“كورتە”
ئامانج لەم لێكۆڵینەوە سڕینەوەی ئالۆزی و هەڵەتێگەیشتن لە سیكۆلاریزم و بە یەك مانا زانینی ئەو لەگەڵ ئاتێئیزمە. ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوە بەكارهێنانە و كەڵك لە میتۆدی چۆنایەتی شیكاریی وەرگیراوە. بیندراوەكانی ئەم لێكۆڵینەوە پێشان دەدات، سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم دوو چەمكی بەتەواوی جیاواز لە یەكترن و دوژمنانی سێكۆلاریزم، بە بۆنەی ئامانجیان، ئەویان بە ڕێبازێكی دژەئایین ناوهێناوە و لەگەڵ ئاتێئزم بە یەكسانیان زانیوە. لێرەدا ئێمە ئەوان وەك دوو ڕێباز باس دەكەین. بەپێچەوانەی پەیوەندی هەمبەری ئەم دوو ڕێبازە، هەندێ كات بە هەڵە لە پەیوەندی ئەوان تێگەیشتووین. هەرچەندە هەر دوو ڕێباز دژی هەژمۆنی ئایین بەسەر كاروباری گشتین، لە پلەی یەكەم ئاتێئیزم سیستەمێكی بیروباوەڕی كەسییە، بەڵام سێكۆلاریزم پرەنسیپێكی كۆمەڵایەتی و سیاسییە، كە باوەڕی بە ئازادیی هەموو تاكەكان، جیاواز لە بیروباوەڕی ئایینیان یان بێباوەڕ بوونیان هەیە.
“پێشەكی”
سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم دوو چەمكی جیاوازن كە زۆربەی كات بەهۆی یەك گرتنەوەی بابەتییان لە بواری ڕۆڵی ئایین لە كۆمەڵگا دەبنە هۆی سەرلێ شێوان. سێكۆلاریزم پرەنسیپێكی كۆمە ڵایەتی و سیاسییە كە لایەنگری جیایی ئایین لە دامەزراوە دەوڵەتییەكان و ژیانی گشتییە و ئامانجی ئەو دروستكردنی پانتاییەكی گشتیی بێلایەنە كە لەودا یاسا و سیاسەتەكان لەسەر بنەمای ئاوەز و بەڵگەی ئەزموونی نەك وانەی ئایینی بنیات نراون. ئەم پرەنسیپە لە بڕەوپێدانی فرەچەشنی، پەسەندكردنی پێكەوەژیانی باوەڕە فرەچەشنەكان بەبێ باڵادەستی ڕوانگەیەكی ئایینی بەسەر پانتایی گشتی، گرنگ و بایەخدارە. لەبەرامبەردا، ئاتێئیزم بەشێوەی تایبەت ئاماژە بە نەبوونی باوەڕ بە خوا دەدات و بەرجەستەبوونێك لە بیروباوەڕی كەسی لەبارەی بوونی دەسەڵاتێكی سەرترە. لەكاتێكدا كە زۆربەی ئاتێئیستەكان بۆ پاراستنی نەبوونی باوەڕۆی خۆیان لەبەرامبەر سەپاندنی ئایینی پشتیوانی لە سێكۆلاریزم دەكەن. خودی ئاتێئیزم چوارچێوەیەكی كۆمەڵایەتی یان سیاسی تایبەت پێشنیار ناكات. گرنگی تێگەیشتن لە جیاوازیی نێوان سێكۆلاریزم و ئاتێئزم لە دەرئەنجامەكانی ئەو بۆ حكومەت، كارلێكی كۆمەڵایەتی و سیستەمە بیروباوەڕییە كەسییەكاندا شاراوەیە. سێكۆلاریزم بەدڵنیابوون لەوەی كە هیچ ئایینێك كاریگەریی لەسەر كاروباری حكومەت دانانێت، بانگەشە بۆ حكومەتی گشتگیر دەكات و لە ئەنجامدا یەكسانی لە نێوان هاووڵاتیان لەگەڵ ئایین و سیستەمە بیروباوەڕە جیاوازەكان بەهێز دەكات. بەمەیشەوە، ئاتێئیزم دیسان بیروباوەڕێكی كەسییە كە بەشێوەیەكی خودی بڕیاری كاری سیاسی جەمعی لەخۆ ناگرێت. ئەم جیاوازییە گرنگە چوارچێوەی سێكۆلارەكان لە كۆمەڵگا جۆراوجۆرەكاندا بەرجەستە دەكات، شوێنێك كە تاكەكان دەتوانن باوەڕی خۆیان سەربەخۆ لە كاریگەریی ئایینی ئاراستە بكەن.
جیاوازییە پەیوەندیدارەكان بەم چەمكانە زۆرتر لە باسەكانی پەیوەندیدار بە ئازادی ئایینی، چوارچێوە ئاكارییەكان و ڕۆڵی ئایین لە ژیانی گشتی سەرهەڵدەدەن. بۆ نموونە هەندێ كات ڕەخنەگرانی سێكۆلاریزم بەڵگە بۆ ئەوە دێننەوە، كە ئەم قوتابخانە دەبێتە هۆی دابەزینی بەها ئاكارییەكان كە دامەزراوە ئایینەكان بەشێوەیەكی نەریتی پشتیوانی لەوان دەكەن. لەبەرامبەردا لایەنگرانی سێكۆلاریزم لەو باوەڕەدان كە ئاكاری سێكۆلار دەتوانێت پایەی ئاكاریی بەهێز لەسەر بنەمای پرەنسیپی مرۆدۆستانە پێشكەش بكات. جیا لەمەش، پەیوەندی نێوان سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم لەگەڵ ئەو هەڵەتێگەیشتنانەی كە ئەم دوو چەمكە بە یەكسان دەزانن، ئالۆزتر دەبێت و پێشان دەدات كە دەبێت كۆمەڵگایەكی سێكۆلار بەتەواوی ئایین ڕەت بكاتەوە. لەڕاستیدا، سێكۆلاریزم ڕێگە بە پێكەوەژیانی باوەڕە جیاوازەكان دەدات هەتا كاتێك كە ئەوان مافی ئەوانیتر یان سیاسەتی گشتی پێشێل نەكەن. لە وێژمانی هاوچەرخدا، تێگەیشتنی جیاواز لە نێوان سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم بۆ بڕەوپێدانی گفتوگۆی بنیاتنەر لەبارەی سیستەمە بیروباوەڕییەكان لە كۆمەڵگایەكی فرەكولتووری گرنگە. گۆڕانی سێكۆلاریزم لە وەڵامدانەوە بە قەیرانە مۆدێڕنەكان، دەرئەنجامەكانی ئەو بۆ مافی تاكەكان و یەكبوونی كۆمەڵایەتی دیسان بابەتی گرنگی باس و گفتوگۆ دەبێت. تاوتوێ كردنی هەڵەتێگەیشتنەكان لەبارەی ئەم زاراوانە بۆ بەرزكردنەوەی تێگەیشتنی ورد لە چۆنیەتی كارلێكی سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم لە چوارچێوەیەكی بەرفراوانتری بەها و حكومەتە هاوچەرخەكاندا، زۆر گرنگە.
