“قۆناغی دووەم؛ لە شەڕی کریمەوە تا جەنگی جیهانی یەکەم 1914”
وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا؛ سیستەمی ئینتانتی ئەوروپا لەسەر بنەمای دوورکەوتنەوە، لە هەر یەکێک لە وڵاتانی چوار وڵات دامەزرا لە هەر هەڵسوکەوتێکی سیاسی و سەربازی کە نەخشەی جیۆپۆلەتیکی ئەوروپا بگۆڕێت. ئەم ڕژێمە بەرهەڵستی گۆڕانکاری جۆراوجۆر کرد، تا سەرەتای مەیلی تاکلایەنە بۆ تێکدانی هاوسەنگیی ئێستا، لە هەندێک وڵات لە نێو ناوەرۆکی سەختی سیستەمەکە، واتە ئەندامانی هاوپەیمانی چوار قۆڵی. بەریتانیا وەک هێزێکی گەورە لە سیستەمی ئەوروپا بۆ مسۆگەرکردنی بەردەوامی مانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ڕێگریکردن لە کەوتنی موڵکەکانی لە ژێر کۆنتڕۆڵی هێزێکی ئەوروپایی تاکلایەنە واتە کۆتایی هاوسەنگی لە ئەوروپا و کەوتنە ژێر دەسەڵاتی تەواوی هەر وڵاتێک کە دەسەڵاتی عوسمانی لە ئەوروپا بگرێت و ئەمەش هاوکات بوو لەگەڵ هەوڵەکانی ڕوسیا بۆ بەدەستهێنانی ئیمتیازاتی زیاتر وەک پەردەیەک بۆ سوود وەرگرتن لە لاوازی عوسمانییەکان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی ڕووسیا بۆ گەیشتن بە دەریای ناوەڕاست و ئاوی گەرم.
بەم پێیە، زنجیرەیەک ڕووداو لە ساڵی 1852 دەستیپێکرد، لە داواکاری پێدانی ئیمتیازات بە کۆمەڵگەی ئۆرسۆدۆکس، لەسەر حسابی کۆمەڵگە مەسیحییەکانی تر “بەتایبەتی کاسۆلیک”، لە خاکی پیرۆز، سەرەڕای بەدەستهێنانی مافی پاراستنی ئۆرسۆدۆکسەکان لەسەر خاکی عوسمانی، کە ڕێگەیان پێدەدات دەستێوەردانی سەربازی بکەن لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا و، ڕەتکردنەوەی داواکاری دووەم لەلایەن سوڵتانی عوسمانیەوە بووە هۆی ئەوەی ڕووسیا جەنگ ڕابگەیەنێت و کۆمەڵێک پارێزگا لە عوسمانییەکان لە ئەوروپا داگیر بکات. لە کاردانەوەی ئەم ڕەفتارەی ڕووسیا، بە پاڵنەری جۆراوجۆر بوو پەنابردن بۆ یاساکانی ڕژێمی ڤیەننا، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەوڵی ڕووسیا بۆ گۆڕینی ڕژێم لە بەرژەوەندی خۆی و ئەوەش جگە لە دەستێوەردانی فەرەنسا لەلایەن باقی ئەندامانی هاوپەیمانی چوار کەسی (بەریتانیا و نەمسا و پروسیا) ئەنجامدرا بۆ نموونە، بەریتانیا دەیەوێت لە ساڵی 1815 ەوە دۆخی ئێستای بهێڵێتەوە، بەڵام فەڕەنسا ئامانجی بەردەوامی بوو لە مافی خۆی بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری ئایینی مەسیحییەکان لە خاکی پیرۆز، هەروەها گەڕانەوە بۆ گۆڕەپانی ئەوروپا وەک هێزێکی یەکسان لەگەڵ هەموو هاوپەیمانان. لەژێر کاریگەری جەنگی، هاوسەنگی هێز لە ئەوروپا گۆڕا، کە هێزی پروس لەسەر حسابی هێزە کیشوەرییەکانی تر (نەمسا و فەڕەنسا بەتایبەتی) زیادیکرد. بەم پێیە، کیشوەری ئەوروپا چووە ناو ڕێچکەی نوێی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانەوە، کە لە دەوری یەکگرتنی ناوچەکان لەلایەن بزووتنەوە ناسیونالیستەکانی ئەوروپا لەسەر بنەمای نەتەوەیی یان نەتەوەیی دەسوڕێتەوە، کە گرنگترین نمونەیان بزووتنەوەی یەکگرتنەوە لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیایە.
“بەشی دووەم؛ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی پێش جەنگی جیهانی یەکەم”
ئەو شێوازەی لە پەیوەندییەکانی ئەوروپا هەبوو لە دوای کۆتایی جەنگی پروس-فەڕەنسا و یەکگرتنی ئەڵمانیا لە ساڵی 1871 بەردەوام بوو، کە قۆناغێکی نوێ دەستی پێکرد بۆ ڕێکخستنەوەی بارودۆخی ئەوروپا بەپێی بۆچوونە جیاوازەکان، ڕەنگدانەوەی لەوەیە:-
– هەوڵەکانی ئەڵمانیا بۆ هێشتنەوەی دۆخی ئێستا لە دوای جەنگی پروس-فەڕەنسا.
– نەمسا و ئیتاڵیا هەوڵ دەدەن پێداچوونەوە بە سنوورەکانی ئێستادا بکەن، بە خواستی نەمسا بۆ هێشتنەوەی گەیشتن بە دەریای ناوەڕاست.
– هەوڵەکانی ڕوسیا بۆ گەڕانەوە بۆ کاریگەری لەسەر گۆڕەپانی ئەوروپا، دوای لەدەستدانی کاریگەری دوای شکستی لە جەنگی کریم.
– هەوڵەکانی نەمسا بۆ پێداچوونەوە بە دابەشکردنی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ناوەڕاست لە نێوان هێزە سەرەکییەکان و داخوازییە ناسیونالیستەکانی سلاڤی.
