك پلانی بۆ دانابوو‌ وای لێهات، بسمارك دەیوست ئەم دوو ناوچەیە بخاتە ژێر دەسەڵاتی پروسیا، بەڵام نەمساش دەیویست هەردوو ناوچەكە بەسەربەخۆیی لەناو بازنەی نەمسادا بمێننەوە، ئەو بەڕواڵەت ڕێكەوتنەیان هیچ سودێكی نەبوو كە دەسەڵاتی پروسیا لە “شلزویك” ‌و دەسەڵاتی نەمساش لە هۆڵشتاین تێنەدەپەڕی، لە دواییدا لە حوزەیرانی 1866 بسمارك پێشنیاریكرد گۆڕانێك لە یەكێتی ئەڵمانیادا بهێنێتەدی ‌و نەمسا تێیدا دەرچێت، لەم كاتەدا سوپای پڕوسی خۆی ئامادەكرد بۆ شەڕ‌و نەمساش توانی نیمچە دەوڵەتە بچوكەكانی ئەڵمانی بخاتە پاڵ خۆی بۆ پارێزگاری لە یەكێتییەكە(٢٢).

2.شەڕی پروسیا- نەمسا‌و هەنگاونان بەرەو یەكێتی ئەڵمانیا؛ دوای كۆتایهاتنی شەڕی دانیمارك، بسمارك هەموو توانا و هەوڵی خۆی بۆ ئەوە تەرخان كرد گورزێكی سەربازیی كاریگەر لە نەمسای دوژمنی سەرەكی یەكێتی ئەڵمانیا بوەشێنێت، بەرلەوەی بسمارك ئەو كارە بكات پێویستی بەوە بوو، چالاكییەكی دیبلۆماسی نێودەوڵەتی ئەنجام بدات ‌و مەترسیەكانی دەست تێوەردانە دەرەكییەكان یەكلایی بكاتەوە، واتە ئەوە یەكلایی بكاتەوە نەمسا نەتوانێت لەكاتی شەڕدا هیچ یارمەتییەكی دەرەكی بەدەست بهێنێت، لەم ڕووەشەوە بیری لە هەریەكە لە (بەریتانیا، ڕوسیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا) كردەوە(٢٣). سەبارەت بە بەریتانیا بسمارك تا ڕادەیەكی زۆر لە هەڵوێستی ئەو دڵنیابوو، چونكە دەیزانی ڕای گشتی ئەو وڵاتە بەهۆی (یەكێتی زولڤراین) ەوە بەلای پروسیا دایە نەوەك نەمسا، ئەمە جگە لەوەی لیبڕاڵەكانی بەریتانیا هەڵوێستیان زیاتر لەگەڵ بزووتنەوە لیبڕاڵ ‌و نەتەوەییەكاندا بوو، نەك كۆنە پارێزەكان، دەربارەی ڕووسیاش تا ڕادەییەكی زۆر بسمارك لە هەڵوێستی ئەویش دڵنیا بوو، چونكە ڕوسیا بە تەواوی لە نەمسا نیگەران بوون، لەبەرئەوەی لە شەڕی قرمدا هاوكاری نەكردبوو، ئەمە جگە لەوەی كە بسمارك لە كاتی كێشەی پۆڵەندا لە ساڵی 1863دا پێشنیاری هاوكاری كردنی ڕوسیای كرد، واتە دەیویست هاوكاری رووسیا بكات بۆ دامركاندنەوەی شۆڕشی پۆڵندا، بۆیە ڕوسیا ئەوەی لەبەرچاو دەگرت، بەڵام سەبارەت بە هەڵوێستی فەڕەنسا لە هەمووان دژوارتر‌و جێی نێگەرانی زیاتر بوو بۆ پروسیا، چونكە ڕای گشتی فەڕەنسا دژی پڕوسیا بوو، زیاتر لە وەی دژی نەمسا بێت ‌و ئەوان دژ بە دامەزراندنی یەكێتی ئەڵمانی بەهێز بوون لەسەر ڕووباری ڕایین، هەر بۆیە بسمارك بە مەبەستی ڕازیكردنی ناپلیۆنی سێیەم بەوەی پروسیا هێرشی سەربازی بەرێتە سەر نەمسا، لە 30ی ئەیلولی 1865دا ڕویكردە فەرەنسا، بەو بیانوەی دەیەوێت موڵەتێكی كورت لەوێدا بەسەر بەرێت، هەر لەو ماوەیەشدا چاوی بەهەندێك لە وەزیرەكان كەوت لە پاریس، دواتریش لە بیارتز چاوی بە ناپلیۆن كەوت ‌و دانوستانەكانی لە گەڵیدا دەستپێكرد، دوای ئەوەی بسمارك بەڵێنی پێدا چەند ناوچەیەك لە بەلجیكا و لۆكسۆمبۆرگ بدات بە فەرەنسا لە دوای جەنگ، توانی ناپلیۆن بەوە ڕازی بكات لە جەنگی پروسیی نەمسایی بێلایەن بێت(٢٤).

