لێكدانەوەی مرۆیی بۆ مێژوو لە تێڕوانینی مەسعود محەمەد

“پێشەكی”

فەلسەفەی مێژوو لەو بابەتە گرنگانەیە، كەدەیەوێت مێژوونووسان لەپێویستی بەكارهێنانی لۆجیكی ئەقڵانی ئاگاداربكاتەوە لەلێكۆڵینەوەی مێژوودا، بۆ ڕەخنەگرتن لە بەسەرهات ‌و هەواڵە مێژوویەكاندا‌ و پاكردنەوەیان لە بیروباوەڕی ئەفسانەیی، كە تێكەڵ بەمێژوو بوون، فەلسەفەی مێژوو لەزۆر لایەنەوە لێكدانەوەی بۆكراوە‌ و گەلێك بیرمەندی ناسراومان هەن كە لە بواری فەلسەفی مێژوو شتیان نووسیووە ‌و كاریانكردووە، بابەتی توێژینەوەی ئێمەش قسەكردنە لەسەر “فەلسەفەی مێژوو لای مەسعود محەمەد”، كە توانیویەتی زۆر شتی گرنگ دەربارەی فەلسەفی مێژوو پێشكەش بەئێمە بكات،د و خاوەنی ڕێچكەیەكی تایبەت بەخۆیەتی لە بواری فەلسەفی مێژوو.

گرنگی توێژینەوەكە:- گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە، كە “مەسعود محەمەد، وەكو بیرمەندێكی كوردی” لەڕوانگەی مرۆییەوە سەیری مێژووی كردووە‌ و بۆچوونەكانی خۆی خستۆتەڕوو جەختی لەسەر هۆشیاری مرۆڤ كردۆتەوە‌ و، مرۆڤیشی كردووە بەبنەما و سەرچاوە بۆ دروست بوونی مێژوو”، ئەمەش لایەنێكی گرنكە لەفەلسەفەی مێژوودا، كەپێویستە لەسەر ئێمەی توێژەر گرنگی بەم تێڕوانینانە بدەین‌و توێژینەوە لەبارەیەوە ئەنجام بدەین.

هۆكاری هەڵبژاردنی بابەتی توێژینەوەكە:- هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم بابەتە لەلایەكەوە بۆ حەز‌و ویستی خۆم دەگەڕێتەوە، بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە لەسەر ئەم بیرمەندە، چونكە بۆچوونەكانی كەمتر نییە لە بۆچوونی گەورە فەیلەسوفەكانی بواری فەلسەفەی مێژوو، لەلایەكی تریشەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خزمەتێكی گەورەی بە بواری فەلسەفەی مێژوو كردووە‌و بە بۆچوونە جیاواز‌و ناوازەكانی توانیویەتی  فەلسەفەی مێژوو دەوڵەمەنتر بكات.

ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە:- لە نووسینی ئەم توێژینەوەیەدا پەیڕەویمان كردووە لە بەكارهێنانی ڕێبازی لێكۆڵینەوەی مێژوویی‌ و، هەوڵدان بۆ شیكاركردن‌و بەراوردكردنی دەقە مێژووییەكان ‌و ئەنجامدانی مامەڵەیەكی ڕاست ‌و دروست لەگەڵ سەرچاوەكان.

پێكهاتەی توێژینەوەكە:- ئەم توێژینەوەیە پێكهاتووە لە سێ‌ باس، باسی یەكەم:- تایبەتكراوە بۆ قسەكردن لەسەر ژیان‌ و بیروباڕەكانی “مەسعود محەمەد” بەگشتی‌، باسی دووەم:- قسەكردنە لەسەر لێكدانەوەی مرۆییانە بۆ مێژوو لە تێڕوانینی “مەسعود محەمەد”‌، باسی سێیەمیش:- تەرخانكراوە بۆ ڕەخنەكانی “مەسعود محەمەد” لە فەلسەفەی ماركسیزم ‌و ماتریالیزم، لەگرنگترین ئەو سەرچاوانەش، كە بەكارمان هێناون ‌و پشتمان پێبەستوون بریتین لە “مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو، و: حەكیم كاكەوەیس، مەسعود محەمەد: كەوچكێك شەكر بۆ قاوەی تاڵ، مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر، د. هاشم یەحیا ئەلمەلاح: دەروازەیەك لە فەلسەفەی مێژوو، و: دەوەن حەسەن، محسین محمد حسین: محازرات فی الفلسفە التاریخ”.

“باسی یەكەم؛ ژیان ‌و بیروباوەڕەكانی مەسعود محەمەد بەگشتی”

بیرمەند‌ و نووسەری كورد، مامۆستا مەسعود محەمەدی جەلیزادە لەساڵی 1919 لەشاری كۆیە لە بنەماڵەیەكی ئاینی‌ و وێژە‌ و زانست پەروەر لەدایك بووە، خوێندنی سەرەتایی لەساڵی 1926 لەكۆیە تەواوكردووە‌و قۆناغی ناوەندی‌ و ئامادەیشی لە هەولێر خوێندووە‌ و، لەساڵی 1945یش كۆلێژی مافی لە بەغداد تەواوكردووە، ماوەیەك كاری پارێزەری ئەنجامداوە، لەژیانی كۆمەڵایەتی‌ و ڕامیاریدا گەلێك ئەركی گرتۆتەدەست وەك “نوێنەری خەڵكی ناوچەی كۆیە لە پەرلەمانی ئێراق لەهەردوو دەوری ساڵانی 1935-1954″، لەدوای شۆڕشی 14تەمموزی 1958یش كرا بەئەندامی لیژنەی چاكسازی كوشتوكاڵ‌و ئاودێری(١).

مەسعود محەمەد لەكۆتایی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو كرا بەئەندام لە “ئەنجومەنی گشتی خدمە” لە حكومەتی ئێراقی ‌و، پاش دامەزراندنی “كۆڕی زانیاری كورد” لە 29/8/1970 لەشاری بەغداد كرا بەئەندامی كارای ئەو كۆڕە‌و بوو بە جێگری سەرۆكی دەستەی كۆڕەكە. لەدوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991ی باشووری كوردستان، مەسعود محەمەد گەڕایەوە كوردستان‌و لە1/4/2002 لەهەولێر كۆچی دوایی كرد(٢). بیر‌وباوەڕەكانی مەسعود محەمەد لەبواری لێكدانەوەی زانست‌ و باری دەروونی‌ و كۆمەڵایەتی مرۆڤ‌ و ڕاڤەكردنی مێژوو ‌و گۆڕانی كۆمەڵایەتیدا، هیچیان لە بیروڕاكانی نووسەرانی ناوداری جیهان كەمتر نییە، فكری “مەسعود محەمەد” فكرێكی تەواو كوردییە، كە ئەقڵێكی كوردی شارەزا لە واقیعە كوردییەكە ‌و بەهەست‌ و نەست‌ و بۆن‌ و بەرامەی كوردی لەكاسەی زمانی كوردیدا بەرهەم هاتووە، فكرێكی لەقوتونراوی لەدەرەوە هێنرا‌و نییە، بە پێچەوانەی بیروڕا ‌و تیۆر و لێكدانەوەكانی بیرمەندە بیانیەكان‌ و هەوادار ‌و لاسایی كەرەوە خۆماڵیەكانمان، كە بەرهەمەكانیان بەزۆری مۆركی كێشە‌ و گرفتی بەها تایبەتیەكانی كۆمەڵگاكانی خۆیانی بەسەرەوە زاڵە بە سەختی وێنەیان لەزەینی كورددا دەچەسپێ(٣)‌.