“بەستێنی مێژوویی؛ ڕیشەكانی سێكۆلاریزم”
سێكۆلاریزم وەك چەمكێكی ڕەسمی لە سەدەی نۆزدەیەم، بە داهێنانی ئەم زاراوە لەلایەن جۆرج هولیۆكی نووسەری بەریتانی لە ساڵی 1851 بەدەركەوت. هولیۆك بە دووی دروستكردنی ڕێككارییەكی كۆمەڵایەتی جیاواز لە كاریگەرییە ئایینیەكان بوو و جەحتی كردەوە كە نابێت سێكۆلاریزم وەك بەڵگاندنێك لەدژی مەسیحیەت ڕاڤە بكرێت، بەڵكوو دەبێت وەك چوارچێوەیەك كە سەربەخۆ لەو كار دەكات بناسرێت. ئەو باسی ئەوەی كرد كە زانستی سێكۆلار پەیوەندی بە ڕەفتار و خۆشگوزەرانی ژیانی مرۆڤەوە هەیە و پشتی بە بەڵگە ئەزموونییەكان بەستووە نەك وانە ئایینییەكان. دەتوانین ڕیشەكانی فیكری سێكۆلار بۆ ڕێنێسانس، قۆناغێك كە بە زیندووكردنەوەی هۆگری بۆ فەلسەفەی كلاسیك و جەخت كردنەوەی بەردەوام لە سەر مرۆگەرایی دەست نیشان دەكرێت، بگێڕینەوە. لەم قۆناغەدا بیرمەندان كەم كەم هەژمۆنی كلێسا لەسەر ژیانی فیكری و كولتوورییان تووشی قەیران كرد و پشتیوانییان لە جیهان بینییەك كرد كە ئاوەز و بەڵگەی ئەزموونی فەرز دەكرد بەسەر باوەڕە ئایینییەكان. ئەم تێپەڕبوونە بەستێنی بۆ گەشەكردنی سێكۆلاریزم لە سەدەكانی دواتر، بە تایبەت لە پرسیاری زیاتری بیرمەندانی سەردەمی ڕۆشنگەری لەبارەی ئۆتۆریتەی ئایینی و مەعریفی چەمكگەلێك وەكو تاكگەرایی و لێكۆڵینەوەی ڕەخنەگرانەیان دەستەبەر كرد.
ڕۆشنگەری و كاریگەریی ئەو؛ قۆناغی ڕۆشنگەری كە لە كۆتایی سەدەی هەڤدەیەم هەتا هەژدەیەم بەرفراوان بوو، بەشێوەیەكی بەرچاو فیكری سێكۆلاری پێش خست. فەیلەسوفانێك وەكو جۆن لۆك، ڤۆلتەر و دەیڤید هیۆم ڕەخنەیان لە تێهەڵكێش بوونی ئایین و حكومەت و پشتیوانیان لە جیاكردنەوەی كلێسا و حكومەت كرد. بەرهەمی ئەوان پایە و بنچینەی فیكری سێكۆلاریزمی مۆدێڕنی بنیات نا، لەبەر ئەوەی ئەوان جەختیان لەسەر پێویستی بنەما ئاوەزییەكان بۆ ئۆتۆریتەی سیاسی دەكردەوە كە پشتی بە پاساوی ئایینی نەبەستبێت. لە ڕەوتی چاكسازیی پرۆتستانیدا، رێفۆرمیستگەلێك وەكو مارتین لۆتەر زیاتر كاریگەریی كلێسای كاسولیكیان لەسەر كاروباری ئایینی و دونیا تووشی قەیران كرد. ئەم بزوتنەوە یارمەتی سەرنجڕاكێش بوونی سێكۆلاریزمی دا لەبەر ئەوەی نەك تەنها شێوازە ئایینییەكان، بەڵكوو پرسیاریان لەسەر ئۆتۆریتەی كلێسا لە حكومەتی كۆمەڵایەتی دروستكرد. ئەم فیكرە كە حكومەت دەتوانێت سەربەخۆ لە چاودێری ئایینی كار بكات، هێدی هێدی پەسەند كرا و مزگێنی ئاسۆیەكی سیاسی نوێی دا.
سێكۆلاریزم لە پێكهاتەی هاوچەرخ؛ زۆربەی كات سێكۆلاریزم لە كۆمەڵگای هاوچەرخ وەڵامێك بۆ هەژمۆنی مێژوویی دامەزراوە ئایینیەكان لە حكومەت و ژیانی گشتی دێتە ئەژمار. ئەم بابەتە بە پرەنسیپی جیایی ئایین لە دامەزراوە سیاسی، كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی دەست نیشان دەكرێت. ئەم جیابوونە بە بەرزكردنەوەی ئاستی فرەچەشنی و تەحەموڵ لە كۆمەڵگا بەردەوام فرەچەشنەكان، بە پێكەوژیانی باوەڕە جیاوازەكان بەبێ سەپاندنی مانفیستێكی ئایینی گشتگیر، گرنگ بووە. كاریگەرییەكانی كۆلۆنیالیزمی مێژوویی لەگەڵ گەشەكردنی كۆمەڵگاكانیش بیچمی بە تێگەیشتنی هاوچەرخ لەبارەی سیكۆلاریزم داوە. لە زۆربەی حاڵەتەكان، دەسەڵاتە كۆلۆنیالیستییەكان شێوازگەلێكی كولتووری و ئایینی خۆیان بەسەر نەتەوە كۆلۆنیالییەكاندا سەپاند و بووە هۆی پەیوەندییەكی ئالۆز لە نێوان سێكۆلاریزم و باوەڕە ئایینییەكان لەو ناوچانەدا. بەرهەمهێنانی كولتووری و بڵاوكردنەوەی ئایین لە سەردەمی كۆلۆنیالیزم ڕۆڵی گرنگی لە دروستكردنی ئاسۆی ئایینی ئێستادا گێڕا و جەختی لەسەر بەردەوامی میراتی كولتوری و مێژوویی لە بیچم پێدان بە فیكری سیكۆلاری مۆدێڕن كردەوە.
سێكۆلاریزم لە بەرامبەر ئاتێئزم؛ لەكاتێكدا كە ڕەنگە سێكۆلاریزم و ئاتئێزم هاوشێوە ببیندرێن، بەڵام لە بواری پانتایی و دەرئەنجامەوە لە بنەماوە پێكەوە جیاوازن. سێكۆلاریزم پشتیوانی لە جیایی ئایین لە لایەنە جیاوازەكانی ژیانی گشتی دەكات و بڕەو بە چوارچێوەیەك دەدات كە لەودا حكومەت و نۆرمە كۆمەڵایەتییەكان لە سەر بنەمای ئاوەزمەندی و بەڵگەی ئەزموونی، نەك باوەڕە ئایینیەكان بنیات نراوە. لە بەرامبەردا ئاتێئیزم بە شێوەیەكی تایبەت وەك بێباوەڕ بووون بە خوا یان وانە ئایینیەكان پێناسە دەكرێت. ڕەنگە ئاتێئیستێك ڕوانگەگەلێكی سێكۆلاری هەبێت، بەڵام سێكۆلاریزم بەناچاری ئاتێئیزم نییە، بەڵكوو شەبەنگێكی بەرفراوان لە باوەڕەكان لە خۆدەگرێت، بە تایبەت كەسانێك كە خۆیان بە ئاگنوستیك دەناسێنن یان ڕوانگەی نائایینییان هەیە. پەرەسەندنی سێكۆلاریزم ئەگەری پێكەوەژیانی شەبەنگێكی فرەچەشن لە جیهان بینییەكان لە پانتایی گشتی دەستەبەر كردووە و بڕەو بە كۆمەڵگایەكی فرەكولتور دەدات كە لەودا تاكەكان دەتوانن سەربەخۆ لە كاریگەرییە ئایینییەكان باوەڕی خۆیان ئاراستە بكەن. ئەم جیاوازییە لە تێگەیشتنی چۆنایەتی بیچم پێدان بە حكومەتی مۆدێڕن و نۆرمە كۆمەڵایەتییەكان لەلایەن سێكۆلاریزمەوە لە هەمان كاتدا كە دان بە بوونی سیستەمە بیروباوەڕە فرەچەشنەكان بە تایبەت ئاتێئیزم دەنێت، خاوەنی بایەخە.