دوای فەڕەنسا مابۆوە سەردینیا، سەردینیاش لەوكاتەدا تەنها ڕۆما و ڤینیسیای لەبەر دەستبوو لە دەرەوەی چوارچێوەی یەكێتی ئیتاڵیا بن، ڤینیسیا لە ژێر دەستی نەمسابوو، بۆیە بەسوود وەرگرتن لەبەرژەوەندی ئیتاڵیا لە گەڕانەوەی ڤینیسیا، بسمارك توانی پەیماننامەیەكی نهێنیش لەگەڵ ئیتاڵیا ببەستێت، كە تیایدا هاتبوو گەر ئیتاڵیا شانبەشانی پروسیا لە دژی نەمسا بجەنگێت، دوای سەركەوتن، ڤینیسیا وەردەگرێتەوە(٢٥). بەمجۆرە بسمارك توانی هەڵوێستی نێودەوڵەتی لەبەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە ‌و نەمسا بخاتە دۆخی نیمچە گۆشەگیرییەوە. دوای ئەوەش بسمارك دەستیكرد بە خۆسازدان ‌و كۆكردنەوە ‌و ڕێكخستنی سوپا‌ و سوپایەكی پڕ چەك ‌و تۆكمەی ئامادەكرد، لەو كاتەدا بوو، نەمسا كێشەكانی نێوان خۆیان ‌و پڕوسیای خستە بەردەم دایتی ئەڵمانیا، بەڵام لەڕاستیدا دەوڵەتە ئەڵمانییەكان، لەو كەمتەرخەمیەی هەردوولا بۆ یەكێتی ئیتاڵیا بێزاربوون، بسماركیش، كە لەوكاتەدا بۆ بیانویەك دەگەڕا كە نەمسا توڕە بكات، بۆیە هەر بەمەبەستی توڕەكردنی نەمسا لە حوزەیرانی 1866دا پێشنیارێكی لەبارەی یەكێتی ئەڵمانیاوە، كە نەمسای تێدا نەبوو خستە بەردەم دەوڵەتەكانی ئەڵمانیا، ئەم كارەی بسمارك نەمسای زۆر توڕەكرد، بۆیە نەمسا بە سازادنی سوپا دژی پڕوسیا وەڵامی ئەو پێشنیارەی دایەوە ‌و هەریەك لە “باڤاریا‌ و سەكسۆنیا ‌و هانۆڤەر‌و پادن” یش پشتگیریان كرد، بسماركیش ئەمەی دەویست بۆیە زۆر بەخێرایی، ئەم دەرفەتەی قۆستەوە ‌و كردی بە پاساوی ڕاگەیاندنی شەڕ، ئەوە بوو، یەكێتی دایتی هەڵوەشاندەوە ‌و بڕیاریدا بەشەڕ كێشەكە یەكلایی بكاتەوە(٢٦)، لە 12ی حوزەیرانی 1866دا پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی نێوان نەمسا و پڕوسیا پچڕان، لە ڕۆژی 14 ی هەمان مانگدا نوێنەرانی پڕوسیا لە ڕاین كشانەوە ‌و هەڵوەشاندنەوەی دایتی ئەڵمانییان ڕاگەیاند ‌و داوایان لە دەوڵەتە ئەڵمانییەكان كرد پشتی پروسیا بگرن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەكگرتووی ئەڵمانی، لە ڕۆژی 15 ی هەمان مانگدا حكومەتی پروسیا یاداشتی دایە هەریەكە لە “سەكسۆنیا‌ و هانۆڤەر‌ و هس” بۆ ئەوەی بە پێشنیارەكەی پڕوسیا ڕازیبن ‌و دەست لە سازادنی سوپا دژ بە پروسیا هەڵبگرن.