 لەبواری فەلسەفەدا “سوكرات” وەكو یەكەم كەس پرسیاری فەلسەفی كردووە‌و وتویەتی: “پێویستە مرۆڤ پێش هەموو شتێك خۆی بناسێت”، خۆناسین‌ و گەڕان بەداوی خود‌ و لێكدانەوەی ماهیەتی خود، كۆنترین ‌و ئاڵۆزترین پرسیارێكە تائێستا مرۆڤ ڕووبەڕووی بووبێتەوە، بێگومان بەپێی شێوازی “مەسعود محەمەد”یش دەبێ‌ یەكەم مرۆڤ ئارەزووی ئەوەی تێدا گەڕاوە ئەو پرسیارەی لەخۆی كردبێ‌ “من چیم؟ من كێم؟”، لێرەوە ئەو پرسیار ‌و گەڕانەی “مەسعود محەمەد” لە خیتابی ئەو كۆمەڵێك ئاست‌ و چینی وەرگرتووە، گەڕان بەدوای خودی خۆی لەئاستێكدا بۆتە گەڕان بەدوای كورد ‌و شوێنی كورد لەناو میللەتان ‌و لەناو شارستانی جیهان بەگشتی ‌و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی(٤). “مەسعود محەمەد” لەبارەی هەڵوێستی پابەندبوون‌ و مل كەچ كردنی مرۆڤ بۆ ئایدۆلۆژیا ‌و باوەڕێكی تایبەت ‌و خۆ گونجاندن لەگەڵ بنەما فكری ‌و سلوكیەكاندا ‌و لەهەر دەنگ ‌و ڕەخنەیەكی نەیار بەو ئایدۆلۆژیایە دەڵێت: “بەلای منەوە مرۆڤ لەهەموو فەلسەفە‌و بیر‌و باوەڕێك گرنگترە‌و بەنرخترە”(٥). مەسعود محەمەد، ئامۆژگاری خوێندەواران‌ و ڕۆشنبیرانی كورد دەكات كە بیری خۆیان لەبۆتەی ئایدۆلۆژیایەكی داخراو لەقاڵب نەدەن‌ و هەستی ڕەخنەگرانەیان نەكوژن ‌و بەڵكو لەهەموو بارەكاندا بیروهۆشیان بخەنەكار‌ و سڵ لەڕەخنەگرتن نەكەنەوە‌ و دەڵێت: “من یەكەم ئامۆژگاریم بۆ ڕۆشنبیری تازە پێگەیشتووی كورد ئەوەیە خۆی نەكاتە پاسەوانی بیروباوەڕی قاڵب بەستوو، چاوی ڕەخنەی دانەخات‌ و، هەمیشە ئامادەی ڕەفز بێت، بەمەرجێك سەرلەنوێ‌ نەبێتەوە بە پاسەوانی ڕەفز”(٦).

لەڕووی جیهان بینییەوە “مەسعود محەمەد” خاوەن هزرێكی فراوانە‌ و خوێندنەوە ‌و وردبوونەوەیەكی زۆر قووڵی لەبارەی تیۆرییە فەلسەفی ‌و هزرییەكان هەیە‌ و زۆر بە وردی هەوڵوێستە لەسەر تێگەكان دەكات‌ و، بە ڕەخنەییەوە دەڕوانێتە سەرجەم ئەو تیۆریانەی كە تائەوكات ناسیونی‌ و پێیان ئاشنابووە، وەك خۆی دەلێت: “هەرگیز پێویست ناكات بۆ هەمیشە ئێمە تیۆریەكی فەلسەفی یان هەرشتێكی دیكە بۆ هەمیشە بەڕاست بزانین، ئەگەر بۆ چەندەها ساڵ بە پیرۆزمان زانیبێت، خۆ ئەگەر یەك هەڵەی بچوكی تێكەوت، ئەوا زۆر ئاسان دەتوانین دەستبەرداری بین، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە مرۆڤی هزرڤان هەمیشە هەوڵی نوێبوونەوە‌و پێداچوونەوە بەهزرەكانی دەدات(٧). مامۆستا لەزۆرێك لەو جێگایانەدا كە ئاماژە بۆ گاریگەری ئایین دەكات لەسەر تاك ‌و كۆمەڵ‌ و باری ڕۆشنبیری‌ و كۆمەڵایەتی‌ و ژیاری، مەبەستی ئەوەبووە ڕاستییەكان ‌و واقیع چۆنە وەكو خۆی ببینرێت‌ و بخوێندرێتەوە، لەپێناو خزمەتی ئایدۆلۆژیایەكی تایبەتدا ڕاستییەكان ‌و واقیعی مێژوو ئاوەژوو نەكرێن(٨)، ئێمە كە واقیع بكەینە ڕابەر بۆ دەرخستنی ڕۆڵی مرۆڤ‌ و ڕۆڵی غەیری مرۆڤ، بە مردوو و زیندویەوە، لەڕوودا‌و ‌و گۆڕان ‌و بەرەو پێشچوونی كۆمەڵایەتیدا، بەنیازی دەستنیشانكردنی لایەنی كاریگەر ‌و لایەنی كارتێكرا‌و، نمونەی زۆر سادە ‌و ئاشكرا‌و بێگومانمان هەیە، لەوانەی ئەگەر ڕاستی مەسەلەكەی تێدا نەگوترێ‌ ‌و دەوری هەر لایەنێك بەخۆی نەدرێتەوە گاڵتە بە لێكدانەوەمان دەكات‌ و شەرمیشمان لەخۆمان دەمێنێتەوە(٩)، هەروەها “مەسعود محەمەد” دەربارەی خۆی وتویەتی: “یەكێ‌ لەو ڕاستییە ساكارانەی دەربارەی خۆم دەیزانم، ئەوەیە كە گومانكردن لە شتێ‌ كە گومان هەڵگرێ‌، لەمنداڵیەوە لێم پەیدابووە، باوكم لەدانیشتنەكانیدا نمونەی دەهێنایەوە، كە ئەو خورافاتانەم قبووڵ نەبووە، كە خورافاتخوازان دەیانگێڕایەوەۆ دەیانكردە نمونە بۆ ئەو بەهەڵەچووە گەورە ساڵانەی باوەڕ بەشتێك دەكەن كە ئەقڵی منداڵێك قبووڵی ناكات”(١٠).