ڕۆڵی سیما مێژووییەكان؛ كەسایەتییە بەرجەستە مێژووییەكان بە شێوەیەكی بەرچاو كاریگەرییان لەسەر وێژمانی دەوروبەری سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم داناوە. بۆ نموونە فەیلەسووفانی یۆنانی كۆن، وەكو ئاناكساگۆراس و زێنوفان رەخنەیان لە شرۆڤە ئایینیە نەریتییەكان لەبارەی جیهان گرتووە و ڕێگایان بۆ فیكری سیكۆلار خۆش كرد. بانگەشەی ئاناكساگۆراس لەسەر بنەمای ئەوەی كە خۆر پارچەیەكی ئاگرە نەك بوونێكی خوایی، نموونەیەك لە هەوڵە سەرەتاییەكان بۆ شرۆڤەكردنی دیاردە سرووشتییەكان لە ڕێگای لێكۆڵینەوەی ئاوەزمەندە نەك شیكردنەوەی ئۆستوورەیی. لە سەردەمی ڕۆشنگەری، كەسایەتیگەلێك وەكو ڤولتەر و هیۆم زیاتر جەختیان لەسەر جیایی ئایین و حكومەت كردەوە. پشتیوانی ڤوڵتەر لە ئازادییە مەدەنییەكان، بەتایبەت ئازادیی ڕادەبڕین و ئایین، جەختی لەسەر پێویستی مۆدێلێكی حكومەتی سێكۆلار کردەوە كە ئەگەری بوونی فرەچەشنی باوەرەكان دەستەبەر بكات و لە هەمان كاتدا كاریگەریی دامەزراوە ئایینییەكان لەسەر ژیانی گشتی کەم کردەوە. ئەم بیرمەندانە یارمەتی بەرزبوونەوەی ئاستی ناسینی گرنگی سێكۆلاریزم لەسەر بڕەوپێدان بە كۆمەڵگایەكی گشتگیر و ئاوەزمەند دا.
جیاوازییە گرنگەكان:- پێكهاتەی مانایی؛ هەرچەندە سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم، پێكەوە دەخرێنە بەرباس، سەرچاوە لە پێكهاتە ماناییە جیاوازەكان وەردەگرن. بە شێوەیەكی گشتی سێكۆلاریزم ئاماژە بە چوارچێوەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی دەدات، كە پشتیوانی لە جیابوونەوەی ئایین لە كاروباری مەدەنی و بڕەوپێدان بە پانتایی گشتی نائایینی دەدات. ئەم بابەتە بە پابەندبوون بە مرۆگەرایی، ئاكارگەرایی و مادیگەرایی دەست نیشان دەكرێت و جەخت لەسەر نیگەرانی خێرا بۆ باشتركردنی چۆنایەتی ژیان لە ڕێگەی پرەنسیپی ئاوەزمەند و ئاكاریی نەك وانە ئایینیەكان دەكاتەوە. لەلایەكی دیكەوە، ئاتێئیزم لە پلەی یەكەم بارودۆخێكی مێتافیزیاییە كە بەباوەڕنەبوون بە خوا پێناسە دەكرێت. ئەم تیۆرییە باسی ئەوە دەكات كە خوا بوونی نییە و زۆربەی كات گومانی لە بانگەشە و وانە ئایینیەكان هەیە.
دەرئەنجامی كۆمەڵایەتی و سیاسی؛ سێكۆلاریزم دەرئەنجامی بەرچاوی بۆ حكومەت و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی هەیە. ئەم بابەتە جەخت لەسەر زەرورەتی چوارچێوەیەك دەكاتەوە كە لەودا دامەزراو و باوەڕە ئایینیەكان یاسا یان سیاسەتە گشتییەكان دەست نیشان ناكەن. ئەم چەمكە لە كۆمەڵگا فرەكولتوورەكان كە ئایینی جۆراوجۆر لەودا هەیە، زۆر گرنگە، لەبەر ئەوەی ئامانجی ئەو دروستكردنی ژینگەیەكی گشتگیرە كە سەرقاڵی ڕێزگرتن لە باوەڕە فرەچەشنەكان و لە هەمان كاتدا فەرزكردنی یەكسانی و دادپەروەری مەدەنی دەكاتەوە. لە بەرامبەردا ئاتێئیزم بە شێوەیەكی خودی چوارچێوەیەكی سیاسی یان كۆمەڵایەتی تایبەت پێشنیار ناكات. لە كاتێكدا كە ڕەنگە زۆربەی ئاتێئیستەكان پشتیوانی لە سێكۆلاریزم بكەن خودی ئاتێئیزم خاوەنی ئاراستەیەكی پێكهاتەیی بۆ حكومەتی كۆمەڵایەتی نییە و لە بەرامبەردا چڕ بووەتەوە سەر باوەڕی كەسەكان لەبارەی خواناسی و ئایینەوە.
باوەڕە كەسییەكان لە بەرامبەر جەمعدا؛ زۆربەی كات ئاتێئیزم وەك سیستەمێكی بیروباوەڕی كەسی یان هەڵویستی تاكەكەس لەبارەی بوونی خوا دێتە ئەژمار. دەكرێت ئەمە بە شێوازی جیاواز باس بكرێت بۆ نموونە ئاتێئیزمی بەهێز (جەخت كردنەوە لەسەر ئەوەی هیچ خوایەك بوونی نییە) یان ئاتێئیزمی لاواز (باوەڕ نەبوون بە بوونی خوا بەبێ پێداگیری). بەمەیشەوە، سیكۆلاریزم ئاراستەیەكی جەمعییە كە ئامانجی ئەو بڕەوپێدان بە كۆمەڵگایەكە كە تاكەكان بە هەموو بیروباوەڕەكان ـ ئایینی و نائایینی ـ بتوانن بە ئارامییەوە پێكەوە بژین. ئەم بابەتە بڕەو بە فرەچەشنی دەدات و زۆربەی كات لە چوارچێوە یاساییەكاندا جێگای دەكرێتەوە بۆ ئەوەی پارێزگاری لە مافی تاكەكان، بە لەبەرچاو نەگرتنی بەستراوەبوونی ئایینی ئەوان، بكات.
پەیوەندی لەگەڵ ئایین؛ یەكێكی دیكە لە جیاوازییە گرنگەكانی ئەم دوو ڕێبازەە لە چۆنیەتی هەڵسوكەوت لەگەڵ ئاییندا شاراوەیە؟. سێكۆلاریزم پەیوەندی بە ڕۆڵی ئایین لە ژیانی گشتی هەیە و پشتیوانی لە لادانی كاریگەریی ئایین لەسەر كاروباری حكومی دەكات. ئەمە بریتییە لە بڕەوپێدان بە ئاكاری سێكۆلار و وێژمانی ئاوەزمەندیەتی وەك پرەنسیپی ڕێڤان بۆ پەیوەندی كۆمەڵایەتی و حكومەت. بەپێچەوانە، ئاتێئیزم ڕاستەوخۆ باسی بیروباوەڕیی میتافیزیا دەكات. لەكاتێكدا كە ڕەنگە ئاتێئیستەكان ئۆتۆریتەی ئایین ڕەت بكەنەوە، زۆربەی كات ئەوان چڕ دەبنەوە سەر بیروباوەڕی كەسی نەك گۆڕانكارییە سیستەماتیكەكان لە چۆنیەتی ڕەفتار لەگەڵ ئایین لە كۆمەڵگا.