بەم شێوەیە، لە ماوەی 1871 تا 1914، پەیوەندییەکانی ئەوروپا بە کۆتاییهێنان بە کاریگەری یاساکانی پەسەندکراو لە ساڵی 1815 دیاری کرا. لەگەڵ ئەوەشدا، سیاسەتەکانی لەسەر بنەمای هێشتنەوەی دۆخی ئێستا، کە لە دوای جەنگی پروس-فەڕەنسا دامەزرا، بەردەوام بوو. لەگەڵ ئەوەشدا، سیاسەتەکانی ئەوروپا لەم سەردەمەدا بەردەوام هەنگاوێکی خێرا بوون بەرەو ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی نوێ، کە بە جەنگی جیهانی یەکەم ناسراوە. کەسانێک هەن سیاسەتی دەرەوە بەم شێوەیە پێناسە دەکەن:- “هەموو هەڵسوکەوتە سیاسییەکان بە ئامانج و دەرئەنجامی پرۆسەی کارلێک پەیوەست بە پرۆسەی بڕیاردانی دەرەکی یەکێتی نێودەوڵەتی، هەڵسوکەوتی سیاسی دەرەکی هەر یەکە نێودەوڵەتییەک ڕووداو یان کردارێکی کۆنکرێتییە کە ئەم یەکە نێودەوڵەتییە بە مەبەست بۆ دەربڕینی ئاراستەکانی خۆی لە ژینگەی دەرەکیدا ئەنجام دەدات، سیاسەتی دەرەوە خاڵە سەرەکییەکانی پلانە سیاسییەکان دیاری دەکات کە دەوڵەت یان یەکە نێودەوڵەتییەکان بڕیار دەدەن لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ یەکە نێودەوڵەتییەکانی تردا لە کورت و درێژخایەندا پەیڕەوی بکەن بەگوێرەی بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی لە ژێر ڕۆشنایی هەلومەرجی نێودەوڵەتی ئێستادا، لەکاتێکدا دیپلۆماسی ئامرازێکە کە هەوڵی جیاوازی هەیە، ئاڵوگۆڕی تێبینی و پەیوەندی و گفتوگۆ و دانوستان و ئامرازە دیپلۆماسییە ناسراوەکانی دیکە. سیاسەتی دەرەوە بریتییە لە کۆمەڵێک پلانە کە لەسەر بنەمای چەند بنەمایەک داڕێژراون بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە دەرەکییەکان.”
سیاسەتی دەرەوە بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت:- هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە پەیوەستە بە پەیوەندییەکانی دەرەوەی دەوڵەت لەگەڵ وڵاتانی تر و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەت لەگەڵ وڵاتانی تردا لەنێوان هاوکاری و یەکگرتنەوە کە هەندێک جار بە شێوە جۆراوجۆرەکانی دەگاتە یەکڕیزی و یەکڕیزی و لە نێوان ململانێ و بەکارهێنانی هێزی چەکداری یان پەنابردن بۆ جەنگی سارد. “مارسێل مێرل” سیاسەتی دەرەوە وەک بەشێک لە چالاکی حکومەت پێناسە دەکات، واتە بە پێچەوانەی سیاسەتی ناوخۆ، چارەسەری ئەو کێشانە دەکات کە لە دەرەوەی سنوورەکان سەرهەڵدەدەن. لە ڕێگەی خستنەڕووی ئەم پێناسەیانە، سیاسەتی دەرەوە دەتوانرێت بەم شێوەیە پێناسە بکرێت:- کۆی ئەو کارانەی دەوڵەت لە ژینگەی نێودەوڵەتیدا ئەنجامی دەدات کە گوزارشت لە ئایدیۆلۆژیای سیستەمی سیاسی و ئاراستە فیکری و فەلسەفییەکانی دەکات و بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی نەتەوە لەبەرچاو دەگرێت، وەک پرۆسەیەک کە تێیدا تایبەتمەندییەکانی کەسایەتی بڕیاردەران و تێڕوانینەکانی سیستەم و هەلومەرجە نێودەوڵەتییەکانی ئێستا و سەرچاوە بەردەستەکان بەدی دەهێنرێن کە لە ڕێگەی ئاشتیخوازانە و نائاشتیخوازانەوە بەدی دەهێنرێن.
لێرەدا ئاماژە بە ئاراستە سەرەکییەکانی وڵاتان دەکەین لە سیاسەتی دەرەوەدا کە دەتوانرێت لە سێ ئاڕاستەدا کورت بکرێتەوە:-
1- ئاراستەی گۆشەگیریی دەرەکی:- ئەم ئاراستە دەرەکییە ڕەنگدانەوەی ئاستی نزمی تێوەگلان لە چالاکیەکانی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی و تەنانەت بەشداریکردن لە کێشەکانیدا و لە ڕاستیدا ئەم ڕەوتە بەرەو گۆشەگیری دیپلۆماسی نێودەوڵەتی پەیڕەو دەکات، بەو بنەمایەی کە گۆشەگیری باشترین گەرەنتی بەردەستە بۆ پاراستنی ئاسایشی دەوڵەت و پاراستنی سەربەخۆیی. ئەو دەوڵەتەی ئەم بۆچوونە پەیڕەو دەکات لە ڕووی دیپلۆماسی و ئابوورییەوە لە وڵاتانی تر دابڕاوە پەسەندکردنی ئەم بژاردەیە لە سیاسەتی دەرەوە پەیوەندی بە هەبوونی هەڕەشەی دەرەکی یان ئابووری بە گشتی نییە چونکە شێوازی گۆشەگیرانەی سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتان چیتر لەگەڵ هەلومەرجی پەیوەندییە نێودەوڵەتییە هاوچەرخەکاندا ناگونجێت کە بە پلەیەکی زۆر لە پشتبەستن بە یەکتری دەناسرێتەوە.
2- بێلایەنی:- (بێلایەنی) ڕێنیشاندەری پێگەی یاسایی نێودەوڵەتی دەوڵەتە کە ڕێگری دەکات لە وەرگرتنی هەڵوێستێک کە لایەنگری لایەنگری لایەنگری ململانێی چەکداری نێودەوڵەتی بێت کە لە دەرەوەی سنوورەکانی ئەو وڵاتە ڕوودەدات. دەوڵەتی بێلایەن:- ئەو وڵاتەیە کە ئەم بۆچوونە دەرەکییە بە ویستی ئازادی خۆی هەڵدەبژێرێت بەبێ ئەوەی پابەند بێت بە یاسای نێودەوڵەتی و دەتوانێت لە هەڵبژاردنی بێلایەنانەی خۆی پاشگەز ببێتەوە کاتێک قەناعەت بەوە دەکات کە پێویستییەک لە واقیعەکەیدا سەریهەڵداوە یان هەلومەرجێک کە داوای لێدەکات. پاڵنەرەکانی دەوڵەت بۆ پەیڕەوکردنی سیاسەتی بێلایەنی لە پەیوەندییە دەرەکییەکانیدا بەم شێوەیە کورت دەکەینەوە:-
– بێلایەنی لەوانەیە ئامرازی ئەو وڵاتانە بێت بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین قازانجی ئابووری لە گروپە نێودەوڵەتییە جیاوازەکان.
– بێلایەنی لەوانەیە یەکێک بێت لەو هۆکارانەی کە یارمەتیدەر دەبێت بۆ بەدەستهێنانی هەلومەرج و کۆتوبەندەکانی سیاسی پەیوەست بە دەستگەیشتنی وڵاتی بێلایەن بە یارمەتی ئابووری بیانی.
– سیاسەتی بێلایەنی لەوانەیە زیاتر وەڵامدانەوەی بارودۆخی سیاسی دەرەکی بێت کە بژاردەی بێلایەنی لە دەستێوەردانی دەرەکی پەسەند دەکات.
3- ئاراستەکردن بەرەو هاوپەیمانی دەرەکی-: هاوپەیمانی دیپلۆماسی، هەوڵدەدەن کاریگەری دیپلۆماسی حزبەکانیان لە ڕووبەڕووبوونەوەی بارودۆخێکی نێودەوڵەتی دیاریکراو کە کاریگەری لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەو لایەنانە بە شێوەیەکی گرنگ و ڕاستەوخۆ هەبێت. هاوپەیمانی سەربازی مەترسیدارترە لە دیپلۆماسی و ڕەنگە لە چەند ڕوویەکەوە جیاواز بێت:-
1- سرووشتی هەڵوێستە دەرەکییەکان کە پێویستی بە جێبەجێکردنی ئەم هاوپەیمانێتییانە هەیە.