مامۆستا مەبەستی ئەوەبوو كە سرووشتی گومانكردن هەموو تەمەنی گرتبۆوە، ئەوەش لەبەرئەوە نەبوو كەكەسێك بێت ئاشقی گومان بێت‌و كردبێتیە فەلسەفەیەكی هەڵبژێردرا‌و، بەڵكو بەهۆی ئەو كەموكوڕیانەوە بوو كە لەڕێگەی خوێندنەوە‌و بیستنەوە دەهاتنە سەر ڕێگەی(١١). بەشی زۆری كۆششە فیكریەكانی لە مەیدانی گفتوگۆدا لەگەڵ “ماتریالیزم”دا تەرخانكردووە، بەڵام لەپەنا ئەو بابەتە سەرەكیەشدا ڕەخنەی لە بیر‌وباوەڕو هەڵوێستی لایەنگرانی فەلسەفە‌و ئاین‌و باوەڕی دیكەش گرتووە، كەئەو هەڵوێستانەی بەلای خۆیەوە لەخزمەتی مرۆڤدا نەبوون وەك” دیاردەی توندوتیژی ئەو دیندارە نەخوێندەوار‌و سادانەی بەناوی جیاوازی مەزهەب‌و دینەوە كاری بێ بەزەییانە دەكەن”(١٢).

“باسی دووەم؛ لێكدانەوەی مرۆیی بۆ مێژوو لەڕوانگەی مەسعود محەمەد”

“مەسعود محەمەد” بەپێی پەیوەندی مرۆڤ لەتەك سرووشتدا، كە بنەمای هەموو ژیان ‌و بەرە‌و پێش چوونێكە، دەیەوێت ئەوە ئاوەڵە بكات، داخۆ لەهاوكێشەی “مرۆڤ+سرووشت”دا كاریگەری یەكەم مرۆڤە یان سرووشت؟ ئەو پرسیارە دەهێنێتە گۆڕێ‌ ئایا دەوروبەرمان سەروەرن؟ مرۆڤیش كۆیلەی سرووشتە؟ سرووشت مرۆڤ ئاڕاستە دەكات‌ و مرۆڤ تەنیا ئامڕازێكە بۆ بەدیهێنانی مەبەستەكان، یان بە پێچەوانەوەیە؟ مرۆڤ چەندان كرداری چاك ‌و خراپ، نە چاك ‌و نەخراپ دەنوێنێ‌، داخۆ خۆی كاریگەری ‌و خاوەن ئیرادەیە یان ئەوان كاریگەری مرۆڤیش كارتێكرا‌و‌و بێ‌ ئیرادەیە(١٣). جیهان لەم پەڕی بۆ ئەوپەڕی، بەخۆی ‌و هەرچی تێیدا هەیە، یەك پارچەی بەیەكەوە بەستراوی تێكهەڵكێشراوی ئاڵقەبەندكراوی تێكەڵ بەیەكدی بووی ئاوێتەیە، هەرچەند ناوەڕۆكی جیهان ملیاران شتی سەربەخۆی تێدایە، هەر یەكێكیان خاوەن تایبەتمەندی پێكهاتە ‌و یادگاری خۆیەتی، لەگەڵ ئەمەشدا هیچ كامێك لەتاكەكانی ئەو ناوەڕۆكە لەتێكڕای ئەوانی دیكە نەپچڕاوەتەوە، بەڵكو دەوران دەورییە ‌و چەندین دەماری پەیوەندی بەدراوسێكانییەوە بەستووە، ئەوانیش وەك ئەو بەولاترەوە بەستراونەتەوە، بەشێوەی زنجیرەی ئاڵقەبەند تاكۆتایی جیهانی بیروڕایەتی، كەواتە لەم ڕوانگەیەوە سرووشت‌ و مرۆڤیش پەیوەستن بەیەكەوە‌و لەپەیوەندیدان، بەڵام داخۆ پەیوەندیەكە چۆنە؟ئەمە پرسیارەكەیە؟(١٤)

بۆ ئەوەی ئێمە لە فەلسەفەی مێژوو تێبگەین لەڕوانگەی “مەسعود محەمەد”ەوە دەبێ‌ پێش هەموو شتێك لەوە تێبگەین كە ئەو چۆن دەربارەری مرۆڤ قسەی كردووە، یان ئەو چۆن مرۆ دەناسێنێت‌و دوای ئەوەش مرۆڤ دەكاتە چەقی ژیان‌و بنەمای دروستبوونی مێژووە. مامۆستا پێیوایە” كەمرۆڤ خۆی بوونەوەرێكە وزەی هۆشی هەیە بۆ تێگەیشتن لەشتەكان بەكاری دەهێنێ‌”، یان تاماوەیەك تێیناگا ‌و كۆمەڵگا گەورەترین یارمەتیدەرێتی، كۆمەڵایەتیش لەبنەما‌و جەوهەردا جگە لە دیاردەی پێداویستی هۆشەكی‌ و ناهۆشەكی سرووشتی مرۆڤ بەهەموو ڕەهەندەكانیەوە هیچی تر نییە، چۆن گەدە ئامێری هەرسكردنە‌ و ناتوانێ‌ هیچ هەرس بكات‌ و هەردەبێ‌ خۆراكی تێدا هەبێت تا هەرسی بكات، “بیریش” هۆشیاریش ئاوها ناتوانێ‌ ‌و كەس لێی ناوێ‌ لەبۆشاییدا گەشەبكات، جیاوازی نێوان هۆشی دەشتەكی‌ و هۆشی شارستانی ئاشكرایە بەڵام دیسان دەیڵێینەوە كە چۆن گەدە ناتوانێ‌ بەبێ‌ هێزی هەرسكردن خۆراك هەرس بكات، كۆمەڵگاش بەبێ‌ هۆش ناتوانێ‌ هەبێ(١٥)‌، مامۆستا لەزۆرێك لە نووسینەكانی بەفراوانی قسە لەسەر هۆشی مرۆڤ دەكات‌ و لەكتێبی مرۆڤ‌ و دەوروبەر لەبەشی دووەمدا دەڵێت: “هۆش وایە بەتێكڕای لایەنی هەست‌ و زانستی مرۆڤ‌ و دووڕویی پێچەوانەی یەكتری بێت، یەكێكیان ڕووی بەرە‌و تێگەیشتن ‌و دروست بینی ‌و دۆزینەوەی ڕاستی، ئەوەی دیكەشیان نەزانی‌و حەپەسان‌و وڕێنەی ئەفسانەیی‌و هەڵە دۆستی(١٦).