گونجابوون لەگەڵ سیستەمە بیروباوەڕییەكانی دیكە؛ سێكۆلاریزم بە شەبەنگێكی بەرفراوان لە سیستەمە بیروباوەڕییەكان، بە تایبەت ئاگنۆستیسیزم، مرۆگەرایی و تەنانەت هەندێ شێوازی باوەڕبوون بە خوا، هەتا كاتێك ئەم بیروباوەڕانە مافی ئەوانیتر پێشێل نەكەن، لەگەڵیان دەگونجێت. ئەم بابەتە پشتیوانی لە پێكەوە ژیانی ڕوانگە جۆراوجۆرەكان دەكات و دەرفەتی ئەوە بە تاكەكان دەدات بەبێ سەپاندنی ئەوان بەسەر كۆمەڵدا، بیروباوەڕی خۆیان جێبەجێ بكەن. هەرچەندە ئاتێئیزم بەشێوەیەكی خودی پاوانكارانە نییە، بەڵام زۆربەی كات دەبێتە هۆی ڕەتكردنەوە هەموو باوەڕ و كردارە ئایینیەكان كە دەتوانێت ببێە هۆی دروستبوونی جیهان بینییەكی دۆگم لەبارەی پرسە میتافیزیاییەكان.
ڕەهەندە دەروونناسانە و كولتوورییەكان؛ سەرهەڵدانی سێكۆلاریزم لە كۆمەڵگا مۆدێڕنە ئەوروپاییەكان بووە هۆی زۆربوونی فرەچەشنی كولتوری و گۆڕانكاری لە دەروونناسی كۆمەڵایەتی كە تایبەتمەندی ئەو پرژوبڵاوی باوەڕە ئایینیەكان و ڕێژەگەرایی بانگەشە ڕاستەقینەكان لە بەستێنێكی فرەكولتوورییە. زۆربەی كات كۆمەڵگای سێكۆلار لە دروستكردنی بەها هاوبەشەكان لەنێو جیهان بینییە ڕكابەرەكان ڕووبەڕووی قەیران دەبنەوە. لەم بوارەوە ئاتێئیزم دەتوانێت ڕۆڵی لەم پرژوبڵاوییەدا هەبێت لەبەر ئەوەی بەبەهێزكردنی ئەم ڕوانگە كە بانگەشە ئایینییەكان بێبایەخن، گێڕانەوە كولتوورییە جەمعییەكان ئالۆز دەكات.
نموونە پراكتیكییەكان؛ لە پراكتیكیدا دەتوانین سێكۆلاریزم لە وڵاتانێك وەكو فەرەنسادا ببینینەوە، شوێنێك كە پرەنسیپی لائیسیتە جیاكردنەوەیەكی سەختگیرانەی لەنێوان حكومەت و دامەزراوە ئایینیەكان جێبەجێ دەكات و كاریگەریی لەسەر یاسا و سیاسەتە گشتییەكان دادەنێت بۆ ئەوەی بەها سێكۆلارەكان ڕەنگدانەوەیان هەبێت. ئەم بابەتە بووەتە هۆی پێكهێنانی كۆمەڵگایەك كە لەودا هێما ئایینییەكان زۆرتر لە شوێنە گشتییەكان بۆ پاراستنی بێ لایەنی سنووردار كراون؟ ئاتێئیزم كە لە كەسایەتیگەلێك وەكو ڕیچارد داوكینز بەرجەستە دەبێت، زۆربەی كات بڕەو بە جیهان بینییەك دەدات كە پشتیوانی لە كرداری ئایینی ڕەخنەگرانە و ئاراستەی ئاوەزمەندانە بۆ تێگەیشتن لە بوون و ئاكار دەكات.
سێكۆلاریزم لە حكومەتدا؛ لە سیستەمە سیاسییە جیاوازەكان، بەتایبەت لەو حاڵەتانەی كە جیابوونەوەی ڕەسمی ئایین لە حكومەت بنیات نراوە، سێكۆلاریزم ڕەنگ دەداتەوە. نموونەی بەرچاو فەرەنسایە كە لەودا سێكۆلاریزم یان لائێسیتە لە دەستووردا جێگا كراوەتەوە. یاسای ساڵی 1905 لە بارەی جیایی كلێسا و حكومەت، ئەم پرەنسیپە بە گرەنتی كردنی بێلایەنی حكومەت لە كاروباری ئایینی و قەدەغەكردنی دابین كردنی سەرچاوەی دارایی چالاكییە ئایینییەكان ڕەنگ دەداتەوە. ئەم بابەتە دەبێـتە هۆی قەدەغەكردنی هێما ئایینیەكان لە قوتابخانە حكومییەكان كە ئامانجی ئەو بڕەوپێدانی یەكسانی و ڕێگەگرتن لە كاریگەریی هەر ئایینێك لەسەر سیاسەتەكانی حكومەتە. لەم بوارەوە، سێكۆلاریزم بۆ پشتیوانی لە مافی هاووڵاتیان جیاواز لە بەستراوەبوونی ئایینی ئەوان كار دەكات. لەبەرامبەردا هیند مۆدێلێكی جیاواز لە سێكۆلاریزم پێشكەش دەكات. هیند دوای سەربەخۆیی لە ساڵی 1947، چوارچێوەیەكی سێكۆلاری گرتەبەر كە جەختی لەسەر یەكسانی لەنێوان كۆمەڵگا ئایینیە جۆراوجۆرەكان دەكاتەوە، بەڵكوو بڕەو بە ئاراستەیەكی فرەكولتووری دەدات كە لە بەرامبەر یاسادا هەموو ئایینیەكان بە یەكسان دێنە ئەژمار. بۆ نموونە، لە كاتێكدا كە دەوڵەت هەتا ئاستێك بێلایەن بوونی دەپارێزێت، ڕەنگە بۆ دڵنیابوون لە هەماهەنگی كۆمەڵایەتی دەست لە كاروباری ئایینی وەربدات و ڕەنگدانەوەی تێكەڵاوێكی دەگمەن لە سێكۆلاریزم و پەیوەندییە ئایینییەكانە.