بەڵام ئەوان بەمە ڕازی نەبوون، كێشەكەش تادەهات توندر دەبوو، تا ئەو ڕادەیەی لەشەوی 14/15ی حوزەیرانی 1866 شەڕ لەنێوان سوپای نەمسا‌و پروسیا  دەستی پێكرد‌ و داوی چەند شەڕێك ئەوەبوو لە 3 ی تەمموزی هەمان ساڵدا شەڕی یەكلایكەرەوە لە نێوان هەردوو لادا ڕویدا كە بە شەڕی (سادوا) ناسراوە ‌و لە ئەنجامدا سوپای پڕوسی سەركەوتنی بەسەر نەمسادا هێنا و لەهەمان كاتیشدا بوو ئیتاڵیا لە شەڕی (گۆستۆز) دا شكستیان بە نەمساییەكان هێنا(٢٧). دوای شەڕی سادوا ‌و تێكشكانی نەمسا، بسمارك نەیویست بە یەكجاریی كۆتایی بە نەمسا بێت، بە پێی پەیمانی براگ لە23ی ئابی 1866دا، ڤینیسیا درا بە ئیتاڵیا ‌و هۆڵشتاین درا بە پروسیا ‌و هەریەک لە شلزویك‌ و هۆڵشتاین بوون بە خاكی پروسیا ‌و دایتی ئەڵمانی هەڵوەشایەوە، هەروەها بڕیاردرا كە یەكێتی باكوری ئەڵمانیا بە سەرۆكایەتی پروسیا‌ و بەبێ‌ نەمسا دابمەزرێت، هەریەك لە هانۆڤەر‌و هس‌ و ناسا‌و شاری فرانكفۆرتیش دران بە پروسیا، بەمجۆرەش ڕێژەی دانیشتوانی پروسیا چوار ملیۆن‌ و نیو زیادی كرد، بە پێی ئەم پەیمانەش تەنها سزایەكی دارایی كەم خرایە سەر نەمسا، بەمشێوەیە بسمارك توانی لە 1867 بە پێی پەیمانی براگ یەكێتی باكوری ئەڵمانیا لە پروسیا‌ و نزیکەی ٢٠ دەوڵەتی ئەڵمانی پێكبهێنێت ‌و دوای ماوەیەكی كورتیش دەستورێكی بۆ ئەو یەكێتیە دانا، كە تا ساڵی 1918 كاری پێكرا، بەڵام سەرجەمیان دەكەوتنە ژێرباری حوكمی یەكێتی ئەڵمانیاوە ‌و حوكمی جێبەجێكاریش درایە دەست پاشای پروسیاوە بە هاوكاری سەرۆك وەزیران، دەسەڵاتی یاسا دانانیش لە دەست دوو ئەنجومەن دابوو، ئەوانیش “ڕایخشتاگ‌و بندسرات” بوون(٢٨).