مامۆستا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە مرۆڤ بوونەوەرێكی خاوەن گیان ‌و هۆش‌ و ئیرادەیە ‌و، یەكەم ‌و سەرەكیترین هۆكارە لەگۆڕانی كۆمەڵایەتی ‌و ئابووری ‌و ئاڕاستەكردنی مێژوو ‌و پێشكەوتنی هۆیەكان ‌و پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان ‌و سەركەوتن‌ و ژێركەوتنی ئایین ‌و ئایدۆلۆژیا ‌و ژیارەكاندا، نەك تەفسیری ماتریالیزمی، كە پێی وایە ماددەی بێ‌ گیان ‌و هۆش‌و دەور و گۆڕانی زانستی هۆیەكانی بەرهەمهێنان بكەری كاریگەربن‌ و مرۆڤ كارتێكراوی ئیرادەی داماڵراو بێ(١٧)‌، مامۆستا ڕۆڵی ئافەرێنەرانە ‌و كارتێكەری ‌و ئیرادەمەندی بۆ مرۆڤ دەگەڕێنێتەوە، كە لە فەلسەفەی ماتریالیزمدا ئەو ڕۆڵە لە مرۆڤ داماڵێنراوە ‌و ماددە كراوەتە هۆكاری یەكەم‌ و كاریگەر، بۆیە مامۆستا دەڵێت: “من دەمەوێت بڵێم مرۆڤ حكومڕانی كۆمەڵایەتیە‌و تاكە عاملی كاریگەری ئیجابیە هەتا لەو حاڵەتەشدا كەدەسەڵاتی بەسەر شتەكاندا ڕاناشكێت، حكومڕانیەكەشی لەو خەسڵەتە تایبەتیانەوە دێت، كەهەر لەمرۆڤدا هەیە(١٨).

دەربای فەلسەفەی مێژوو مامۆستا پێیوایە خاڵی هەموو فەلسەفەیەك ئاڕاستەی مرۆڤ كراوە‌ و بوونی مرۆڤ لە كرۆكی هەموویاندا هەیە، مەبەست لەو ووتەیەش ئەوەیە پێویست ناكات دیاردەی كۆمەڵایەتی “مرۆڤ بەمرۆڤ” خۆی لێك بدەینەوە، دەڵێت: “وەڵامی من بۆ ئەمە ئەوەیە كە جیاوازیەكی زۆر لەوەدا هەیە بمانەوێت لە فەلسەفەكەماندا سوود یان زیان بە مرۆڤ بگەیەنین ‌و ڕەفتارە مێژووەكەی لەڕێی هۆكارە ڕاستەقینەكانەوە لێكبدەینەوە”، جیاوازیەكی گەورەی لەوەدایە كە لەفەلسەفەكەماندا وەك بایەتێك سەرقاڵی مرۆڤ بین، كە ئەنجامی شتێكی دەرەوەی خۆی بێ‌ یان بابەتێكە‌ و جیهانی كۆمەڵایەتی دەوری خۆی شیدەكاتەوە، ئەم حاڵە بۆخۆی یەكەم بابەتە كە لەلێكدانەوەی مرۆییانە بۆ مێژوو گرنگی پێدەدا، چونكە مرۆڤ بۆخۆی هۆكاری هۆكارەكانە، هەموو ئەو كەرەستانەی كە فەلسەفە پەنایان بۆ دەبا، ئامێر، دارایی ‌و سیستەم‌ و سوود‌ و قازانج ‌و زانیاری لق‌ و پۆپی یەك سەرچاوەن، ئەویش مرۆڤە(١٩). مامۆستا پێیوایە كۆی بۆچوون ‌و فەلسەفەكان، مێژوو لێكدەدەنەوە، كەواتە ئەگەر ڕاست بێت كۆی فەلسەفەكان مێژوو لێكبدەنەوە، ئەوە بیرۆكەی لێدانەوەی مرۆڤانە بۆ مێژوو بەڕەهایی ڕاستە، چونكە مرۆڤ لەو حاڵەتەدا یەكسانە بەكۆی هەموو فەلسەفەكان‌ و لێشی زیادە، دوای ئەوەش پێویستیەكە بۆ داڕشتنەوەیەكی نوێی وا، كە ئەو وردەكاریانە لە خۆ بگرێ‌ كە لەهەموو فەلسەفەكاندا هاتوون زیاتر دەبێ‌، چونكە خوێنەری بە ئاگا فریا ناكەوێت سەیری هەموو بۆچوون ‌و فەلسەفەیەك بكات تا لە ئەنجامدا مێژوو لێكبداتەوە، هەروەها مامۆستا هەر لە ڕوانگەی لێكدانەوەی مرۆییانە بۆ مێژوو دەڵێت: “مرۆڤ بە هەموو عەیب‌ و خەسڵەتەكانییەوە سەرچاوەی مێژوو ‌و كۆمەڵایەتیە ‌و، ئەگەر زیادەی بوونی كەوەك نوكی ڕم وایە ‌و پێی دەڵێن هۆش، لەمرۆڤ بسەنرێتەوە بۆ ئاژەڵی بێ‌ زمانی دەگێڕێتەوە، كە نەزانستی هەیە نە ئابووری هەیە نەزمان، واتە مێژوو بەبێ‌ مرۆڤ نەقسە‌ و بوونی نییە‌و هیچ بیركردنەوەی تێدا نییە”(٢٠)، لەڕوانگەی ئەمەوە دەگەینە ئەوەی كە مامۆستا پێیوایە مێژوو بەبێ‌ مرۆڤ بوونی نییە‌و، مرۆڤیش بەبێ‌ (هۆش) بیر بوونی نابێ‌، چونكە ئەگەر هۆشی نەبێ‌ ڕەووتی مێژوو ‌و ژیان هیچ ناگۆڕێت‌ و گەشەسەندن بەخۆیەوە نابینێت، چونكە هەر مرۆڤە بیردەكاتەوە ‌و لێكدانەوە ‌ بۆ خودی خۆی ‌و دەوروبەری دەكات ‌و ڕووداوەكان لەڕێگەی مرۆڤەوە دروست دەبن ‌و مێژوو لەدایك دەبێت، واتە مێژوو مێژووی مرۆڤە نەك شتێكی تر.

دەربارەی رۆڵی مۆڤ لەمێژوودا؛ مامۆستا زیاتر قسەدەكات‌ و ڕوونكردنەوەی زیاتر دەدا، چونكە ئەو پێی وایە كە مرۆڤ تاكە هۆكاری ئەرێنیە لەگەشكردنی مێژوویی ‌و كۆمەڵایەتی لە هەموو سەردەمەكاندا ‌و مادە ‌و ئاژەڵ ‌و ڕووەك وەك بوونەوەر نەبێ‌ هیچ ڕۆڵێكیان نییە ‌و، تەنها ئەوەن كە مرۆڤ چ نەفامانە‌و چ بەفامەوە ڕەفتاریان لەگەڵدا دەكات‌ و ئەنجامیش سەركەوتن بێ‌ یان تێكشكان ئەوپەڕی توانای لەگۆڕانكاریدا ئەوەیە سەرنجی خواست‌ و هیوا‌و تامی مرۆڤ ڕاكێشێ‌ تا دەست پێی بكات‌ و ببزوێ‌، لاپەڕەی مێژوو ‌و كۆمەڵایەتی بەوە دادەخرێتەوە، كە مرۆڤ لە بوونێكدا لابەری ‌و تەنها غەریزە تیایدا بوونی هەبێ‌، تاكسواریەكەی لەمەیدانی پەرەسەندندا بەوە ڕوونتر دەبێتەوە، كە بڵێین نەهێشتنی هۆش لەبوونیدا جیهان بەبێ‌ مێژوو ‌و كۆمەڵایەتی دەكات باهەموو خەسڵەتەكانی تریشی بەسەلامەتی‌و وەكو خۆیان بمێننەوە(٢١).