سێكۆلاریزم لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان؛ هەروەها سێكۆلاریزم كاریگەریی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دادەنێت، لەبەر ئەوەی زۆربەی ولاتان جەخت لەسەر جیایی ئایین لە سیاسەتی حكومەتەكان دەكەنەوە. ئەم بابەتە لەو وڵاتانە دەبیندرێت كە لە كاروباری دەرەوەی خۆیان پرەنسیپی دیموكراتیك و مافی مرۆڤ فەرز دەكەن بەسەر تێبینیە ئایینیەكاندا. بۆ نموونە وڵاتانێك وەكو كەنەدا و ئۆسترالیا ئازادی ئایینی و تەحەموڵیان وەك پرەنسیپی سەرەكی دیپلۆماسی نێودەوڵەتی خۆیان بڕەو پێدەدەن و ڕێگە بە پراكتیزە كردنی ئایینی فرەچەشن بەبێ ترس و ئازار دەدەن. ئاڕاستەیەكی لەو چەشنەی سێكۆلار دەبێتە هۆی پێكەوەژیانی ئاشتیانە لەنێوان وڵاتانێك بە پێشینەی ئایینی فرەچەشنەوە و هاوكاریی جیهانی بەهێز دەكات. بەپێچەوانە، پەیوەندی نێوان ئایین و سیاسەت زۆرتر لە توركیا ئالۆزترە، شوێنێك كە حكومەت لەژێر كاریگەریی سێكۆلاریزمی كەمالیستی كۆنتروڵێكی توندی لەسەر كردارە ئایینیەكان هەیە و لە هەمان كاتدا، بڕەو بە پانتایی گشتی سێكۆلار دەدات. ئەم شێوازە لە سێكۆلاریزم كە مستەفا كەماڵ ئەتاتورك لە سەرەتای سەدەی بیستەم بنیاتی نا، كۆنتروڵی توندی حكومەت لەسەر سیما ئایینیەكان لەگەڵ هەوڵدان بۆ نۆێكردنەوە و بە خۆرئاوایی كردنی كۆمەڵگای توركیا تێكەڵ دەكات. ئەمە پێشان دەدات كە لەكاتێكدا ئامانجی سێكۆلاریزم كەمكردنەوەی كاریگەریی ئایین لەسەر حكومەتە، ئاست و چۆنیەتی جێبەجێ كردنی ئەو دەتوانێت لە كولتوورە جیاوازەكان جیاوازییەكی بەرچاوی هەبێت.
سێكۆلاریزم لە كۆمەڵگا و كولتوور؛ كاریگەریی سێكۆلاریزم لەسەر قەڵەمڕەوە كولتوری و كۆمەڵایەتییەكانیش بەرفراوان دەبێت. لە زۆربەی وڵاتانی خۆرئاوایی، بەتایبەت لە سەردەمی ڕۆشنگەری، سێكۆلاریزم بووەتە هۆی گۆڕانكاریی لە بەها و نۆرمە گشتییەكان. زۆربەی كات سێكۆلاریزاسیۆن هاوڕێیە لەگەڵ زۆربوونی تەحەمول كردنی باوەڕە جۆراوجۆرەكان و پاشەكشە كردنی دامەزراوە ئایینیەكان لە ژیانی گشتی. بۆ نموونە لە ویلایەتە یەكگرتووەكان جیایی كلێسا و حكومەت دەرفەتی دروستكردنی كۆمەڵگایەكی فرەكولتو,ری دەستەبەركردووە كە لەودا باوەڕە جیاوازەكان بەبێ هەژمۆنی هیچ ئایدیۆلۆژیایەكی ئایینی تایبەت پێكەوە بوونیان هەیە. ئەم بابەتە ئاسانكاریی بۆ كولتووری مەدەنی كردووە كە ئاوەز و مافی تاك فەرز دەكات بەسەر وانە ئایینیەكاندا و بە شێوەیەكی بەرچاو كاریگەریی لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان دادەنێت. لەبەرامبەردا، زۆربەی كات ژاپون وەك نموونەیەكی ناخۆرئاوایی لە سێكۆلاریزاسیۆن ئاماژەی پێدەدرێت. كۆمەڵگای ژاپون تێكەڵاوێك لە باوەڕە نەریتییەكان و بەهای سیكۆلارە مۆدێڕنەكان پێشان دەدات بە شێوەیەك كە بەشێكی بەرچاو لە دانیشتوانی خۆیان بە نائایینی پێناسە دەکەن، لە كاتێكدا كە دیسان بەشداریی لە ڕێوڕەسمە كولتورییەكاندا دەكەن. ئەمە پێشانی دەدات كە چلۆن سێكۆلاریزم دەتوانێت لەگەڵ نەریتە ئایینییەكان بژیت و ڕەنگدانەوەی گونجانی دەگەمەنی پرەنسیپی سێكۆلار لە بەستێنێكی دەوڵەمەندی كولتوریدا بێت.
سێكۆلاریزم لە میدیا و وێژمانی گشتی؛ ڕۆڵی سێكۆلاریزم لە میدیاش بەرچاوە، لەبەر ئەوەی بێچم بە وێژمانی گشتی و گێڕانەوە كۆمەڵایەتییەكان دەدات. لە وڵاتانێك بە چوارچێوەی سێكۆلاری بەهێز، زۆربەی كات میدیاكان سەربەخۆ لە كاریگەریی ئایینی كار دەكەن و بڕەو بە فیكری ڕەخنەگرانە و ڕوانگە جۆراوجۆرەكان دەدەن. بۆ نموونە ئاسۆی میدیایی فەرەنسا لە ژێر كاریگەریی زۆری بەها سێكۆلارەكان دایە و زۆربەی كات ڕەخنە لە دامەزراوە ئایینییەكان دەگرن و باسەكانی پەیوەندیدار بە ڕۆڵی ئایین لە ژیانی گشتی بڕەو پێدەدەن. ژینگەی میدیایی سێكۆلارهانی باس كردن لەبارەی تەحەموڵی ئایینی، مافی مرۆڤ و گرنگی پاراستنی بوارێكی گشتی بێلایەن دەدات. لەبەرامبەردا، لە وڵاتانێك كە ئایین كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر میدیاكان هەیە، وەكو ژمارەیەك لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربەی كات وێژمان دەتوانێت ڕەنگدانەوەی ئایدیۆلۆژیا ئایینییەكان بێت و پانتایی ڕوانگە سێكۆلارەكان سنووردار بكات. ئەم پاشەكشە پێشان دەدات كە چلۆن سێكۆلاریزم دەتوانێت ئاسانكاریی بۆ گفتوگۆی گشتی كراوەتر و گشتگیرتر بڕەخسێنێت و بەشداریی لە پەرەسەندنی نۆرمە كۆمەڵایەتییەكاندا هەبێت.
قەیرانەكانی سێكۆلاریزم؛ لەكاتێكدا كە ئامانجی سێكۆلاریزم بڕەوپێدان بە یەكسانی و گشتگیربوونە، بەڵام لەبواری جۆراوجۆر ڕووبەڕووی قەیرانگەلێك بووەتەوە. لە فەرەنسا، حكومەتی سێكۆلار لە هەوڵ دایە پابەندبوونی خۆی بە لائیسیتە لەگەڵ واقعیەتی كۆمەڵگایەكی فرەكولتووری هاوسەنگ بكات. یاسای 2021 كە بەهێزكەری ڕێزگرتن لە پرەنسیپی كۆمارییە، تا ڕادەیەك وەڵامێك بۆ نیگەرانییەكان لەبارەی زۆربوونی ڕادیكالیزم، بەتایبەت ڕادیكالیزمی ئیسلامی بوو. ڕەخنەگران بەڵگە بۆ ئەوە دێننەوە كە هەنگاوێكی لەو چەشنە دەتوانێت كۆمەڵگا تایبەتەكان نامۆ بكات و پێكەوە نەگونجانی لێ بكەوێتەوە و لە ئەنجامدا ئامانجی سەرەكی سێكۆلاریزم لاواز بكات. لە هیند، قەیران لە پاراستنی حكومەتێكی سێكۆلار لەنێو بەرزبوونەوەی ئاستی ناسیۆنالیزمی ئایینیدا شاراوەیە. لەكاتێكدا كە دەستوور پشتیوانی لە سێكۆلاریزم دەكات، ڕەوتە سیاسییەكانی ئەم دواییانە پێشاندەری بەرزبوونەوەی ئاستی ناسیۆنالیزمی هیندو بووە، كە نیگەرانیگەلێك لەبارەی ڕەفتار لەگەڵ كەمایەتییە ئایینییەكان دروست دەكات.