2- سرووشتی ئەو پابەندبوونانەی کە دەوڵەتانی ئەندام لەو هاوپەیمانییە سەربازییانە لە ئەستۆیان گرتووە.
3- ئاستی هاوکاری سەربازی ئەم هاوپەیمانێتییانە لەنێوان هێزەکانی هەر وڵاتێکی ئەندام، هاوکاری نزمترین و یەکخستن بەرزترە.
4- مەودای جوگرافیای لایەنە هاوپەیمانە سەربازییەکان کە ئەم مەترسیانە لەگەڵ فراوانییەکەی زیاد دەکەن و لەگەڵ تەسکبوونیدا کەم دەبنەوە.
5- چۆنیەتی دابەشکردنی بەرپرسیارێتییەکانی ئەنجامی هاوپەیمانێتی.
6- چۆن ئەو بارودۆخە دەرەکییەی کە پێویستی بە دامەزراندنی هاوپەیمانێتییەکی سەربازی هەبوو چۆن پەرە دەسێنێت و کاریگەری ئەرێنی یان نەرێنی لە پشتەوەیە.
سیاسەتی نێودەوڵەتی:- چەمکی سیاسەتی نێودەوڵەتی ئاماژە بە لایەنە سیاسیەکانی پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان دەکات، لەوانە دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان و پرۆسەکان کە لە ڕێگەی ئەوەوە ئەم جۆرە پەیوەندییە هاریکاری، پێشبڕکێی یان ناکۆکانە ئەنجام دەدرێت و بۆچوونی جیاواز بۆ خوێندنی سیاسەتی نێودەوڵەتی پەرەی پێدراوە و ئەم مەنهەجانە بریتین لە شێوازی هێز، بۆچوونی ململانێ، شیکردنەوەی پەیوەندییەکان و جێبەجێکردنی مۆدێلەکانی فەرمی وەک مۆدێلەکانی بەکارهاتوو لە تیۆری یاریدا و هەروەها یارییەکان، لاساییکردنەوە و میتۆدەکانی لێکۆڵینەوەی حاڵەتەکان وەک ئامرازێکی یاریدەدەر لە خوێندنی گریمانەکانی پەیوەست بە سیاسەتی نێودەوڵەتی و تاقیکردنەوەکانیان و بابەتەکانی بایەخدان لە خوێندنی سیاسەتی نێودەوڵەتی بریتین لە پەرەپێدانی سیاسەتی دەرەوە و ئەو دامەزراوانەی کە لە ڕێگەی ئەوانەوە جێبەجێ دەکرێت. پەیوەندییەکانی نێوان سیاسەتی دیپلۆماسی و سەربازی و کارکردنی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی و سیستەمە لاوەکیە جۆراوجۆرەکانی.
“ئێدوارد دەیڤد” بەم شێوەیە پێناسەی دەکات؛ کۆکراوەی ڕاستیەکان کە تیایدا یەکەکان، یاریزانان، یان گرووپەکانی نەتەوە جیاوازن لە هێز، سیستەم، سەرچاوەکان، یان ئامانجە خوازراوەکانی تر و هەوڵ دەدەن جیاوازییەکانیان بە هەر ڕێگەیەکی جیاواز و پەسەندکراو چارەسەر بکەن. سیاسەتی نێودەوڵەتیش دەتوانرێت وەک ئەو پەیوەندییانەی نێوان دەوڵەتان ببینرێت لە شێوەی کۆی ئەو ڕەفتارانەی کە هەر وڵاتێک لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا ئەنجامی دەدات کە کاریگەری کاردانەوەی وڵاتانی تر دەبێت و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی دۆخی هاریکاری، پشتبەستن، بلۆک، هاوپەیمانی، ململانێ، جەنگی سارد یان ڕکابەری. سیاسەتی نێودەوڵەتی ڕەفتاری دەوڵەتەکانە لە قۆناغی نێودەوڵەتیدا کە بە تەواوی بە داتا سیاسییە ناوخۆییەکانی بوونی ڕکابەرانی بیانی کە هەمان دەوڵەتی چالاکیان دەوێت ڕێک نەخراوە و سیاسەتی نێودەوڵەتی ئەنجامی گرنگی لە گەشەسەندنی سیستەمی نێودەوڵەتی (نەتەوە یەکگرتووەکان) بەدەست هێناوە لە سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، جەخت لەسەر دەوڵەتە، بەڵام سەبارەت بە چەمکی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان، ئاماژە بە هەموو شێوەکانی کارلێک لە نێوان یەکەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات، جا ئەو یەکانە دەوڵەت بن یان نا.
“هۆکارەکانی کاریگەری لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان”
فاکتەرە جوگرافییەکان و شوێن؛ هەڵکەوتەی جوگرافیای سەر ڕووی زەوی بە پانی و درێژی دەردەبڕدرێت و پانی گرنگتر دەردەکەوێت چونکە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر کەش و هەوا هەیە کە بەهۆیەوە کاریگەری لەسەر هەمەجۆری سامانی ئاژەڵ و ڕووەکی هەیە و ڕەنگە شارستانیەتی پێشکەوتوو لە ناوچەکانی وەک دۆڵی نیل و خاکی میزۆپۆتامیا سەریهەڵدابێت و گەشەی کردبێت بەهۆی ئاسانی خاکی ئەو ناوچانە و هەبوونی ئاوی تێدا. ڕاتزێل پێیوایە “هەڵکەوتەی جوگرافیی خۆی لە خۆیدا بەهای سیاسیی هەیە”، چونکە گرنگییەکی گەورەی هەیە بۆ دەوڵەت کەسایەتی خۆی بەرجەستە دەکات و ئاراستەی سیاسەتەکانی دیاری دەکات، ئەو وڵاتانەی کەنار و سنووری دەریاییان هەیە زیاتر پەیوەندییان بە جیهانەوە هەیە و پەیوەندیی بازرگانی و سیاسیی چالاکیان لەگەڵ وڵاتانی تردا هەیە، وڵاتە گەورەکان بەم بابەتە سەرقاڵ بوون و بەردەوام هەوڵی کۆنتڕۆڵکردنی ئاو و دەریاکان دەدەن بۆ ئەوەی درێژە بە بازرگانیەکانیان بدەن، لەکاتێکدا وڵاتانی داخراو لە تەنگانەدان و شوێنیان بارگرانییەکی گەورەیە و پەیوەندییان لەگەڵ جیهانی دیکە بێبەش دەکات. بەبەردەوامی بەدوای بەندەری دەریایدایە و هێزی وشکانی و ئاسمانی بەبێ هێزی دەریایی تەرکیز دەکات، ئەمەش سوود بە وڵاتانی دەریایی دەبەخشێت کە خاوەنی کەشتیگەلێکی دەریایی و کەشتیگەلێکی بازرگانی بێت کە باشتر خزمەت بە بەرژەوەندییەکانیان بکات. هەڵکەوتەی جوگرافیاش کاریگەری لەسەر چالاکی دانیشتوان هەیە، دانیشتوانی دەریا و ناوچە کەناراوییەکان زۆر مەیلی بازرگانی و هاتوچۆ و گەشت و گوزاریان هەیە و وایان لێدەکات زیاتر پەیوەندیان بە ئەوی ترەوە هەبێت ئەمەش لە سروشتی چالاکییەکانیان و چۆنیەتی کارەکانیان ڕەنگ دەداتەوە کە پەیڕەوی دەکەن و ئێمە لەم بوارەدا نموونەی فینیقییەکان دەخەینە بازاڕەوە کە بە بازرگانی ناوبانگیان هەبوو.