كەواتە دەتوانین لەو ڕوانگەوە ئەوە بڵێین، كە ئەوە مرڤە دەتوانێت هەموو ئاستەنگەكانی ژیان جا هەر لەڕووی بەڕێوەبردن بێت، یاخود لەڕووی تێگەكانی ناوخۆی مرۆڤەوە بێت، تاكە هۆكاری كاریگەر مرۆڤ‌ و هۆشی مرۆڤە تەنانەت لەكایەی ماددی دەگەڕێتەوە، بەپێی تیۆری مامۆستا “مەسعود محەمەد” وێنەی مرۆڤ وێنەیەكی داخرا‌و ‌و كۆتایی نییە، كە بتوانرێت بە یاساكانی حەتمییەت‌و ماددی بخوێنریتەوە(٢٢)، مرۆڤ دەتوانێ‌ لەحاڵەتەكان هەڵكەوت‌ و هەڵوێستەكان ‌و ڕووداوەكان ڕامێنێ ‌‌و یان تێیان بگات ئینجا بڕیار دەدات كام هەڵوێستە هەڵبژێرێت ‌و چی بكات، تەنانەت لە حاڵەتێكیشدا، كەمرۆڤ لەژێر فشاری هەڕەشە ‌و چاو سوركردنەوەدا پێچەوانەی ویست‌ و حەزلێبوونی خۆی دەجوڵێنەوە هێشتا هەر ئیرادەیە، كەخاوەن بڕیارە ‌و هەر ئەوە بڕیاردەدات مل بۆ هەڕەشە كەچ بكات، ئەگینا دەتوانێت تەحەدای بارودۆخە سەختەكە بكات‌ و ملی بۆكەچ نەكات، ئەگەرچی لەپێناودا گیانیشی ببخەشێت(٢٣)، لەمبارەیەوە مامۆستا دەڵێت: “مرۆڤ لەڕۆژی لەدایك بوونیەوە بوونەوەرێكی زاتییە، هەرچی بابەتی جیهان هەیە ناتوانن مرۆڤ ببزوێنن ئەگەر تێیان نەگات، كە تێشیان گەیش بەرە‌ و پیریانەوە ناچێت، گەر بڕوا بەسوودیان نەكات، بڕواش بە سوودیان بكات خەریكی دەردەستكردنیان نابێت ئەگەر توانای نەبێت‌ و، یان لێی نەگەڕێن یان بیروباوەڕ ڕێی پێنەدات، واتا هەتا بەدوای وردكردنەوەی چالاكی مرۆڤ بكەوێت بۆت ڕوونتر دەبێتەوە، بەڵام مرۆڤ چەندە زاتییە ‌و چۆن مەوزوعیەكەشی هەر بەبۆنەی زاتیەكەیدا تێدەپەڕێت‌ و ئینجا دەبێتە هاندەر”(٢٤).

سەبارەت بە هۆشیاری مرۆڤ‌و جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی كە ئەقڵ ‌و هۆشیاری مرۆڤ لەسەرووی هەمووشتێكەوەیە، مامۆستا مەسعود محەمەد مرۆڤ‌ و هۆشیاری  كردووە بە بنەمای دروستبوونی مێژوو، باسیشی لەوە كردووە كە مرۆڤ بەبێ‌ هۆشیاری هیچی لەدەست نایەت‌و ناتونێت گۆڕانكاری ئەنجام بدات، دەتوانین بەمشێوەیە بۆچوونەكانی مامۆستا بخەینەڕوو:-

ئەقڵ بەرهەمێكی ڕوون‌و ئەرێنێ‌ هەیە‌و درك بە حەقیقەت دەكا‌و لەهاوسەنگكردن ‌و هاوكێشەكاندا مرۆڤ بەرە‌و یاسای ڕاستیی دەبا، لەگەڵ گەشەكردنی تواناكانیدا گەشەدەكات‌و لەو ساتەوە بگرە، كە هۆشی چەكەرەی كردووە لەهەستی سنوورداری خاو و خلیچك جیابۆتەوە ‌و پلەبەپەلە گەیشتۆتە ئەنجامی سەرسوڕهێنەر‌ و چۆتە ناو نەزانراوەكانی گەردوون‌ و دۆزینەوەی شاراوەكانی ‌و پێشبینیكردنی ڕێ تێچووەكان كە لە توانای تێگەیشتوون باڵاتربوون بۆیە ئەقڵی ئەلیكترۆنی كۆمپیتەری داهێنان تا وردەكارییەكان بپێوێ‌ ‌و بەربەستەكانی بزانێ ‌‌و ئاڵۆزەكانی ساكار بكات(٢٥). مامۆستا لەمبارەیەوە دەڵێت:- “تێكهەڵقژانی هۆشیاری لەگەڵ هەموو ڕەهەندەكانی كەونی بەریندا دایك‌ و باوكی شارستانیەتی ‌و مێژوو، كۆمەڵایەتین بە زانست‌ و هونەر و شێتایەتیانەوە‌و یەكەم داهێنەری ئامێرە كەبەربەستی پێ لادەبا ‌و جار لەدوای جاریش كەرەستەی بەرهەمهێنان دادێنێ ‌‌و هەر یەكە ‌و ئەوەی پێش خۆی وەلا دەنێ، ناكرێ‌ لە تێگەیشتنی ساغدا پێشكەوتنەكەی بۆ ئەو ئامێرە بگێڕێتەوە، كە خۆی دایهێناوە ‌و لەپشت ئاسۆوە بۆی دانەبەزیووە‌و بەهۆی چاوتێربی كاریگەرەوە پێشكەشی نەكراوە(٢٦).

بۆ زیاتر ڕوونكردنەوە‌و جەختكردنەوە لەسەر “هۆشیاری مرۆڤ” مامۆستا دەڵێت: “توانای ئاژەڵ لەداهێناندا لەسنووری غەریزەكانیدا ڕاوەستاوە‌ و دووبارەبوونەوەی یەك تاقیكردنەوەی سەد هەزار ساڵەی وای لێناكا شتێ‌ لەو كەرەستانە چاكتربكات یان هەمەجۆریان بكات‌ و چ پێشكەوتنێك بەسەریدا نایەت‌و ئەو كەمە نەبێ‌ كە لەڕووی بایەلۆژییەوە ڕوودەدا‌و هەموو زیندەوەران دەگرێتەوە، بە مرۆڤیشەوە، گووتەی{پێداویستی دایكی داهێنانە}، تەنها لە مرۆڤدا بەواتای تەواوی خۆی بەڕاست دەگەڕێ‌‌ و {پێداویستی} لەلای ئاژەڵ بۆ خۆپارێزی لە ڕم‌و تیر‌و تفەنگ هەر ئەوەیە كە ملیۆنان ساڵە هەر ڕاكردن‌ و خۆشاردنەوە‌ و ئەوەش هەر غەریزەی ئاژەڵییە‌ و هەیە‌ و نەدەگۆڕێ‌ ‌و نەپێش دەكەوێ‌، ئەوەی لەوانە لەسەفەری بووندا لەناوچوون ‌و هیتر لەگیانەڵادان ‌و بەهۆی زیادكردنی لەڕادەبەدەر زۆر‌و شوێنی قایمەوە ماونەتەوە”(٢٧)، كەواتە دەتوانین بڵێین تێگەیشتنی “مەسعود محەمەد” بۆ مرۆڤ تێگەیشتنێكی ئایدیالیزمانەیە، چونكە لەهەموو ئەوانەی سەرەوە باسمانكرد، مامۆستا لایەنی هۆشیاری ‌و ئەقڵی مرۆڤی كردۆتە بنەمای دروست بوونی مێژوو ‌و گۆڕانی كۆمەڵایەتی‌و داهێنانكاری.

