“سەرەتا”
هەزاران ئێرانی لە 10ی شوبات لە تارانی پایتەختی ئێران بە بۆنەی 46 ساڵەی شۆڕشی ئیسلامی ساڵی 1979 لە تارانی پایتەختی ئێران بەشداری گردبونەوەیەکیان کرد. لە ساڵی 1979، کاتێک کۆماری ئیسلامی لە ئێران دامەزرا، ڕژێمی نوێی ئاینی لە هەموو کۆمەڵگای ئێراندا پشتیوانی جەماوەری فراوانی لێکرا. ئێستا، کە شۆڕشی ئیسلامی تەمەنی 46 ساڵ دەبێت، پێشهاتە نوێیەکان و ئەوە دەردەخەن کە تەنانەت دوایین پشتیوانە سەرەکییەکانی کە ئایدۆلۆژیای تووندڕەون و جێگیر بوون بە نسبەتی ئێرانەوە بۆ عەلی خامنەیی و سوپای پاسداران، خەریکە پشت لە سیستم و دەسەڵاتەکەی دەکەن.
“ئایا هێزە سەربازییە جێگیرەکان بەردەوام دەبن لە پاڵپشتی؟”
بۆ یەکەم جار لە مێژووی کۆماری ئیسلامیدا پرسیار دروست دەبێت کە ئایا ئەندامانی “بنکەی سەخت” کە سەربازی پیادەی دەزگای سەرکوتکەر پێکدەهێنن بەشێکی گرنگن لە پاراستنی دەسەڵاتی ئێران، ئەگەر جارێکی تر گرژییەکان سەرهەڵبدەنەوە، بەردەوام دەبن لە بەرگریکردن لە دەسەڵاتی ئێران. ئەم جۆرە پرسیارانە ترسی لای ئۆلیگارشی باڵای کۆماری ئیسلامی دروستکردووە، کە باش دەزانن کە کەوتنی ڕژێمەکەی ئەسەد دواجار بە کەوتنی هێزە سەرکوتکەرەکانی کۆتایی هات. کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ماوەی زیاتر لە چوار دەیە پشتی بە دەنگدەرانی کۆمەڵایەتی بەستووە، بۆ هێشتنەوەی دەسەڵات. لە پشتیوانی فراوان لە ساڵی 1979 تا بنکەی تووندوتیژی ئەمڕۆ، دامەزراوەی ئایینی فەرمانڕەوای ئێران بە بەردەوامی و ساڵ لە دوای ساڵ پشتگیری هەموو چین و توێژەکانی لەدەست داوە. بەدرێژایی دەیەی یەکەمی شۆڕش، کۆماری ئیسلامی هێواش هێواش دەستی کرد بە لەدەستدانی چینی کۆمەڵایەتی مۆدێرن لە ئێران بەهۆی سەپاندنی سیاسەتە ئیسلامییە تووندڕەوەکانی، کە بە سەرکردایەتی “شۆڕشی کەلتووریی” ڕێبەری ئەوکاتی ڕێبەری باڵای ئەوکاتی خومەینی بوو کە هەوڵی لەناوبردنی هەموو کاریگەرییەکانی مۆدێرن و ڕۆژئاوایی و پێش ئیسلامی لە کۆمەڵگای ئێرانی دەدا.
“گۆڕانکاری لە دۆخی کۆمەڵایەتی ئێراندا”
گۆڕانکاری بەرچاو لە کۆمەڵگای ئێراندا دەبێتە دووەم دەیەی شۆڕش. ماندووبوونی جەنگ لەگەڵ گەشەی گەنجانی ئێران کە زیاتر لە دوو لەسەر سێی دانیشتوانی ئێران لەو کاتەدا تەمەنیان لە خوار 30 ساڵەوەیە، دەبێتە هۆی دروستبوونی ڕەوتێکی نوێی عەلمانیکردن و ئازادیخوازی لە نێو چینە ناوەندەکانی ئێراندا. پرسی سەرکوتکردن لە ساڵی 2009 دا گەیشتە ئاستێکی نوێ پاش دەنگدانی ئەندازیاری سەرۆکایەتی و سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکانی دواتر، کە بووە هۆی ئەوەی ڕژێم بە تەواوی پشتیوانی چینی ناوەند لەدەست بدات.