3. شەڕی پڕوسیا- فەرەنسا‌و بەدیهاتنی یەكێتی ئەڵمانیا؛ بسمارك لە ماوەی ساڵانی 1867-1870 بە هەموو لێزانی ‌و زیرەكی خۆیەوە بۆ ڕاكێشانی نیمچە دەوڵەتەكانی باشووری ئەڵمانیا بۆ چوونە پاڵ یەكێتی باكوور كاری دەكرد، نیمچە دەوڵەتەكانی باشوور دڵنیا نەبوون لە سەركردایەتی پروسیا ‌و لەهەمان كاتیشدا لە چاوچنۆكی ناپلیۆنی سێیەم دەترسان پەیتا پەیتا داوای هەندێ‌ لە (قەرەبوو) ی دەكرد دوای شەڕی حەوت هەفتەی (سادوا)، بسمارك ئەم دەرفەتەی قۆستەوە لە سڵەمینەوەی نیمچە دەوڵەتەكانی باشوور لە مەبەسەتەكانی ناپلیۆندا، ئەم دەرفەتەی بۆ هەڵكەوت كاتێك یەكێك لە خزمەكانی پادشای پروسیای هەڵخەڵەتاند بۆ وەرگرتنی تەختی پادشایەتی ئیسپانیا لەو كاتەدا بێ‌ پادشا بوون، ئەم ڕووداوە وایكرد فەرنسا توڕە بێت، ناپلیۆن لەڕێگای گفتوگۆوە دەستی خستە نێو ئەم كارە ‌و زۆری نەمابوو ئەم كێشەیە كۆتایی پێ بێت كاتێك پاڵێوراوی پروسیا لە وەرگرتنی تاجی شاهانە پەشیمان بۆوە‌ و زۆری نەمابوو ئەم دەرفەتە لەكیس بسمارك بچێت(٢٩). بسمارك هەروەك پێشتر چۆن نەمسای گۆشە گیركرد، بەر لە شەڕی ساڵی 1866، بەهەمان شێوە فەرەنساشی گۆشەگیركرد، ئەو بێلایەنی هەریەك لە رووسیا ‌و نەمسای مسۆگەر كردبوو، هەروەها بەریتانیاشی لە فەرەنسا دوورخستەوە، بەوەی كە فەرەنسا داوای ناوچەكانی بەلجیكا دەكات، بەریتانیا زۆر پەرۆشی سەربەخۆیی بەلجیكا بوو، لە ڕووی سەربازییشەوە بێگومان سوپای پروسیا زۆر لە سوپای فەرنسا بەهێزتر‌و تۆكمەتر بوو، جگە لەوەی سوپای چوار دەوڵەتەكەی باشووریش، چونەپاڵ پروسیا، هاوكات سوپای پروسیاش سوپایەكی دڵگەرم ‌و پڕ لە خرۆشی نەتەوایەتی بوو، بەڵام سوپای فەرەنسا پەرتەوازە بوو، چونكە لەوكاتەدا چەند پارت‌ و لایەنێك لەناو گەلی فەرەنسا لە ململانێدا بوون، جگە لە نابەرابەری سەركردەی سەربازیی ‌و ڕابەری سیاسیی هەردوولا، كە لەم ڕووەوە پڕوسییەكان زۆر چالاكتر بوون(٣٠).