“باسی سێیەم؛ ڕەخنەی مەسعود محەمەد لە ماركسیزم‌ و ماتریالیزم”

هەر وەك دیارە هەر بیروباوەڕێك ‌و ڕێبازێك لەسەردەمێك ‌و كاتێك ‌و ناوچەیەكی دیاریكراو بڵاودەبێتەوە‌ و پەرەدەستێنێت، ئەمەش بەهۆی گرنگی‌ و سوودی بابەتەكە دەور دەبینێت، ئەگەر سەرنج لەناوەڕاستی سەدەی بیستەم بدەین، دەبینین لەگەڵ ئەو گۆڕانە گەورەی بەسەر جیهاندا هات چەندین بیروباوەڕی جۆراوجۆر پەرەیان سەند، بەڵام هێندێكیان هەر زوو كۆتاییان هات‌ و، هێندێكیان بڵاوبوونەوە، ئەوەی دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەین “ڕێبازی ماكسیزم”ە، دیارە ئەو ڕێبازە ماددییە، كە زۆر بەشێوەیەكی دیار بڵاو بۆوە بەناو جیهاندا هەم ڕۆڵی خۆی بینی، هەم لایەنی دروست (ئیجابی) هەم لایەنی نادروست (سلبی) هەبووە، دیارە ئەم نیشتیمانەی ئێمەش بێبەش نەبووە لەم بیر‌وباوەڕە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوە كە هەر زوو تووشی ڕەخنە بوو، لەلایەن كۆمەڵێك لەڕۆشنبیر‌ و نوسەرەوە، یەكێك لەو ڕۆشنبیرانەی كورد “مەسعود محەمەد”ە. هەروەك خۆی باسی دەكات ‌و دەڵێت: “دەمێكە بەهۆی كەڵەكەبوونی ئەو بیروباوەڕەی دەورووبەر بەسەر مرۆڤدا زاڵ دەكات، هۆشی خەڵك ئامادەبووە بۆ ئەوەی هەموو جۆرە شیكردنەوەیەكی ماددی بداتەوە پاڵ بێدەسەڵاتی مرۆڤ‌ و زاڵبوونی ماددە، من هیچ لاریم نییە لە گرنگی‌ و بایەخی مادە ‌و دەورووبەر هەڵكەوتوو ڕوودا‌و….هتد لە ژیانی مرۆڤ بەرە‌و پێشچوونی كۆمەڵایەتی‌ و بزووتنەوەی مێژوو هەموو ئەو لایەنانەی پەیوەندییان بەمرۆڤەوە هەیە، دەمەوێ‌ لەهەمان كاتدا بڕوای بێ‌ سنوور لەڕادە بەدەر (مادە)‌و كارگەرایەتی مادە نەكشێنەوە سەر دزینەوەی كاریگەرێتی ‌و خالقیەتی (مرۆڤ) بۆ ماددە، كە دەزانێت مرۆڤ سەرەڕای ماددەبوونی جەستە، گیان ‌و هۆشیاری هەیە(٢٨).

مامۆستا مەسعود نایەوێت ڕۆڵی مرۆڤ دوور بخرێتەوە لەكایەكانی مێژوودا، بەستنەوەی گۆڕانكارییەكانی مێژوو بە ماددە و بێ‌ نرخكردنی ڕۆڵی مرۆڤ بەجۆرێك لە “بتپەرستی نوێ‌” لەسەردەمی كۆندا بەڕاشكاوی ماددەی مردوو لەشێوەی بتدا لەلایەن مرۆڤەوە دەپەرسترا، با ئێمەش وەها نەكەین كە لەڕێگەی فەلسەفەوە سەرلەنوێ‌ مرۆڤ بكەینەوە بە بت پەرستێكی مۆدێلی سەردەم(٢٩). مامۆستا پێیوایە ڕۆڵی مرۆڤ‌ و ماددە ‌و دەوروبەر لە دروستكردنی گۆڕانكارییەكاندا تەواوكاریە نەمرۆڤ بەتەنیا لەبۆشایدا دەتوانێت بیربكاتەوە ‌و كاربكات ‌و ئەقڵ باری كۆمەڵایەتی پێش بخات‌ و مێژوو دروست بكات، نەماددە ‌و دەوروبەر‌ و سرووشتیش بەبێ‌ بوون ‌و وەستایی مرۆڤ دەتوانن بەردێ‌ لەسەر بەردێكی دی دانێت، چونكە هاوكێشەی ژیانی فیكری‌ و كۆمەڵایەتی بەكارلێكردنی دوور ڕێی ئەقڵ‌ و تواناكانی مرۆڤ لەگەڵ كەرەستە‌ و ئامادەییەكانی سرووشت دێنە پێكهاتن(٣٠). لەلایەكی ترەوە مامۆستا ڕەخنە لە ماتریالیزم دەگرێت‌ و لەباسی لێكدانەوەی مرۆڤانە بۆ مێژوودا دەڵێت: “دەبێت مرۆڤ لەڕوانگەی هۆشیارییەوە سەیری بكرێت‌ و ئەم هۆشیارییەی سەرچاوەی گۆڕان‌ و داهێنانكارییە، بەڵام لە فەلسەفەی ماتریالیزمدا ڕۆڵی یەكەم ‌و سەرەكی داواتە {ئامێر}، واتە مرۆڤ كراوتە كۆیلەی ئامێر، بەڵام مامۆستا پێیوایە ئامێر جگە لە بەرهەمی هۆشیاری مرۆڤ شتێكی تر نییە، كە پێشەكی هاوكێشە پێویستیەكانی داهێنانەكەی داناوە ‌و دوای ئەوەش بەو پێیەی كە پێویستە ژمارەیەكی زۆری كەرەستەی پێویستی ئەو ئامێرە پێكەوە دەبەستێ‌ كە بۆ بەكارهێنان یان ئاسانكردنی زەحمەتیەكان یان بەرگریكردن یان لەخشتەبردنی خەڵك یان سەرگەرمكردنیان یان لەناوبردنی بەكۆمەڵیان بەكار دەهێنرێ‌، ئینجا ئەو ئامێرە بۆ داهێنانی زانستیانەی تر یان لەزانستی ڕەهادا یان لە پیشەسازی‌و شتی تردا دەكرێتە كلیل، ئەمانە هەمووی بەرهەمی هۆشیاری مرۆڤە، بەڵام بیرمەندانی ماتریالیش لەدەرەوەی جیهانی داهێنانەوە دێت‌ و داهێنانەكە لە مەملەكەتی هۆشیاری داهێنەرەكە زەوت دەكات‌و بەزۆری زۆردارەكی دەیداتە ئامێرەكە خۆی”(٣١).