هەڵە تێگەیشتنەكان؛ زۆربەی كات هەڵەتێگەیشتن لەبارەی سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم دەبێتە هۆی سەرلێ شێواوی لەبارەی پێناسە، دەرئەنجام و ڕۆڵی ئەوان لە كۆمەڵگادا. لە كاتێكدا كە ڕەنگە هەر دوو زاراوە لە ڕەتكردنەوەی ئۆتۆریتەی ئایینی پێكەوە هاورا ببن، بەڵام ئامانجی جیاوازیان هەیە و دەرئەنجامی فەلسەفەی جیاوازیان بەدواوە بێت.
سێكۆلاریزم لەبەرامبەر ئاتێئیزم؛ یەكێك لە هەڵەتێگەشتنە باوەكان ئەمەیە كە سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم هاومانان. سێكۆلاریزم لە پلەی یەكەم پەیوەندی بە جیایی ئایین لە دامەزراوە حكومی و كۆمەڵایەتییەكانەوە هەیە و بەرگری لە پانتایی گشتی دەكات كە لەودا بڕیارەكان لەسەر بنەمای ئاوەز و بەڵگەی ئەزموونی نەك وێنە ئایینییەكان دەدرێت. لەلایەكی دیكەوە، ئاتێئیزم بەشێوەیەكی تایبەت ئاماژە بە باوەڕنەبوون بە خوا یان بوونەوەرە ئیلاهییەكان دەدات. ئەمە هەڵویستێكی كەسی لەبارەی سیستەمە بیروباوەڕییەكانە نەك چوارچێوەیەكی سیاسی. ئەم جیاوازییە زۆر گرنگە، سێكۆلاریزم ڕێگە بە تاكەكان بەهەر بیروباوەڕێكەوە ـ بەتایبەت ئاتێئیست، ئاگنوستیك و خواباوەڕەكان ـ دەدات بۆ ئەوەی لە چوارچێوەیەكی سیاسی كە پشتیوانی لە هیچ ڕوانگەیەكی ئایینی تایبەت ناكات، پێكەوە بژین. بەمشێوە، سێكۆلاریزم گشتگیری و سوودوەرگرتنی یەكسان بۆ تاكەكان بەبێ لەبەرچاوگرتنی سیستەمە بیروباوەڕییەكانیان بڕەو پێدەدات، لە كاتێكدا كە ئاتێئیزم تەنها یەكێك لە ئەگەرەكانی هەبوون لە نێو زۆر دایە.
ڕۆڵی بیروباوەڕ لە سێكۆلاریزم؛ هەڵە تێگەیشتنی دیكە ئەمەیە كە سێكۆلاریزم ئاماژە بە باوەڕبوون بە بێباوەڕی دەدات یان ئەوەی كە بە شێوەی چالاك كرداری ئایینی ڕەت دەكاتەوە. لەڕاستیدا سێكۆلاریزم بە دویی گرەنتی كردنی ئەوەیە كە حكومەت لە كاروباری ئایینی بێلایەن بێت و ئازادی جێبەجێ كردن یان جێبەجێ نەكردنی كرداری ئایینی بەبێ دەستێوەردانی حكومەت بدات. زۆربەی كات ڕەخنەگران ئەم بێلایەن بوونە وەك دوژمنایەتی لەگەڵ ئایین ڕاڤە دەكەن. بۆ نموونە باسەكانی پەیوەندیدار بە هێما ئایینییەكان لە شوێنە گشتییەكان دەتوانێت وەك هەوڵێك بۆ سەركوتكردنی ئیمان بێتە ئەژمار، لەكاتێكدا كە لە ڕاستیدا هەوڵێكە بۆ پاراستنی حكومەتی سێكۆلار. لەڕاستیدا سێكۆلاریزم بەهای ئایین لە ژیانی تاكەكان ڕەت ناكاتەوە، بەڵكوو باوەری بەوەیە كە نابێت دەوڵەت پشتیوانی لە هیچ باوەڕێكی ئایینی بكات یان جێبەجێی بكات. تاكەكان بەپێی پرەنسیپی سێكۆلاریزم دەبێت ئازاد بن بۆ ئەوەی بە شێوەی تایبەت لەگەڵ بیروباوەڕی مەعنەوی خۆیان دەرگیر ببن، بەبێ سەپاندنی ئەم باوەڕە بەسەر ئەوانیتر یان بەسەر سیاسەتە گشتییەكان.
لایەنی پوزێتفیزم لە باسە ئایینییەكان؛ هەڵەتێگەیشتنی دیكەش دەرگیری لایەنی پوزتێفیزمی لە باسەكانی پەیوەندیدار بە باوەڕدابوون یان بێباوەڕبوونە. زۆربەی كات ڕەخنەگرانی ئاتێئیزم بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئاتێئیستەكان لە ڕەتكردنەوەی بوونی خواكان لایەنی پۆزتێقیزمیان هەیە. بەمەیشەوە، زۆربەی لایەنگرانی ئاتێئیزم بەڵگە بۆ ئەوە دێننەوە كە بارودۆخی مەعریفی گریمانەی بێباوەڕبوونە و ئەركی كەسانێك كە بوونی خوایەك پەسەند دەكەن ئەمەیە كە بەڵگەگەلێك بۆ بانگەشەی خۆیان پێشكەش بكەن. ئەم هەڵوێستە فەلسەفییە لەگەڵ ئەم پرەنسیپەدا یەكسانە كە بانگەشە نائاساییەكان پێویستی بە بەڵگەی نائاسایی هەیە، ڕوانگەیەك كە بە شێوەیەكی بەرفراوان لە فیكری ڕەخنەگرانە و لێكۆڵینەوە ئاوەزمەندەكاندا پەسەندكراوە. جیاوازیی نێوان ئاتێئیزمی بەهێز (باوەڕ بە نەبوونی خواكان) و ئاتێئیزمی لاواز (باوەڕ بە نەبوونی خوا بەبێ پێداگیری)یش باسەكە ئالۆز دەكات. ڕەنگە ژمارەیەك لە تاكەكان بەبوونی بێباوەڕ بوون، خۆیان بە ئاتێئیست نەزانن و ئەمە پێشان دەدات كە خۆناسین پێویستی بە سیستەمە بیروباوەڕییە ڕاستەقینە بەیەكتر بەستراوەكان نییە.