دوای ئەوە جەنگ دەستی پێكرد، هەر لە سەرەتاوە سوپای فەرەنسی بێ‌ هێز دەركەوت ‌و لەچەند شەڕێكدا شكستی خوارد، تا دواجار لەشەڕی یەكلا كەرەوەدا، كە بەشەڕی (سیدان) ناسراوە لە 18ی ئەیلولدا، جەنەڕاڵ مۆڵتكە شكستی گەورەی بە فەرەنسییەكان هێناو نزیكەی 150 هەزار سەربازی فەرەنسی خۆیان بە دەستەوەدا، دواتریش  لە 10ی ئایاری هەمان ساڵدا جەنگ بەپێی پەیماننامەی “فرانكفۆرت” كۆتایی هات ‌و دوای شكستی ناپلۆینی سێیەم ‌و بەدیل گیرانی لە 4 ی ئەیلولیش حكومەتی كاتی لە فەرەنسا دامەزرا‌و، بەپێی ئەم پەیمانەش فەرەنسا دەستبەرداری (ئەلزاس‌و لۆرین‌و مینز) بوو، بۆ پروسیا ‌و سزایەكی جەنگی (5 ) هەزار ملیۆن فرەنكی خرایە سەر‌و تا تەواوبوونی ئەو سزایەش سوپای ئەڵمانی دەبوو لە باكووری فەرەنسا بمێنێتەوە، بەمەش تا ساڵی 1873 مایەوە(٣١). بەمجۆرە بسمارك توانی بەسەر گەورەترین بەربەستی بەردەم یەكێتی ئەڵمانیادا سەربكەوێت‌ و لە ئەنجامی ئەو جەنگانەشدا توانی یەكێتی ئەڵمانیا پێکبهێنێت و بەشداریكردنی ناوچەكانی باشوریش لەم شەڕەدا لەپاڵ یەكێتی باكوور، بووە مایەی زاڵبوونی هەستی نەتەوەیی بەسەر كێشە‌و گرفتەكانی هەردوولا‌و بسمارك لەگەڵ حكومەتەكانی باشووردا ڕێككەوتن ‌و، لە تشرینی دووەمی 1870 ەوە كۆتایی بە دووبەرەكی هات ‌و ناوی یەكێتی ئەڵمانیا گۆڕا بۆ ئیمبڕاتۆریای ئەڵمانیا‌ و پاشای پروسیاش بوو بە ئیمبڕاتۆری ئەڵمانیا لە بری سەرۆكی یەكێتی، لە 18ی كانونی دووەمی 1871 یشدا ئاهەنگی تاج لەسەرنانی بۆ كرا.

“ئەنجام”

لەئەنجامی نووسینی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە ئەو ئەنجامەی كە:-

1. ناسیۆنالیزم ‌و هەستی نەتەوایەتی بەشێوە سەرەتاییەكەی لەگەڵ كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەدایك بووە ‌و هەمیشە لەناو خەڵكی ناوچە جیاوازەكانی جیهاندا بۆتە هۆی خەبات، بەڵام نەتەوایەتی هیچ كات هێندەی سەدەی نۆزدەیەم وەكو ڕەوتێكی گشتی ‌و بیروباوەڕێكی گەشەكردوو دەرنەكەوتووە، نەتەوە ‌و ئیرادەی نەتەوایەتی تا شۆڕشی فەرەنسی لێڵ‌و ناڕۆشن بوو، بەڵام بەڕوودانی شۆرشی فەرەنسی‌ و پەلامارەكانی ناپلیۆن بۆ ناوچەكانی ئەوروپا پەرەی سەند و گەشەی كرد.

2. بسمارك كەسێكی بەهێزو بەتوانا بوو دڵسۆزی بۆ پاشایەتی ڕەها هەبوو، بەڕادەیەك بڕوای بەوە نەبوو گەل بەشداری لەحوكمڕانیدا بكات، بیڕوڕاكانی بریتی بوون لە:”حوكمی پاشایەتی ڕەها (موتڵەق) باشترین ڕژێمە بۆ حكومەت ‌و پێویست بەوە ناكات گەل داوای دەستوور بكات‌ و بیروباوەڕی ئەنجومەنی فرانكفۆرت پڕوپوچە ‌و ئەگەر هاتوو یەكێتی ئەڵمانیا لە دواڕۆژدا بێتەدی، ئەوا دەبێت لەسەر دەستی پاشای پڕوسیا دابێت ‌و دەبێ خانەدان ‌و چینی فەرمانبەرانی مەدەنی ‌و سەربازی ‌و كڵێسەی پرۆتستانتی پاڵپشتی بكەن، واتا ئەڵمانیا دەبێت شێوە‌ و شێوازی پروسیا وەربگرێت.