دانیشتووان؛ فاکتەری ژمارەی دانیشتوان هێزێکی دیاریکراوە ئەگەر گەورە بێت و فاکتەرەکانی تری لەگەڵدا بێت گرنگترینیان ئاستی پەروەردەیی و تەکنیکی کە پێی گەیشتووە، پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی و دوورکەوتنەوە لە جیاکاری و یاسای لێبوردەیی لە نێوانیاندا و پێکەوەژیانی ڕۆحی بەڵام ئەگەر ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک لە ناوچەیەکی بچووکدا کۆببنەوە و ڕووبەڕووی فاکتەرەکانی تر ببنەوە وەک دواکەوتوویی ئابووری و کۆمەڵایەتی دەوڵەت دەخاتە دۆخێکی مەترسیدارەوە ئاماژە بەوە دەکەین کە زۆرێک لە وڵاتانی پێشکەوتوو وەک فەرەنسا و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هانی دانیشتووانیان دەدەن بۆ زیادکردنی وەچە، چونکە لە گرنگی سەرچاوەی مرۆیی و هێزەکەی لە ڕووداوەکانی جیاوازی ئابووری بەتایبەتی ئەگەر وڵاتانی پیشەسازی بن و ڕووبەرێکی بەرفراوانیان هەبێت.
ڕووبەر؛ ئەگەر ڕووبەرێکی گەورە لەگەڵ دانیشتوانێکی پێویست و شارستانی و ئاڵۆز بگونجێت ئەوا فاکتەرێکی ئەرێنی دەبێت بۆ پاڵپشتیکردنی پێگەی دەوڵەت و بەرزکردنەوەی شکۆمەندی لەبەردەم جیهاندا، بەڵام لەڕووی سەربازییەوە ڕووبەری گەورە قوڵاییەکی ناوچەیی دەبەخشێت بە دەوڵەت کە پایتەخت و شارەکان و ناوەندە ستراتیجیەکان دەپارێزێت یەکێتی سۆڤیەت و هێزەکانی ئەڵمانیا لەلایەکی دیکەوە وڵاتە بچووکەکان بە ئاسانی داگیر دەکرێن جگە لە ئارەزووی گواستنەوەی شەڕ بۆ خاکی ئەوانی تر بەهۆی نەبوونی قووڵایی پێویست کە پارێزگاری لە شارەکان و ناوەندە بازرگانی، پیشەسازی، دانیشتووانی و سەربازییەکانیان بکات. لەڕووی ئابوورییەوە پانتایی ناوچەکە لەهەمەجۆری کەشوهەوا ڕەنگ دەداتەوە و بەم شێوەیە هەمەجۆری سەرچاوەکان و زۆری بەرهەمی ئابووری و فراوانی ناوچەکەش لایەنێکی نێگەتیڤ هەیە، بەتایبەتی کاتێک باس لە بۆشاییە چۆڵەکان دەکرێت وەک بیابانەکان کە بەچۆڵیی دەیانبینیت یان ژمارەیەکی کەم دانیشتووان هەن دوور لەناوەند هێزی ئینتیمای نەتەوەییان نییە بەتایبەتی ئەگەر قەیرانی دابەشکردن و بڵاوبوونەوە لەو ناوچەیەدا هەبێت و بیکاتە بابەتی خواستی وڵاتانی تر.
سنوور؛ ئەمانە ئەو هێڵانەن کە وڵاتان جیادەکەنەوە کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەیە، بەشێوەیەکی نێگەتیڤ و نەرێنی وەک ئەوەی سنووری نێوان دوو وڵات درێژ بێت و پەیوەندییەکانیان بەهێز بێت، ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ بزووتنەوەی بازرگانی بەرفراوان کە ڕەنگدانەوەی ئەرێنی لەسەر بارودۆخی ئابووری هەردوو وڵات هەیە، درێژی سنوورەکان ئەگەر پەیوەندییە نێونەتەوەییەکان گرژ ببن، ڕەنگدانەوەی نەرێنی دەبێت. سەبارەت بە سوپا، درێژی سنوور ڕکابەر ماندوو دەکات و پێویستی بە لێهاتوویی و خۆڕاگری هەیە، هەروەها بۆ وڵاتانی فرە سنوور کە بە درێژی سنوورەکانیان دەناسرێن، پێویستیان بە هێزی پاسەوانی سنوور بە ژمارەیەکی زۆر هەیە بۆ پاراستنی سنوورەکانیان و ڕێگریکردن لەو دەستتێوەردانەی کە بە هەموو شێوەکانیانەوە ڕووبەڕووی دەبنەوە، و سنوورەکان کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان هەیە لە ڕووی سەرچاوەی چەندین ململانێی نێوان چەندین وڵات و لە مێژوودا ناسراون و زۆربەیان بەرهەمی قۆناغی کۆلۆنیالین بە ئامانجی خزمەتکردنی بەرژەوەندییەکانیان.
فاکتەرە ئابوورییەکان؛ کاریگەرترین توخمی کاریگەری لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا دەنوێنێت و لەگەڵ سەرهەڵدانی چەمکی جیهانگیری و کەمبوونەوەی مەودای نێوان وڵاتان ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوانیاندا زیادیکردووە و جیهان بزووتنەوەیەکی بازرگانی بەرفراوان دەژی و زانیویەتی کە پشتبەستن بەیەکتر ناتوانێ هیچ وڵاتێک هەرچەندە گەورە و بەهێز بێت و ڕووبەرەکەی چەندە فراوان بێت بۆ بەدەستهێنانی خۆبژێوی وڵاتانی بەرهەمهێنەر پێویستیان بە بازاڕی کراوە هەیە بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بەرهەمەکانیان و بەم شێوەیە قازانج و قازانج بەدەست بهێنن بۆ گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتییان، یان وڵاتانی بەکاربەریش پێویستیان بە کاڵا و خزمەتگوزاری هاوردە هەیە ئەمەش دەبێتە هۆی بزووتنەوەیەکی بازرگانی بەرفراوان کە سێبەر دەخاتە سەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و وا لە وڵاتان دەکات پەیماننامە و ڕێککەوتن واژۆ بکەن کە پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان بەهێز دەکات و گرنگی فاکتەری ئابووری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا دەردەخات وێنەی دابینکردنی یارمەتی و قەرز لەلایەن وڵاتە گەورەکانەوە بۆ وڵاتە هەژارەکان بۆ یارمەتیدانیان بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵگاکانیان بۆ باشترکردنی کوالیتی ژیانی مرۆڤایەتی و لەم بوارەدا ڕێکخراوی ئابووری هەن وەک سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی و نەتەوە یەکگرتووەکان ئەم یارمەتییە ڕەنگە چەند شێوەیەک بگرێتەبەر.