گۆڕانكاریی دیمۆگرافیا و باوەڕەكان؛ هەڵە تێگەیشتن لە گۆڕانكاریی دیموگرافی باوەڕەكانیش هەڵە تێگەیشتن لەبارەی ئاتێئیزم و سێكۆلاریزمی لێدەكەوێتەوە. خوێندنەوە جیاوازەكان بەرزبوونەوە و دابەزینی لە ڕێژەی كەسانێك كە لە ئاستی جیهانی خۆیان بە ئاتێئیست دەزانن و پەیوەندی ئالۆزی هۆكارە كولتووری، كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان پێشان دەدات، نەك تەنها لە بەرزبوونەوە یان كەمبوونەوەی بیروباوەڕی ئایینی. بۆ نموونە لە كاتێكدا كە ڕەنگە هەندێ لە ناوچەكان سێكۆلاریزاسیۆنێكی بەردەوام لەبەرزبوونەوە پێشان بدەن، ڕەنگە هەندێ ناوچەی دیكە بینەری دیسان سەرهەڵدانەوەی مەعنەویت یان بنیاتگەرایی بن و ئەم بیركردنەوە كە جیهان بە شێوەیەكی یەكچەشن بەرەو سێكۆلاریزم یان ئاتێئیزم دەڕوات ڕووبەڕووی قەیران بكاتەوە. جیا لەمە، ڕاڤەی ئەنجامی ڕاپرسی لەبارەی بیروباوەڕەكان دەتوانێت جیاواز بێت و تێگەیشتنی ئێمە لە بارەی ئەوەی كە چەند كەس لە تاكەكان بەڕاستی خۆیان بە ئاتێئست دەزانن لەبەرامبەر كەسانێك كە بیروباوەڕێكی ئایینی بەهێزیان نییە، ئالۆز دەكات. ئەم ئالۆزبوونەوە پێشان دەدات كە پەیوەندی نێوان سیستەمە بیروباوەڕییەكان و شوناسی كەسی ناسكە و ناتوانین ئاستیان دابەزێنین بۆ پۆلێن كردنی دوو بە دوویی یان دووانی.
سێكۆلاریزم وەك فەلسەفەی سیاسی؛ هەڵە تێگەیشتنی دیكە ئەمەیە كە سیكۆلاریزم یەكسان لەگەڵ ڕەت كردنەوەی ئاكار یان چوارچێوە ئاكارییەكانە. هەندێ لە ڕەخنەگران بەڵگە بۆ ئەوە دێننەوە كە كۆمەڵگا سێكۆلارەكان ڕەنگە بەبێ پایەی ئایینی خاوەنی جەمسەرنوێنێكی ئاكاری نەبن. بەمەیشەوە، سێكۆلاریزم هانی سیستەمە ئاكارییەكان لەسەر بنەمای پرەنسیپی مرۆدۆستانە دەدات و جەخت لەسەر پێكەوە بوون، بەرپرسیاریەتی كۆمەڵایەتی و خۆشگوزەرانی تاك و كۆمەڵگاكان دەكاتەوە و جەخت لەسەر بڕیارە خواییەكان ناكاتەوە. ئەم ڕوانگە لەگەڵ فەلسەفە ئاكارییەكان وەكو قازانجخوازیی هاوتەریبە كە بە دووی بە ماگزیمۆم كردنی خۆشگوزەرانی لەسەر بنەمای تێبینیە ئاكارییە ئاوەزمەندییەكانە نەك وانە ئایینییەكان. جیا لەمەش، ئەم ئایدیا كە سێكۆلاریزم بەشێوەی خودی دوژمنایەتی لەگەڵ باوەڕە ئایینییەكاندا هەیە، ئامانجەكانی ئەوی بەهەڵە پێشان دەدات، لەجیاتی هەوڵدان بۆ لە ڕیشە هەڵكەندنی ئایین، سێكۆلاریزم بەدووی دروستكردنی ژینگەیەكە كە لەودا باوەڕە جۆراوجۆرەكان بتوانن بە شێوەیەكی ئاشتیانە بەبێ هەژمۆنی ناوچەیەكی گشتی پێكەوە بژین. ئەم بابەتە لە وڵاتاندا بەرچاو و دەبیندرێت كە پشتیوانی لە سێكۆلاریزم دەكەن لەكاتێكدا پشتیوانی لە كۆمەڵگا ئایینییە چالاكەكانیش دەكەن.
پەیوەندی نێوان سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم:- پێناسە و جیاوازییەكان؛ هەر چەندە ئاتێئیزم و سێكۆلاریزم بەهۆی بەرهەڵستكاری كردنی هاوبەشیان لەگەڵ هەژمۆنی ئایین لە حكومەت پەیوەندییان پێكەوە هەیە، چەمگەلێكی جیاوازن كە ئامانجی جیاوازیان لە كۆمەڵگادا هەیە. ئاتێئیزم لە بنەماوە ئاماژە بە نەبوونی باوەڕ بە خوا یان بوونەوەرە میتافیزیاییەكان دەدات و بەرجەستەبوونێك لە باوەڕی كەسییە كە لەلایەن تاكەكانەوە لەبارەی بوونی هێزێكی سەرتر بەڕێوەدەچێت. لەبەرامبەردا سێكۆلاریزم پەیوەندی بە پرەنسیپێكی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە هەیە كە پشتیوانی لە جیایی ئایین لە كاروباری حكومەت دەكات. ئەم بابەتە بەدووی دروستكردنی پانتاییەكی گشتی بێلایەنە كە لەودا باوەڕە ئایینییەكان كاریگەریی لەسەر سیاسەتی حكومەت، یاسا یان سیستەمە پەروەردەییەكان دانەنن. جیاوازیی لەنێوان ئەم دوو چەمكە كاتێك ڕوون دەبێتەوە كە پانتایی و دەرئەنجامەكانیان لەبەرچاو بگرین. ئاتێئیزم لە ئاستی تاكەكەس كار دەكات و پێشاندەری سیستەمێكی بیروباوەڕی كەسییە كە بە شێوەی خودی باسی پێكهاتە گشتییەكان یان حكومەت ناكات. بەمەیشەوە سێكۆلاریزم لە ئاستی دامەزراوەیی كار دەكات و پشتیوانی لەو چوارچێوانە دەكات كە گرەنتی ڕەفتاری دادپەروەردانە و بێلایەنانە لەگەڵ هەموو بیروباوەڕەكان لە كۆمەڵگا هەیە.
پەیوەندییەكان؛ بەبوونی جیاوازییەكانی ئاتێئیزم و سێكۆلاریزم، زۆربەی كات ئەوان بەتایبەت لە باسەكانی پەیوەندیدار بە ڕۆڵی ئایین لە ژیانی گشتی هاوڕا دەبن. زۆربەی ئاتێئیستەكان چالاكانە پشتیوانی لە سێكۆلاریزم دەكەن لەبەر ئەوەی ژینگەی یاسایی و كۆمەڵایەتی دەستەبەر دەكات كە لەودا بێباوەڕبوونیان لەبەرامبەر سەپاندنی ئایینی دەپارێزێت. بۆیە، لە كاتێكدا كە ڕەنگە ئاتێئیزم ڕاستەوخۆ بڕیاری كاری سیاسی یان كۆمەڵایەتی نەدات، زۆربەی ئاتێئیستەكان سێكۆلاریزم وەك مەرجێكی پێویست بۆ گەشەكردنی باوەڕ كەسییەكانی خۆیان بەبێ دەستێوەردانی دامەزراوە ئایینییەكان دەزانن. ئاتێئیزم و سێكۆلاریزم دەتوانن وەك هێزگەلێكی تەواوكار لەنێو كۆمەڵگایەكدا ببیندرێن كە لەودا بیروباوەڕی تاك ڕێزی لێدەگیریت و دەپارێزرێت. سێكۆلاریزم سنوورگەلێك دروست دەكات كە لەودا باوەڕە جۆراوجۆرەكان دەتوانن پێكەوە بوونیان هەبێت، بەتایبەت ئاتێئیزم. ئەم ئامانجە هاوبەشەی پاراستنی لە سیستەمە بیروباوەڕە كەسییەكان لەبەرامبەر كاریگەریی ئایینی ڕێگە بە ئاتێئیستەكان و سێكۆلارەكان دەدات بەرگری لە سیاسەتگەلێك بكەن كە پشتیوانی لە ئازادی و مافی تاكەكەس دەكەن.