3. ئەگەر لە بەدیهێنانی یەكێتی ئیتاڵیادا “مازینی ‌و كافور ‌و گاریباڵدی‌ و ئیمانۆێل” ڕۆڵیان هەبوو بێت، ئەوا لە بەدیهێنانی یەكێتی ئەڵمانیا بسمارك بە تەنیا ئەو كارە مەزنەی ئەنجامدا، بسمارك ئەزموونێكی زۆری لە ماوەی بوونە باڵیۆزی لە دوو پایتەختی گرنگی ئەوروپادا لە “فەرەنسا‌و ڕووسیادا” كۆكردبۆوە ‌و لێهاتوویەكی بێ‌ وێنەی هەبوو، ئەمە ڕۆڵی هەبوو لە وەی ئەو ببێتە كەسێكی سیاسی لێهاتوو ‌و بەتوانا، لەكاتێكدا ئەو ئەوەی بینی كە شەعبی ئەڵمانی تینووی یەكگرتن‌و نوێكردنەوەی یەكێتی‌و گەوەریی خۆیانن، بۆیە ئەو بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە ئایدۆلۆجیایەكی هەبوو ئەویش بەجێهێنانی مەرامەكانی بوو لەڕێگەی (خوێن‌و ئاسن)، كەسێك بوو هەموو هەوڵ ‌و كارێكی بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی بوو كە دەتوانرێت بڵێین لەسەر بنەمای ماكیاڤیللی كاریدەكرد ‌و كەسێك بوو زۆر بەڕوونی بیروراكانی خۆی دەربڕیوە‌و بەرگری لێكردووە.

4. بە بۆچوونی بسمارك دوو وڵات هەن ڕێگری دەكەن لەوەی یەكێتی ئەڵمانیا بەدی بێت ئەوانیش “نەمساو فەرەنسا” بوون بۆیە دەبوو شكستێیان پێ‌ بهێنێت، بۆیە توانی پروسیا ئامادە بكات بۆ شەڕ دژی هەردوو دەوڵەت یەكەمجار نەمسا‌و دواتریش فەرەنسا، بسمارك زۆر بەلێهاتوویی ‌و بەشێوەیەكی تاكتیكی سیاسی ‌و جەنگ توانی شكست بە دەوڵەتی نەمسا لەساڵی 1866بهێنێت ‌و، لەساڵی 1870 شكست بە فەرەنسا بهێنێت ‌و یەكێتی ئەڵمانیا بەدی بهێنێت.

5. بەمجۆرە بسمارك توانی بەسەر گەورەترین بەربەستی بەردەم یەكێتی ئەڵمانیادا سەربكەوێت ‌و لە ئەنجامی ئەو جەنگانەشدا توانی یەكێتی ئەڵمانیا دامەزراو بەشداریكردنی ناوچەكانی باشوریش لەم شەڕەدا لەپاڵ یەكێتی باكوور، بووە مایەی زاڵبوونی هەستی نەتەوەیی بەسەر كێشە‌و گرفتەكانی هەردوولا‌و بسمارك لەگەڵ حكومەتەكانی باشووردا ڕێككەوتن ‌و، لە تشرینی دووەمی 1870 ەوە كۆتایی بە دووبەرەكی هات‌و ناوی یەكێتی ئەڵمانیا گۆڕا بۆ ئیمبراتۆریای ئەڵمانیا.‌

پەڕاوێز و سەرچاوەكان:-

1. د.ئەحمەد نەقیب زادە: مێژووی دیبلۆماسی‌و پەیوەندییە نێونەتەوەییەكان 1648-2004، و:مستەفا مەعروفی، چاپی یەكەم، چاپخانەی خانی، دهۆك، 2008، ل102.
2. لیژنەیەك لە وەزارەتی پەروەردە: مێژووی نوێ‌ پۆلی یازدەهەمی ئامادەیی وێژەیی، پێداچوونەوەی زانستی: عمر علی شریف، ئاكۆ صابر عپمان، پێداچوونەوەی زمانەوانی: سادق ئەحمەد عوسمان ڕوستایی، چاپی دەیەم، چاپخانەی پرۆمات، هەولێر، 2012، ل121.
3. د.ئەحمەد نەقیب زادە: س. پ، ل102.
4. د. سامان حوسێن ئەحمەد: مێژووی ئەوروپا لەشۆڕشی فەرەنسییەوە تا كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم، چاپی یەكەم، نارین بۆ چاپ‌و بڵاوكردنەوە، 2014، ل300؛ د. عبدالكریم العلوجی: بسمارك.. هتلر الاصل والصورە، الطبعة الاولى، النشار دار الكتاب العربی، 2010، ل5.
5. wikipedia.org.