یارمەتی ئابووری وەک ئامرازێک بۆ فشار و کاریگەری لەسەر ئەو وڵاتانەی کە پێویستیان پێیەتی بەکاردەهێنرێت، بە هەڕەشەی بڕینی ئەو هاوکارییە ڕەنگە یەکێک لە کاریگەرییەکانی پشت بەستن بە هاوکارییە ئابوورییە بیانییەکان ئەوە بێت کە ئەو وڵاتانە لە ژێر کۆنتڕۆڵی وڵاتانی بەخشەر دەمێننەوە و پشتبەستنیان پێیانەوە زیاد دەکات، کە وایان لێدەکات لە ڕێگەی دامەزراندنی بنکەی سەربازییەوە کۆنتڕۆڵیان بکەن بۆ گەیشتن بە ئامانجە ستراتیژییە درێژخایەنەکانیان کە گرنگی فاکتەری ئابووری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا لە ئارەزووی وڵاتانی گەورە بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی وزە دەردەکەوێت و ئەمەش ڕەنگە پاڵی پێوەدەنێت بۆ بەرپاکردنی جەنگی سەخت و کاریگەری درێژخایەن، کەواتە ئابووری بڕبڕەی پشتی ژیانی سیاسی و ڕۆحی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانە.
فاکتەری سەربازی؛ بەهیچ شێوەیەک ناتوانین ڕۆڵی گرنگ و کاریگەری فاکتەری سەربازی یان هێزی سەربازی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا فەرامۆش بکەین، یان تەنانەت کەم بکەینەوە کە گوزارشت لە جوڵەی زانستی توخمەکانی مرۆڤ و پێکهاتە تەکنیکی و تێڕوانینەکانی ئابووری دەکات چونکە فاکتەری سەربازی پەیوەندییەکی نزیکی بە توانای ئابووری دەوڵەتەوە هەیە کە توانای ماددی و مرۆیی هەیە و ئەوەمان بینی بەتایبەتی لە قۆناغی جەنگی سارددا بەبێ بنەمای پتەوی ئابووری و پیشەسازی ئەم وڵاتانە نەیاندەتوانی چەکی مۆدێرن و بەرز دروست بکەن و پەرە پێبدەن. تەکنەلۆژیا، بێ هیچ گومانێک گرنگییەکی گەورەی هەیە کە هێزی سەربازی لە پشتیوانی سیاسی و ڕەزامەندی پشتیوانی جەماوەری وەردەگرێت بۆ وەرگرتنی شەرعییەتی گونجاو، چونکە کاریگەری لەسەر زۆر هەوڵ و خەرجی بەکاردەهێنێت و هێزی سەربازی بە هەموو توخمە مرۆیی و ماددیەکانیەوە گرنگی گەورەی هەیە، چونکە ئەمڕۆ ڕۆڵی سەرەکی و کاریگەری لە گۆڕینی شێوەی پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان و هاوسەنگی هێزدا گێڕاوە و دەیگێڕێت.
فاکتەری پێشکەوتنی زانستی و تەکنەلۆژیا؛ جیهان ئەمڕۆ شۆڕشێکی ڕاستەقینە لە بواری زانست و تەکنەلۆژیا بەخۆوە دەبینێت، کە فاکتەرێکی گرنگی زیندوو و کاریگەرە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا کۆمپیوتەر لە هەموو بوارەکانی ژیاندا زاڵ بووە بە بواری سەربازییەوە کۆنترۆڵی بەڕێوەبردنی کەشتی ئاسمانی دەکات و کۆنترۆڵی ڕێڕەوەکانیان دەکات، لە خاڵی دەستپێکەوە و سەلامەتی و پاشان گەڕانەوەیان بە بڕێکی زۆر زانیاریەوە و هەروەها ڕۆڵی دیجیتاڵی نیشان دەدات لە ڕێگەی کۆنتڕۆڵکردنی هاتوچۆی فڕین و هەڵدانی مووشەک لە ڕێڕەوی ئامانجە دیاریکراوەکەدا وەک تەکنەلۆژیای کۆمپیوتەر کۆنترۆڵی مووشەک دەکات هەڵدان، ئاراستە و گەیشتن بە ئامانجەکەی (بۆمبی زیرەک).
“گرنگی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان”
لێکۆڵینەوە لە گرنگی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و وەرچەرخانەکانی مێژوو لە پەیوەندییەکانی نێوان نەتەوەکاندا، بۆتە یەکێک لە گرنگترین لقەکانی زانستی سیاسی ئەمڕۆ لە پەیمانگا و زانکۆکانی خوێندنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کە یەکێکە لەو بوارە گرنگانەی کە لەڕێگەی ئەوەوە دەتوانرێت دیاردە سیاسییەکان بە هەموو ڕەهەندە تیۆری و واقیعییەکانیانەوە بخوێنرێتەوە و شیبکرێتەوە و توانای کاریگەری لەسەر هەڵسوکەوتی ئەوانی تر نیشان بدرێت بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئەنجامانەی کە فاکتەری سیاسی داوایکردووە و بنەمایەکی سەرەکییە بۆ زانینی ڕادەی ئەگەرەکانی وڵاتان و تواناکانیان بۆ کاریگەربوون لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا.
پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بە ئەندازەی مرۆڤایەتی کۆنن و هەندێکیان لە ئاستی نێوان وڵاتاندا دانراون و بە سرووشتی حیزبەکانیان پەیوەندیی سیاسین و هەندێکی تر لە ئاستی پەیوەندییە تایبەتەکانن. “ئەلنەهراین” نیزیکەی 3000 ساڵ پێش زایین و ئەمەش بۆچوونێکی تر هەیە کە دەڵێت لە سەرەتای سەرهەڵدانی گرووپە مرۆڤایەتییەکانەوە و لە سەردەمی فیرعەونەکانەوە میسری فیرعەونی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ هەبووە و سیاسەتێکی دەرەکی پەیڕەو کردووە لەسەر بنەمای هاوسەنگی هێز، پاشان خێڵەکان و گەشەیان کرد و جەنگ و ئاشتی و بازرگانییان زانی و لێرەوە دەتوانین بڵێین مێژووی پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان مێژوویەکی کۆنە لەوەتەی بوونی مرۆڤ و زانایانی ئیسلام جیاوازییان هەبووە لە لێکدانەوەی پەیوەندییەکانی نێوان موسڵمانان و ئەو گەلانەی کە ئیسلامیان نەبووە، هەندێکیان دەڵێن پەیوەندییەکانی نێوان ئوممەتی ئیسلامی و کەسانی تر کە غەیرە موسڵمانن تەنیا لەسەر بنەمای شەڕ و شەڕ دامەزراوە.
جۆرەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان زۆربەیان لەخۆ دەگرێت کە دەتوانرێت ئاماژە پێبکرێن:-
1- چەکداری
2- پەیوەندییە سیاسیەکان
3- پەیوەندییە کۆمەڵایەتیەکان
4- پەیوەندییە کۆمەڵایەتیەکان
5- پەیوەندییە کولتوورییەکان
6- پەیوەندییەکانی میدیا
7- پەیوەندییە مرۆییەکان
8- پەیوەندییەکان لە بواری کاردا
چەمکی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان تەنها پەیوەندی نێوان دەوڵەتان ناگرێتەوە، بەڵکو پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتان و ڕێکخراوە نادەوڵەتییەکانیش دەگرێتەوە، وەک کڵێسا، مزگەوت، رێکخراوەکانی فریاگوزاری مرۆیی و کۆمپانیاکان، پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتان و ڕێکخراوە حکومییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی ئەوروپا. ئەمە پێشمەرجێکی گرنگە بۆ بەڕێوەبردنی کاریگەرتر قەیران و دیبلۆماسی چارەسەرکردنی ناکۆکیەکان. ئاماژە بەوە دەکرێت کە پەیوەندییەکان پەیوەستە بە بەرژەوەندییەکان، چ تاکەکەسی نەتەوەیی بێت یان سەرووی نەتەوەیی، هەر ئەکتەرێکی نێودەوڵەتی هەوڵ دەدات بەرژەوەندی خۆی بچەسپێنێت بە پشت بەستن بە چەند فاکتەری بابەتی بابەتی دابەشکراو بەسەر فاکتەرە تەقلیدی و مۆدێرنەکاندا لەسەر بنەمای پێوەری مێژوویی گەشەکردنیان و کاریگەری لەسەر پێگە و ڕادەی کاریگەری ئەکتەرەکان هەیە. پەرەسەندنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە هەر سەردەمێکدا کاریگەری زۆری لەسەر تێگەیشتن و شیکردنەوەی ئەم پەیوەندییانە هەیە، بۆیە دەتوانرا هەر تێڕوانینێکی نوێی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان وەک کاردانەوەیەک دەربکەوێت بۆ ئەو رەخنانەی ئاراستەی ئەو ڕوانگەیەی کە لە سەردەمی ڕابردوودا لەپێشیدا زاڵ بوو، و لەبەر ڕۆشنایی بارودۆخە نێودەوڵەتییە جیاوازەکان بەشێوەیەک پەرەی سەندووە کە تیشک دەخاتە سەر ئەو ڕەخنە و پرسیارانە سەبارەت بە ڕادەی دەستپێکردنی و ڕادەی بەردەوامی دروستی بۆ وەسفکردن و لێکدانەوەی بارودۆخی نێودەوڵەتی گەشەسەندوو.
پەیوەندییەکان بەندە بە بەهێزی و گرنگی دیپلۆماسی لە پەرەپێدانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان گەورە و بچووک کە ئەڵقەی سەرەکی نێوان وڵاتانی ئێستا و یەکترییە و یەکەم ئامرازی پەیوەندی نێوان وڵاتان و یەکتری و بەدواداچوونە بەگوێرەی بڕگەکانی ڕێککەوتننامەکان و جێبەجێکردنیان و هەروەها پاڵپشتی تەواوی ئاڵوگۆڕی کەلتووری و ئاڵوگۆڕی سیاسی و بازرگانی نێوان دیپلۆماسی و پەیوەندیدار بە دیپلۆماسی و بەهێزی و ڕۆڵی ئەکتیڤی دەکات. پەیوەندییەکان ئەو کارلێکردنانەن کە لە نێوان وڵاتاندا ڕوو دەدەن. ئەوان پێکەوە کار دەکەن بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی هەر چالاکییەک کە لایەنی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەخۆدەگرێت، کە تیایدا حکومەت لەسەر ئاستی ناوەند و هەرێم دابمەزرێندرێت. جگە لە دوولایەنە، وڵاتان پێویستیان بە دروستکردنی پەیوەندییەکی باش لەگەڵ وڵاتانی دیکەی جیهان هەیە بۆ گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەییەکان. کارلێکەکان لەوانەیە بە دوو شێواز بن، یەکەم شێواز شێوازی هاوکارییە و دووەم شێوازێکی ململانێیە، بەڵام شێوازی ململانێ ئەو شێوازەیە کە زاڵ دەبێت بەسەر کارلێکردنە نێودەوڵەتییەکاندا، سەرەڕای هەوڵی وڵاتان بۆ شاردنەوە یان نکۆڵی کردن لەو ڕاستییە، بەڵام دەتوانین بڵێین ئەو شێوازە هاوکارییەی کە هەندێک وڵاتی تێدا دەردەکەون، شێوازێکە کە ئاراستەی خزمەتی ململانێیەک یان شێوازێکی تری ململانێیە کە لەوانەیە لەلایەن دەوڵەت یان ئەو وڵاتانەوە بەڕێوە ببرێت کە دەوڵەت یان کۆمەڵێک وڵاتی دیکەیان هەیە.
“قوتابخانەکانی پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان”
خوێندنی پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان پێویستی بەوەیە کە لەگەڵ فەرمانێکی نوێتردا بوەستینەوە، فەرمانێک کە دەبێت پێداچوونەوە بە بۆچوونی زۆرێک لەو قوتابخانەیانەدا بکات کە بیروڕاکانیان لە جیهاندا بڵاوبووەتەوە، کە گرنگترینیان مارکسیست، ئەنگلۆساکسۆنی و فەرەنسییە. دۆکترینی مارکسیستی لەسەر بنەمای بیروبۆچوونەکانی “کارل مارکس، فریدریش ئەنگلس و ڤلادیمیر ئێلیژ لێنین” دادەنرێت، لەوەدا کورت دەکرێتەوە کە مێژووی مرۆڤایەتی لە سەرەتاوە تا ئێستا مێژووی خەباتی چینایەتییە و فاکتەری ماددی کە ئەمە دیاری دەکات شێوازی بەرهەمهێنانە.
ئێمە هێشتا لە پرۆسەی مارکسیزمداین بۆیە دەبێت لە قوتابخانەی سۆسیالیستی بوەستین کە گۆشەی سەرەکی ئەم بیرکردنەوەیە کە “کانتمان” دەڵێت پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان بریتین لە “کۆمەڵێک پەیوەندی سیاسی و ئابووری و ئایدیۆلۆژی و دیپلۆماسی و یاسایی و سەربازی نێوان وڵاتان و، هەروەها پەیوەندییە کۆمەڵایەتی-ئابوورییەکانی نێوان هێزە سیاسیەکانی کۆمەڵگا و هێزە سیاسیەکان و ڕێکخراوەکان و بزووتنەوەکان کە لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا کارلێک دەکەن”، وەک ئەوەی قوتابخانەی سۆسیالیستی جەخت لەوە دەکاتەوە کە ڕۆڵی سەرەکی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا “لە پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتەکان”دا دەگێڕێت. ئەگەر بە وردی سەیری تیۆرییەکانی ئەم قوتابخانەیە بکەین بۆمان دەردەکەوێت کە هەموو ئەو پێناسەیانەی پێشوو کە خوێندومانەتەوە بەتەواوەتی بزووتنەوەکانی ڕزگاریخوازی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و ئیقلیمیەکان و ئەو هێزە سیاسییە چالاکانەی ناو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کە قوتابخانەی سۆسیالیستی جەختی لەسەر دەکاتەوە بەتەواوەتی پشتگوێ خستووە.
“پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکانی سەدەکانی ناوەڕاست”
سەبارەت بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لە ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی ڕۆژئاواوە لە ساڵی 476 ز دەستیپێکرد تا داگیرکردنی قوستەنتینیە لەلایەن محەمەدی داگیرکەر وەک پایتەختی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی ڕۆژهەڵات لە ساڵی 1453 ز و بنیاتنانی سیاسی ئەو کاتە بە حوکمی سیستەمی دەرەبەگایەتی تایبەتمەند بوو کە تایبەتمەندی دابەشبوونی دەسەڵاتی سیاسی بوو لە نێوان شێوە جیاوازەکان کە ملکەچی یەکتر بوون بە پەیوەندییە شەخسییەکان، چونکە هیچ حکومەتێکی ناوەند نەبوو کە بتوانێت ئاسایش و فەرمان بپارێزێت و کاریگەری بەسەر بەشەکانی تری وڵاتدا بسەپێنێت و، شانشینی دەرەبەگایەتی بەتەنها سەروەری بگرێتە ئەستۆ بۆ نموونە ناوخۆیی و دەرەکی، هیچ دەسەڵاتێکی باڵای ناوەندی نەبوو، بەڵام لە دەرەوەی وڵات پاشا نەیدەتوانی خواستێکی یەکگرتوو بۆ شانشینەکەی لەبەردەم شانشینەکانی تردا دەرببڕێت. بۆ ئەوەی ڕاستییەکان هەڵنەخەڵەتێنین، دەبێت دان بە ڕۆڵی ئاییندا بنێین لە پەرەپێدانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا کە ئایینی مەسیحی توانیویەتی هەموو یەکە سیاسییە جیاوازەکان لە یەک یەکدا بەیەکەوە ببەستێتەوە و لەو یەکگرتنەشەوە کڵێسا دزەی کرد و دەستی بەسەر شانشینەکانی ڕۆژئاوادا گرت و سیستەمێکی نیمچە نێونەتەوەیی دامەزراند کە وەک ئامرازێک بۆ کۆنتڕۆڵکردنیان بەکاری هێنا و لەو کاتەوە پاپا خۆی بە سەرۆکی ئەم جیهانە ڕاگەیاند و لە دەستی خۆیدا کۆی کردەوە. ئەوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لەم سەردەمانەدا جیا دەکاتەوە پرۆسەی دووانەیی دەسەڵاتەکانە، چونکە پاپا ئەم سەرۆکایەتییەی لە باوەشی یەکێتی سیاسی و یەکڕیزی کۆمەڵگەی مەسیحی یان بەناو کۆماری مەسیحییەوە وەرگرتووە. مەسیحیەت هەروەها داوای کۆتایی هێنان بە شەڕ و خوێنڕشتنی کرد، لە هەوڵێکدا بۆ دامەزراندنی ئاشتییەکی مەسیحی لە سەرانسەری جیهانی ڕۆژئاوادا. سەدەکانی ناوەڕاست هەندێک یاسای نێودەوڵەتی وەک پەیمان و ڕێککەوتن و کێشەی سنوور و ئاگربەستی دەزانی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بە سەروەری پاپا و ئیمپراتۆر دەناسرێن لە کاتێکدا پەیوەندی نێوان میرە مەسیحییەکان لەسەر بنەمای سیستەمی دەرەبەگایەتی مایەوە.
لێرەدا دەبێت بگوترێت کە ئەم بنیاتنانە سیاسییە ناتوانێ نوێنەرایەتی هیچ کاراکتەری نێودەوڵەتی بکات مادام جیهان لە خۆیدا یەکگرتنێک کۆماری مەسیحی بێت و بەم شێوەیە شکستی ئاشتی مەسیحی و بانگەشەی ئەوەی کە مەسیحیەت و ئاشتی لەیەک جیانەکراونەتەوە بەڵام دامەزراندنی دەوڵەتی نوێ لە دوای ئەو شەڕ و کۆمەڵکوژییانە بووە هۆی چڕبوونەوەی دەسەڵاتی سیاسی پاشاکان و هەڵسەنگاندنیان و ئەم سیستەمە تەنیا بە سەرهەڵدانی دەوڵەتی تازە خاوەن سەروەری لەسەر بنەمای ئایدیایەکی نەتەوەیی لەناوچوو، بە کورتی، مەسیحیەت ڕۆڵێکی بنەڕەتی هەبوو لە دامەزراندنی بنەماکانی ئەخلاقی نێودەوڵەتی و یاساکانی یاسای نێودەوڵەتی، کە مەبەستیان ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتەکانە.
“پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان لە سەردەمی ئیسلامدا”
لەبەر ئەوەی ئیسلام ئایینی ئاشتی و ئازادی و برایەتی و یەکسانییە، ئیسلام داوای بیرۆکەی نێودەوڵەتی و ئەو بنەمایەی کردووە کە یاسای نێودەوڵەتی لەسەر دامەزراوە. کەسانێک هەن کە لە ئیسلامدا وەک ژیانی دیموکراسی، یەکسانی نێوان نەتەوە بچووک و گەورەکان، ئازادی هەریەکەیان لە دەربڕینی بیروڕای خۆیان لەسەر هەر مەسەلەیەک کە پێشکەش بە دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان دەکرێت، و هەوڵی وڵاتانی بەشداربوو بۆ بەدەستهێنانی هاوکاری و برایەتی لە پێناو پتەوکردنی ئاشتی و پاڵنان بۆ جەنگ. سەرهەڵدانی ئیسلام و دروستبوونی ئیمپراتۆریەتێکی ئیسلامی کە هەڕەشە لە ئەوروپا دەکات، بە لێسەندنەوەی سەروەری لە مەسیحیەت، ڕووداوێکی نوێیە لە مێژووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا و زانایانی ئیسلام جیاوازییان هەبووە لە لێکدانەوەی پەیوەندییەکانی نێوان موسڵمانان و ئەو گەلانەی کە نەیانتوانیوە ببنە موسڵمان، هەندێکیان دەڵێن پەیوەندییەکانی نێوان نەتەوەی ئیسلامی و ناموسڵمانەکانی تر تەنیا لەسەر بنەمای شەڕ و شەڕ دامەزراوە.