ئەگەر ماتریالیستەكان لەسەر ئەوە سوور نەوبوونایە بەشێوەیەك بیر بەكۆمەڵگاوە ببەستنەوە سیفەتی بوونی سەربەخۆی ڕەت بكەنەوە، مەسەلەكە ئەوەندە گرنگی نەدەبوو، چونكە “هۆشیاری‌ و كۆمەڵگە” هەردووكیان خەسڵەتی مرۆڤن ‌و ناكرێ‌ بۆ یەكتر هاڕین بەڕەڵایان بكەین، خراپترین خراپە ئەوەیە كۆمەڵگە بۆ ئەوە پێش هۆشیاری بخرێتەوە تا كەسایەتی تاك پەكی بخرێت ‌و بكرێتە دڵۆپێكی زەریا(٣٢). هەر لەمبارەیەوە ئەگەر سەرنج لەووتە بەناوبانگەكەی ماركس بدەین كەدەڵێت:” مرۆڤ گەورەترین سەرمایەیە” ئەوە دەبینین كە لێرەشدا مرۆڤ وەك ئامانج دیاری دەكات، بەڵام ئەگەر وورتر بڕوانین دەبینین تەنانەت مرۆڤ دەخاتە قاڵبی سەرمایە‌و ماددیەتەوە، كەلەبەهای مرۆڤ كەمدەكاتەوە، لەكاتێكدا كە هەموو لایەنەكانی ماددە لەخزمەتی مرۆڤدایە(٣٣). ماكسیزم لەناو فەلسەفەكاندا بەتەنها خۆی قسە لە مێژوو دەكات ‌و بەپێی لێكدانەوەی ماددی جەدەلی‌ و مێژوویی دەرمانی چاكبوونەوە دادەنێ‌، لەبەرئەوەی پێداویستی بۆچوونی تازە لەبارەی وردەكاریەكانی مرۆڤ ‌و دانانیەوە لەچەقی كۆمەڵایەتی، كۆتایی نەهاتووە، مانددووبوونی هەرە گەورەش لەپێویستە هەرە گەورەكەیدایە(٣٤)، كاتێك مرۆڤێكی خاوەندار سەیری شتە ماددیەكانی بەردەستی دەكات ‌و خۆی بەخاوەن ئەو شتانە دەزانێت، كە وەكو ئامڕاز بۆ ژیانی ڕۆژانەی بەكاریان دەهێنێت، كەچی دێت ‌و مرۆڤیش لەنێو لێكداوە ماددییەكان بۆ شتەكان هەیەتی ڕیزبەندی دەكات‌ و دەیكات بەسەرمایە، بێگومان هەموو سەرمایەكیش خاوەنی دەبێت، كاتێك مرۆڤ كرا بەسەرمایە ئەوا هەردێت كەسێك وەكو خاوەنی ئەو سەرمایە خۆی ڕابگەیەنێت، هەموو سەرمایەكیش كڕین‌و فرۆشتنی پێوە دەكرێت، وەكو چۆن لە سەردەمەدا داخراوەكان‌و كۆنەكاندا هەمیشە مرۆڤی خاوەندار یان وەك كۆیلە مامەڵەی پێوە دەكرا، ئەمەش مرۆڤ دێنێتە سەر ئاستی بێ‌ نرخترین شت(٣٥).

مامۆستا “مەسعود محەمەد” زۆرجاران ئەوە بەڕووی بیریارانی ماددیدا دەدات‌ و دەیكاتە نیشانەی پرسیار لەسەر فەلسەفەكەیان بۆ خوێندنەوەی مێژوو مەسەلەی بەردەوام بوونی ئایینەكانە بەدرێژایی سەدان ‌و هەزاران ساڵ لەنێو كۆمەڵگە جۆراوجۆرەكانی دنیادا تا دەگاتە ڕۆژی ئەمڕۆ، هەروەها ڕیشەداری ئەو هەستە ئایینیە كە لەناخی مرۆڤەكانە بەڕادەیەك تەنانەت مەسەلە ئابووریەكانیش داوەتە دوای خۆی، ئەمە لەبارێكدا بەلای قوتابخانە ماتریالیستەكانەوە “ئاین‌و هەستی ئاین”ی هیچ نین جگەلە كەلەپووری نەزانانەی سەردەمە دێرینەكان‌و ئامڕازێكی دەستی بۆرژوا‌و دەوڵەمەندی‌ و دەسەڵاتدار‌و پیاوانی ئایینی بۆ فریودانی خەڵكە ڕەشۆكیەكە ‌و توانای مانەوە‌ و خۆڕاگریان نییە، لەسەردەمی پێشكەوتن ‌و سەركەوتنە زانستی ‌و ڕۆشنبیریەكانی مرۆڤایەتی هاوچەرخدا بەلای مامۆستاوە تەنانەت ئەوەشی كە ئایین هەندێجار لەلایەن پیاوانی ئایینی یان دەسەڵاتەوە بۆ فریودانی خەڵك‌ و بەدەستهێنانی دەستكەوت‌ و بەرژوەندی تایبەت‌ و شەخسی بەكاردەهێنرێت، ئەگەرچی زۆرجاران لەسەر ئایین ‌و كولتوورەكەی حسێب دەكرێت، ئەویش لەو ڕووەوە، كە خەڵك زیاتر باوەڕ بەكەسێك دەكەن كە مۆركێكی ئایینی بەخۆی بدات، واتا متمانەیان بە ئایین هەیە، ئەویش لەبەر پیرۆزی ئایینەكەیە لەدنیادا(٣٦). مامۆستا زیاتر ڕوونكردنەوە دەدات‌ و دەڵێت: “من مەبەستم نییە داوا لەخوێنەر بكەم مسوڵمان بێت‌ و ڕۆژی جوزئێكی قورئان بخوێنێتەوە، تەنیا مەبەستێكم هەبێ‌ ئەوەیە، كە لایەنی زاتی”بوون” بهێنمەبەر چاوانمەوە‌و مێشكی خوێنەر بۆ ئەو ڕێبازە فكرەییانە ببەم، كە بەلای خۆمەوە باشترە لەقسەی عادەتیەكان، نێو ڕۆژنامە‌و گوتاری دڵگەرمانە ڕاستی دەوری مرۆڤ دیار دەخەن، ئیتر دەورەكە لەكردەوەی چاك بێ یان بەد، من دەمەوێت بڵێم مرۆڤ لەحوكمڕانی كۆمەڵایەتیەوە تاكە عاملیی كاریگەری ئیجابییە هەتا لەو حاڵەتەشدا، كەدەسەڵاتی بەسەر شتەكاندا ڕاناكێشێت، حكومڕانیەكەشی لەو خەسڵەتە تایبەتیانەوە دێت كە هەر لەمرۆڤدا هەیە(٣٧).