دەرئەنجامە كۆمەڵایەتییەكان؛ لە كۆمەڵگایەكی سێكۆلار، یاسا و ڕێساگەلێك كە ژیانی گشتی ڕێك دەخەن بەبێ كاریگەری وانە ئایینییەكان دەنووسرێنەوە و بەستێنێكی یەكسان بۆ هەموو باوەڕەكان دەستەبەر دەكەن. ئەم جیاكردنەوە گرەنتی ئەوە دەكات كە هیچ ئایینێك ناتوانێت بەسەر ژیانی مەدەنیدا زاڵ بێت یان ڕێوشوێنی بۆ دیاری بكات و ئێزن دەدات تەحەمول و تێگەیشتنی زیاتر لە نێوان ئایدیۆلۆژیا جیاوازەكاندا هەبێت. بەمشێوە، سێكۆلاریزم دەتوانێت لەلایەن باوەڕدان بە خوا و بێباوەڕەكان بە شێوەیەكی یەكسان پەسەند بكرێت، لەبەر ئەوەی جەخت لەسەر گرنگی بەریەككەوتنی یەكسان و دەرفەتی یەكسان بۆ تاكەكان جیاواز لە بەستراوەبوونی ئایینی یان نەبەستراوبوونی ئەوان دەكاتەوە. لەلایەكی دیكەوە، ئاتێئیزم لە پلەی یەكەم پەیوەندی بە بیروباوەڕی كەسییەوە هەیە و بە شێوەیەكی خودی دەرگیری پرسەكانی دەسەڵاتداریەتی یان سیاسەتی كۆمەڵایەتی نابێت. ئەم بابەتە ڕێوشوێن بۆ ئەوە دیاری ناكات كە دەبێت كۆمەڵگا چلۆن ڕێك بخرێت یان بەڕێوە ببرێت، كە لەودا سێكۆلاریزم ڕۆڵی گرنگی خۆی دەگێرێت. لە زۆر لایەنەوە، سێكۆلاریزم وەك قەڵخانێكی پاراستن بۆ ئاتێئیستەكان كار دەكات و ئیزن بەوان دەدات بەبێ ترس لە دەرئەنجامە یاسایی یان كۆمەڵایەتییەكان، بیروباوەڕی خۆیان دەرببڕن.
دەتوانین نموونەیەكی پراكتیكی لە پەیوەندی نێوان سێكۆلاریزم و ئاتێئیزم لە وڵاتە جیاوازەكان ببینینەوە كە لەواندا سێكۆلاریزم لە یاسادا جێگیر كراوە. بۆ نموونە لە ویلایەتە یەكگرتووەكان، هەمواركردنەوەی یەكەم جیایی كلێسا و حكومەت گرەنتی دەكات كە پشتیوانی لە مافی ئاتێئیستەكان بۆ ژیان بە بێ دەستێوەردانی ئایینی دەكات. ئەم چوارچێوە یاساییە ڕێگە بە ئاتێئیستەكان دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە بیروباوەڕی خۆیان دەرببڕن و لەو سیاسەتانەی كە ڕەنگدانەوەی بیروباوەڕی ئەوانە بەبێ ترس لە سەپاندنی بەها ئایینییەكان لەلایەن حكومەتەوە، پشتیوانی بكەن. هەروەها، لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی، سێكۆلاریزم لە سیستەمە سیاسی و پەروەردەییەكان جێگیر كراوە و دڵنیامان دەكاتەوە كە وانە ئایینییەكان كاریگەریی لەسەر خوێندنی گشتی یان سیاسەتی حكومەت دانانن. ئەم بابەتە ژینگەیەك بەهێز دەكات كە لەودا ئاتێئیستەكان دەتوانن لە بیروباوەڕی خۆیان هەست بە ئاسایش بكەن و ئازادانە بەشداریی لە باسە كۆمەلایەتییەكانی پەیوەندیدار بە ئاكار و بەرپرسیاریەتی مەدەنی بەبێ كاریگەری ئایدیۆلۆژیای ئایینییەكان بكەن.
“ئەنجام”
پەیوەندی نێوان سسێكۆلاریزم و ئاتێئیزم بە پێچەوانەی پەیوەندی نێوانیان، هەندێ كات بە هەڵەتێگەیشتن دەڕوشێت. یەكێك لە هەڵەتێگەیشتنە باوەكان ئەمەیە كە سیكۆلاریزم و ئاتێئیزم بە هاومانا دەزانن، كە وەها نییە. لە كاتێكدا كە هەر دوویان لایەنگری بەرهەڵستكار یكردنی هەژمۆنی ئایین لە كاروباری گشتین، ئاتێئیزم لە پلەی یەكەم سیستەمێكی بیروباوەڕی كەسییە، لە كاتێكدا كە سێكۆلاریزم پرەنسیپێكی كۆمەڵایەتی و سیاسییە كە بە ئامانجی پاراستنی ماف و ئازادیی هەموو تاكەكان، جیاواز لە باوەڕی ئایینییان یان بێباوەڕ بوونیان كار دەكات. جیا لەمە ڕەنگە هەندێ لە تاكەكان بە هەڵە سێكۆلاریزم بە هەڵویستێكی دژەئایینی بێننە ئەژمار، كە دەتوانێت كەسانێك كە بە نەریتە ئایینییەكان دەست نیشان دەكرێن، نامۆ بكات. لەڕاستیدا سێكۆلاریزم بە دووی لادانی ئایین لە ژیانی گشتی نییە، بەڵكوو بە دووی دروستكردنی ژینگەیەكە كە لەودا هەموو بیروباوەڕەكان بەبێ هەڵاواردن یان بە هەڵاواردن بە شێوەی یەكسان ڕەفتاریان لەگەڵ بكرێت. ئەم ڕوانگە بۆ بەهێزكردنی گفتوگۆكان و هاوكاریی نێوان تاكەكان بە بیروباوەڕی جۆراوجۆر، بە تاییەت ئاتێئیستەكان، باوەڕدارانی ئایینی و ئاگنوستیكەكان زۆر گرنگە.
سەرچاوەكان؛
سروش، عبدالکریم . شبستری ، محمد مجتهد . ملکیان ، مصطفی . کدیور ، محسن ( 1392) . سنت و سکولاریسم ،
تهران، صراط .
- تیلور، چارلز . م کلور، جاسلین ( 1399) . سکولاریسم و آزادی وجدان ، مهدی حسینی، تهران، روزبهان .
- ایگناتیف، مایکل ( 1400) . آتش و خاکستر ، فیروز سالاریان، تهران، انتشارات آگاه .
- تیلور، چارلز ( 1402) . عصر سکولار ، علی رضا پاک نژان، تهران، پگاه روزگار نو .
- مورتری، جان مک ( 1398) . ساختار جهان بینی مارکس ، حمید پور یوسفی ، هانیه دباغ سخا، رضا خاکی راوندی
و دیگران، تهران، انتشارات اندیشه انسان .
- آرگون، محمد ( 1399) . سکولاریسم و دین ، کیوان محمدی، تهران، انتشارات نگاه معاصر .
- کامی، ربکا (1402) . جشن ماتم ، مراد فرهاد پور، تهران، انتشارات لاهیتا .
- کالین، آستین ( 1388) . سکولاریسم به زبان ساده ، امیر غالمی
سەرچاوە وەرگیراو:
نووسین: ناسر ڕوستایی
وەرگێڕان: عەبدوڵڵا ڕەسووڵی