ئیسلام لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا تێڕوانینێکی تایبەتی هەیە، چونکە ئیسلام بڕیار نەبوو زاڵ بێت و لە هەموو جیهاندا بڵاو ببێتەوە، بەڵکو هەلومەرج ویستوویەتی لە ناوچەیەکی جوگرافیای دیاریکراودا جێگیر ببێت، سەرەڕای ئەو فراوانبوونەی کە گەیشتووەتە ڕۆژهەڵات بۆ هیندستان و چین و ڕۆژئاوا بۆ ئەندەلوس و ڕۆژئاوای ئەوروپا و ئەمەش بووە هۆی دامەزراندنی دەوڵەتێکی ئیسلامی کە لە پێکهاتەکەیدا پشت بە یەکڕیزی ئایینی دەبەستێت بێ گوێدانە جیاوازی ئەندامەکانی لە زمان و ڕەگەزدا و ئەو یەکڕیزییە کە پێی دەگوترێت نەتەوەی ئیسلامی یان ماڵی ئیسلام. پەیوەندییەکانی نێوان موسڵمانان و ئەوانی تر دواتر پەرەی سەند، لەگەڵ پەرەسەندنی ئامرازەکانی پەیوەندی لەگەڵ شانشینەکان و هۆزەکان، و پەیوەندییەکانی نێوان موسڵمانان و دراوسێکانیان چیتر سنووردار نەبوو بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی، ((بەڵکو درێژکرایەوە بۆ ئەو لایەنانەی کە مەرجەکانی جێبەجێکردنی سیاسەتی نوێ لەسەر بنەمای ئاشتی بوو نەک چەوساندنەوە.
“پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە سەردەمی مۆدێرندا”
گومان لەوەدا نییە کە مێژوو بۆ سەرەتاکانی سەردەمی مۆدێرن لەگەڵ ڕووخانی سیستەمی دەرەبەگایەتی و سەرهەڵدانی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن دروست دەبێت، لەو سەردەمەدا دەوڵەت-نەتەوە بە قەوارەی دەرەبەگایەتی جێگەی گرتووەتەوە و لەم سەردەمەدا دەتوانین سێ قۆناغی سەرەکی لە قۆناغەکانی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتیدا جیابکەینەوە کە بریتین لە:-
1- پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە کۆنفرانسی “وێستفالیا” هەتا جەنگی جیهانی یەکەم:- کۆڵەکەکانی ئاشتی کە چەندین سەدەیە زاڵ بوون بەسەر کیشوەری ئەوروپا خەریکە دەڕوخێن، بەهۆی چەندین هێزی سیاسی و ئابووری و کۆمەلایەتیەوە بەتایبەتی لە ژێر کاریگەری ئەو بەریەککەوتنە ئاینییەی کە کاسۆلیکەکان بە ڕابەرایەتی ئیسپانیا و پرۆتستانت بە ڕابەرایەتی فەڕەنسا تەقییەوە، ئەم بەریەککەوتنە بەرەو شەڕێکی سەخت ڕۆیشت کە بە جەنگی سی ناسراو بوو کە لەم ساڵە دوورودرێژەدا دەستی پێکرد بۆ خوێنڕشتن و نزیککردنەوەی بیروبۆچوونی شەڕکەران تا ئیمزاکردنی پەیماننامەی ئاشتی ناسراو بە پەیماننامەی وێستفالیا کە بۆ یەکەم جار بناغەی سیستەمی نێودەوڵەتی هاوچەرخی دانا.
پەیماننامەکانی وێستفالیا سەرەتای سەردەمێکی نوێن بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان چونکە بە پرەنسیپ و بیرۆکەی نوێوە هاتوون، کە پێشتر نەزانراون و ئەم پەیوەندییانە و ئەو یاسایانەی حوکمڕانیان بەڕێوە دەبەن بەردەوامن و پەرەیان پێدەدەن تا لەگەڵ جەنگی جیهانی یەکەمی ساڵی 1913 دا بەریەککەوتن بۆیە لەم بەریەککەوتنە بیرۆکە و پرەنسیپی نوێوە سەرهەڵدەدەن بە ئامانجی پتەوکردن و بەهێزکردنیان و دروستکردنی جۆرێک لە سەقامگیریی هەمیشەیی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا، بۆیە دەتوانین بڵێین ئەم پەیماننامانە ئەو بناغەیانەیان داناوە کە یاساکانی یاسای نێودەوڵەتی هاوچەرخ و ئەو پرەنسیپانەی کە پەیوەندییەکانی دەوڵەتان بەڕێوە دەبەن لەسەر بنەمای نزیکەی سەدە و نیوێک و “سیستەمێکی سیاسی” بۆ کیشوەری ئەوروپا کێشا.
دیارترین ئەم ڕووداوانە بۆ نموونە بەڵام سنووردار نییە بەواژۆکردنی پەیمانی ئوترێخت لە ساڵی 1883 کە کۆتایی بە زنجیرەیەک جەنگ هێنا بە سەرکردایەتی فەڕەنسا، بۆ فراوانکردنی شانشینەکەی لەسەر حسابی دراوسێکانی بەبێ لەبەرچاوگرتنی بیرۆکەی هاوسەنگی نێودەوڵەتی بێجگە لە گەشەسەندنی دەسەڵاتی ڕوسیا و دەرکەوتنی لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی و، ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی 1776 و هەروەها شۆڕش. فەڕەنسی لە ساڵی 1789 و کۆنفرانسی ڤیەننا لە ساڵی 1815 بۆ ڕێکخستنەوەی پەیوەندییە سیاسییەکان و گرنگترین کۆنفرانسەکانی تری بەست لەو ماوەیەدا و بەشداری کرد لە پەرەپێدانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کۆنفرانسی Aix-Lachapelle 1818 ز بۆ پلە دیپلۆماسییەکان و کۆنفرانسی پاریس 1856 بۆ ڕێکخستنی یاسایی تەنگاوەکانی تورکیا و کۆنفرانسی بەرلین 1884 و سەرهەڵدانی پرەنسیپی فەرمانە داگیرکارییەکان، کۆنفرانسی ئاشتی لاهای 1899-1907 کە کۆنفرانسێکی نێودەوڵەتی ڕاستەقینە بوو کە چل و چوار وڵات کە زۆرینەی وڵاتانی ئەمریکای لاتینیان تێیدا بەشداربوون و یەکەم کۆبوونەوەی گشتی بوو کە بابەتەکانی هاوکاری نێودەوڵەتی تاوتوێ دەکات و سوودەکانی بریتین لە ڕەچاوکردنی پێویستی پەرەپێدان و کۆدکردنی یاسای نێودەوڵەتی و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی میکانیزمی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان و پەسەندکردنی پرەنسیپی چارەسەری گونجاوی ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان لە ڕێگەی لیژنەکانی لێکۆڵینەوە و دامەزراندنی دادگای هەمیشەیی ناوبژیوان. لەگەڵ سەرەتای سەدەی بیستەمدا بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە ڕێگەی چەندین هاوپەیمانی نێودەوڵەتی کە لەلایەن وڵاتانی ئەوروپا دامەزرابوون داینامیک بوو و ئەم هاوپەیمانێتییانە بوونە هۆی بەرکەوتنی پرەنسیپی هاوسەنگی هێز جگە لە ململانێی نێودەوڵەتی لەم ماوەیەدا هۆکاری تایبەت بووە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەکەم لە ساڵی 1914 ز کە تا ساڵی 1918 بەردەوام بوو و ئەم جەنگە شەڕێکی ئەوروپایی بوو تا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هاتە ناوەوە و کردیە جەنگی جیهانی.