هەرچەندە ماددە بەشێكی گرنگی ژیانی مرۆڤ پێكدەهێنێت‌ و بەردەوام پشتی پێدەبەستێت بەمەبەستی بەردەوامیدان بەژیان، بەڵام ئەوە ناگەیەنێ‌، كەمرۆڤ خۆی لەناو ماددەدا وون بكات، خۆی بەبەشێك لەماددە بزانێت لەئاستێكدا دەیانبینێت، هەروەها وەك لەنوسینەكانیدا دەردەكەوێت، مەسعود محەمەد بەهەمان شێوە نایەوێت ڕۆڵی ماددە وون بكات، بەڵام مرۆڤ‌و  بیرو هەستی سەردەخات بەسەر ماددەد‌وا بەرگری توند دەكات لەو بۆچوونەی خۆی.

“ئەنجام”

لەئەنجامی نووسینی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە ئەو ئەنجامەی خوارەوە:-

1. مامۆستا “مەسعود محەمەد” ڕۆشنبیرێكی گەورەی كوردە‌، بیر‌وباوەڕەكانی لەبواری لێكدانەوەی زانست‌ و باری دەروونی ‌و كۆمەڵایەتی مرۆڤ‌ و ڕاڤەكردنی مێژوو ‌و گۆڕانی كۆمەڵایەتیدا، هیچیان لە بیروڕاكانی نووسەرانی ناوداری جیهان كەمتر نییە، فكری “مەسعود محەمەد” فكرێكی تەواو كوردییە، كە ئەقڵێكی كوردی شارەزا لە واقیعە كوردییەكە‌ و بەهەست‌ و نەست‌ و بۆن‌ و بەرامەی كوردی لەكاسەی زمانی كوردیدا بەرهەم هاتووە.
2. بە بۆچوونی مامۆستا “مەسعود محەممەد” مرۆڤ بەهەموو عەیب‌ و خەسڵەتەكانییەوە سەرچاوەی دروستبوونی مێژووە، چونكە مرۆڤ خاوەنی “بیر”هۆشیارییە، مرۆڤ لەڕێگەی هۆشیارییەوە دەتوانێت گۆڕانی كۆمەڵایەتی ڕووداوەكان بهێنێتە ئارا‌وە، ئەگەر بێت‌ و هۆشیاری لەمرۆڤ بسەنرێتەوە ئەوە وەكو ئاژەڵی بێ‌ زمانی لێدێت‌ و، مرۆڤ نە زمانی دەبێت‌ و نەئابووری ‌و نەزانست، واتە مێژوو بەبێ‌ مرۆڤ كەموكوڕی هەیە‌ و بوونی نییە ‌و هیچ بیركردنەوەیەكی تێدا نییە.
3. هەرچەندە ماددە بەشێكی گرنگی ژیانی مرۆڤ پێكدەهێنێت، بەردەوام پشتی پێدەبەستێت، بە مەبەستی بەردەوامیدان بە ژیان، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت، كەمرۆڤ خۆی لەماددەدا وون بكات‌ و خۆی بە ملكەچی ماددە بزانێت، “مەسعود محەمەد” بەهەمان شێوە نایەوێت ڕۆڵی ماددە وون بكات، بەڵام بیر‌و هەستی مرۆڤ سەردەخات بەسەر ماددەدا.
4. “مەسعود محەمەد” ڕۆڵی ئافرێنەرانە‌ و كارتێكەری ‌و ئیرادەمەندی بۆ مرۆڤ دەگەڕێنێتەوە، كە لە فەلسەفی ماتریالیزمدا ئەو ڕۆڵە لەمرۆڤ داماڵێنراوە، ماددە كراوەتە یەكەم ‌و كاریگەر، لەوەوە دەگەین بەو ئەنجامەی كە تێگەی مرۆڤ لای “مەسعود محەمەد” ئایدیالزمیە نەوەك ماتریالیزمی.

پەراوێزو سەرچاوەکان:-

1. عومەر عەلی: ئایبن لە فیكری مەسعود محەمەد، بێ‌ شوێن‌و ساڵی چاپ، ل67.
2. شێرزاد مەحمود: كورتەی ژیان‌و بەرهەمەكانی مەسعود محەمەد، ڕۆژنامەی كاكێشان، پاشكۆی ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‌، ژمارە (5785)، 2012، ل2.
3. عومەر عەلی : س. پ، ل8.
4. ئەحمەد ابو حسێن: فیوداڵەكانی مەسعود محەمەد، ڕۆژنامەی كاكێشان، پاشكۆی ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‌، ژمارە (5785)، 2012، ل21.
5. عومەر عەلی: س. پ، ل14.
6. شێرزاد مەحمود: س. پ، ل2.
7. پێشڕەو محەمەد: هزری ڕەخنەی مەسعود محەمەد: ڕۆژنامەی كاكێشان، پاشكۆی ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‌، ژمارە (5785)، 2012، ل6.
8. مەسعود محەمەد: كەوچكێك شەكر بۆ قاوەی تاڵ، بێ‌ ساڵی چاپ، ل460.
9. مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر، ب1، چ2، دەزگای ئاراس، 2010، ل48.
10. مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو، و: حەكیم كاكەوەیس، حەساری گەورە، كەركوك، 2009، ل40.
11. هەمان سەرچاوە، ل40.
12. پێشڕەو محەمەد: س. پ، ل6.
13. شێرزاد مەحمود: س. پ، ل2.
14. نەبەز سەمەد: تێگەی مرۆڤ لەهزری مەسعود محەمەد، ڕۆژنامەی كاكێشان، پاشكۆی ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‌، ژمارە (5785)، 2012، ل18.
15. مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو: س. پ، ل22.
16. مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر، ب2، چ2، دەزگای ئاراس، 2010، ل6.
17. نەبەز سەمەد: س. پ، ل18.
18. مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر: س. پ، ل67.
19. مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو: س. پ، ل24-25.
20. هەمان سەرچاوە، ل27.
21. هەمان سەرچاوە، ل56-57.
22. مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر: س. پ، ل67.
23. عومەر عەلی: س. پ، ل26.
24. هەمان سەرچاوە، ل26.
25. مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو: س. پ، ل51.
26. هەمان سەرچاوە، ل52.
27. هەمان سەرچاوە، ل52.
28. مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر، ب1، س. پ، ل6.
29. عومەر عەلی: س. پ، ل24-25.
30. مەسعود بابای: شێوزای بەڵگە هێنانەوە لای مەسعود محەمەد، ڕۆژنامەی كاكێشان پاشكۆی ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‌، ژمارە (5785)، 2012، ل20.
31. مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو: س. پ، ل21-22.
32. هەمان سەرچاوە، ل23.
33. مەسعود محەمەد: مرۆڤ‌و دەوروبەر، ب1، س. پ، ل102.
34. مەسعود محەمەد: سەرنجێك لەسەر لێكدانەوەی مرۆیی مێژوو: س. پ، ل28.
35. پێشڕەو محەمەد: س. پ، ل7.
36. عومەر عەلی: س. پ، ل38-39.
37. هەمان سەرچاوە، ل39.