6. د.ئەحمەد نەقیب زادە: س. پ، ل103.
7. د. عبدالعزیز سلیمان نەوار، عبدالمجید نەعنەعی: مێژووی هاوچەرخی ئەوروپا لەشۆڕشی فەرەنسیەوە تا جەنگی دووەمی جیهانی، و: خالید هەركی، چاپی سێیەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر،2012، ل261.
8. لیژنەیەك لە وەزارەتی پەروەردە: س. پ، ل122.
9. پ.د.جفری برۆن: پوختەی مێژووی ئەوروپا كۆن ناوەڕاست سەردەمی نوێ‌، و: نهاد جلال، چ1، 2009، ل478-479.
10. د. عبدالعزیز سلیمان نەوار، عبدالمجید نەعنەعی: س. پ، ل261.
11. ا.م. احسان عبدالهادي سلمان النائب: مسالة الالمانية من وحدتها الى اعادة توحيدها، من منشورات اكاديمية التوعية و تاهيل الكوادر، التسلسل (514)، السليمانية، 2013. ص٢٤.
12. -لیژنەیەك لە وەزارەتی پەروەردە: س. پ، ل122؛ د.ئەحمەد نەقیب زادە: س. پ، ل102.
13. -د. سامان حوسێن ئەحەمد: س. پ، ل301؛ د. محمد محمد صالح: گەشەسەندنی بیروباوەڕی ناسیۆنالیستی لە ئەوروپا، و: حەسەن یاسین، چاپی یەكەم، بڵاوكراوەی ئەكادیمیای هۆشیاری‌و پێگەیاندنی كادیران، زنجیرە(69)، سلێمانی، 2013، ل55.
14. د. محمد محمد صالح: س. پ، ل56.
15. هەمان سەرچاوە، ل57.
16. د. سامان حوسێن ئەحەمد: س. پ، ل302.
17. د. عبدالعزیز سلیمان نەوار، عبدالمجید نەعنەعی: س. پ، ل261.
18. د.ئەحمەد نەقیب زادە: س. پ، ل102؛ لیژنەیەك لە وەزارەتی پەروەردە: س. پ، ل124.
19. ا.م. احسان عبدالهادی سلمان النائب:مصدر سابق، ص43.
20. د. محمد محمد صالح: س. پ، ل56.
21. د. سامان حوسێن ئەحەمد: س. پ، ل302؛ پ.د.جفری برۆن: س. پ، ل480.
22. لیژنەیەك لە وەزارەتی پەروەردە: س. پ، ل125.
23. هەمان سەرچاوە، ل125.
24. د. عبدالكریم العلوجی: س. پ، ل19.
25. د. عبدالعزیز سلیمان نەوار، عبدالمجید نەعنەعی: س. پ، ل264.
26. پ.د.جفری برۆن: س. پ، ل481.
27. د. سامان حوسێن ئەحەمد: س. پ، ل305.
28. هەمان سەرچاوە، ل306.
29. لیژنەیەك لە وەزارەتی پەروەردە: س. پ، ل126-127.
30. د. سامان حوسێن ئەحەمد: س. پ، ل308.
31. د. سامان حوسێن ئەحەمد: س. پ، ل309؛ محمد محمد صالح: تاریخ اوربا الحديث 1870-1914، مطبعة شفیق، بغداد، 1968، ص44.