“گرفتی ئابووری”
کێشەی نان و خۆراک دوای نزیکەی دە ساڵ بۆ یەکەم جار دەبێتە هۆی دابەزینی پشتیوانی چینی کرێکار و گوندنشینانی ئێران، کە خومەینی هەمیشە بە چینی چەوساوە ناوی دەبرد، و بنکەی پشتیوانی تەقلیدی کۆماری ئیسلامی. نەتوانینی دابینکردنی پێداویستی ڕۆژانە بۆ ئێرانییە هەژارەکان بەهۆی خراپ بەڕێوەبردنی حکومەت و گەندەڵی دەوڵەت و قەیرانی ئابووری بەهۆی گەمارۆ نێودەوڵەتیەکانەوە بوو. کاردانەوەکان لە ساڵانی 2017 و 2019دا گوازرانەوە بۆ سەر شەقامەکانی ئێران کە بۆ یەکەم جار چینی کرێکاری ئێرانی لەو ناوچانەی کە ڕژێم بە قەڵای دادەنێت وەک قوم و مەشهەد سەرکردایەتی خۆپیشاندانەکانیان تێدا کرا. لە ساڵی 2019 بەدواوە، کاتێک شۆڕش گەیشتە 40 ساڵی، بنکەی پشتیوانی کۆماری ئیسلامی کە پێشتر جەماوەری بەربڵاو بوو، بە تەواوی پشت بە بنەمایەکی ئایدۆلۆژیای زۆر تەسک و تووندڕەو دەبەست. ئەم کۆمەڵە کۆمەڵایەتییە کە بە بنکەی توندڕەو ناسراون، لەبەر هۆکاری ئایدۆلۆژیای ئیسلامی توندڕەو پشتگیری ڕژێم دەکەن. پشتیوانی ئەو سیاسەتە ئیسلامییە توندڕەوانە لە ناوخۆ و دەرەوە کە بە دادپەروەری ئیسلامی دادەنرێت. ئەم سیاسەتانە بریتین لە پۆلیسی ئەخلاقی ئایدیۆلۆژی لە ئێران. پشتیوانی لە “تەوەری بەرگری” سوپای پاسداران وەک حیزبوڵڵا و حەماس. پابەندبوون بە لەناوبردنی ئیسرائیل کە بەهۆی دژە جووەکانەوە بەڕێوە دەچێت.
“ناکۆکی نێوخۆیی”
لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا، زنجیرەیەک خیانەتی هەستپێکراو ژمارەیەک ئاماژەیان دەرخست کە خامنەیی و سەرکردایەتی باڵای سوپای پاسداران هەمیشە وەک بنکەیەکی گوێڕایەڵی بێ بیرکردنەوە تەماشایان دەکرد، بەڵام وادەرنەچوو، بەڵکو چەندین هەڵگەڕانەوە و کاری سیخوڕی لەنێوخۆی وڵات و دامەزراوە گرنگەکانی دەوڵەت ئاشکرا بوون. دوای مردنی لەناکاوی “ئیبراهیم ڕەئیسی” سەرۆکی ئێران کە دەنگدەران و ئیدارەکەی بەتەواوی لەسەر ئەم بنچینەیە دامەزراو بوون، درز و گرژییەکان سەریان هەڵدا. دوای مردنی ڕەئیسی چاوەڕوان دەکرا سەعید جەلیلی هاوپەیمانی نزیکی سەرۆکی کۆچکردوو جێگەی بگرێتەوە. ئەم چاوەڕوانییە بێ هۆکار نەبوو. لە ساڵی 2019 ەوە، خامنەیی پلانێکی ئایدۆلۆژیای “پاککردنەوە” دەستپێکردووە کە هەوڵی بەهێزکردنی نەوەیەکی نوێی توندڕەوی توندڕەو لە هەموو لقەکانی رژێمدا دەدا. بەڵام ئەمجارە خامنەیی و سەرکردایەتی باڵای سوپای پاسداران لەوانەیە دەستێوەردانیان کردبێت بۆ ڕێگریکردن لە جەلیلی لە بوون بە سەرۆک و لە جیاتی ئەوە مەسعود پزیشکیانی “ڕیفۆرمیست” بووە سەرۆکی وڵات.
“ئایا ترەمپ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوپەڕی فشار لەسەر ئێران؟”
هەرچەندە لەسەرەتای دەستبەکاربوونییەوە، سەرۆکی ئەمەریکا یاداشتنامەیەکی واژۆ کرد کە تیایدا ئاژانسەکانی ڕاسپارد، بەردەوام بن لە سەپاندنی سزاکانی سەر ئێران بەڵام دوایین لێدوانەکانی ئاماژە بەوە دەکەن کە ئامادەیە بۆ گفتوگۆ، هەرچەندە گرفتە گەورەکە ئیسرائیل و کێشەی فەڵەستینە و جەنگە بەردەوامەکەی غەززەیە، کە هەموو ئەمانە کاریگەری ڕاستەوخۆ و خێرایان لەسەر دوایین گۆڕانکارییەکان دەبێ و ڕەنگە ئەمجارە بۆ ئێران تاقەتپڕوکێن بێ.
“کۆبەند و پوختە”
ئایا ئێران بە هەمان دۆخی سوریادا دەڕوات؟ ئێران دوای ڕووخانی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سووریا لە ڕووی ستراتیژی و سیاسییەوە لاواز بووە. ئەم لاوازییە چەندین هۆکاری جیاوازی هەیە کە لە سەرچاوەکاندا باسکراون:-
١.لەدەستدانی پردی ستراتیژی:- سوریا بۆ ئێران پردێکی گرنگی ستراتیژی بوو بۆ پەیوەندی لەگەڵ حزبوڵلای لوبنان و گروپە شیعەکانی ناوچەکە. ڕووخانی ئەسەد ئەم ڕێگایەی پەکخست و کاریگەری لەسەر توانای ئێران هەبوو بۆ پاڵپشتیکردنی هاوپەیمانەکانی .
٢. کەمبوونەوەی هەژمونی ناوچەیی:- ئێران لەماوەی دەیەکانی ڕابردوو، ڕۆڵێکی سەرەکی لە ناوچەکەدا هەبوو، بەڵام دوای ڕووخانی ئەسەد، تورکیا توانی بۆشاییەکی ستراتیژی لە ناوچەکەدا پڕ بکاتەوە و هەژموونی خۆی زیاد بکات، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر پێگەی ئێران هەبوو .
٣. فشاری ئابووری و سیاسی:- سزاکانی ئەمریکا و کێشە ئابوورییە ناوخۆییەکانی ئێران توانای ئەم وڵاتەی سنووردار کردووە بۆ پاڵپشتیکردنی هاوپەیمانەکانی وەک حزبوڵا و حەماس. هەروەها گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ سەرۆکایەتی ئەمریکا ڕەنگە ببێتە هۆی زیادکردنی فشاری سیاسی و ئابووری لەسەر ئێران .
٤. کەمبوونەوەی پشتیوانی ڕووسیا:- ڕووسیا کە یەکێک بوو لە هاوپەیمانە سەرەکییەکانی ئێران لە سووریا، دوای سەرقاڵبوونی بە شەڕی ئۆکرانیا، پشتیوانی لە سووریا کەمکردەوە. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئێران نەتوانێت پشتگیری سەربازی و سیاسی پێویست بۆ پاراستنی ڕژێمی ئەسەد بکات .
٥. هەڵوەشاندنەوەی میحوەری مقاوەمە:- ئێران سەرکردایەتی “میحوەری مقاوەمە”ی لە ناوچەکەدا دەکرد کە حزبوڵا و حەماس و حوسییەکانی یەمەنی لەخۆگرتبوو. بەڵام دوای ڕووخانی ئەسەد و جەنگی بەردەوامی حەماس لە غەززە، ئەم میحوەرە لاواز بووە و کاریگەری ئێرانی کەمکردووەتەوە.
سەرچاوه؛
ئامادەکردنی/ فرسەت سەید شکور
