ڕۆڵی موحەمەد ئەمین زەكی بەگ لە بواری مێژوونووسی‌ و هەڵوێستە كوردانەكانی

“یەكەم؛ تێڕوانینی محه‌مه‌د ئەمین زەكی بۆ مێژوو”

“ئەمین زەكی” تێڕوانینێكی زانستییانەی بۆ مێژوو هەبوو، پێی وابوو نابێ‌ خۆمان ببەستینەوە بە ڕابردووەوە و بۆ ڕابردوو بژین، پێویستە مێژوو بەكاربهێنین بۆ خزمەتی ئەمڕۆ ‌و داهاتوومان، لەم بارەیەوە دەڵێت؛ هەر میللەتێك ئایندەی خۆی خستبێتە پشتگوێ‌ ڕابردووی فەرامۆش كرد، ئەوە مانای وایە بەرەو نەمان دەڕوات، هەر گەلێك ڕۆڵێكی لە ژیاندا هەبێت پێویستە ئاشنای ڕابردووی خۆی بێت، داهاتووشی لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕابردووەدا چاك بكات، بۆ ئەوەی داهاتوویەكی وا مسۆگەر بكات تا بیگەیەنێت بە ڕیزی گەلانی بەرز و پێشكەوتوو، لاوازی ‌و لە ناوچوون بۆ ئەو گەلانەیە كە تەنها بۆ رابردوویان دەژین، پاڵەوانانی ڕابردویان بە نەمری دەهێڵنەوە ‌و كارەكانیان دەژمێرن، بەڵام خۆیان لەوپەڕی ئاستی خراپ ‌و لەژێر باری هەژاری ‌و چەوساوەیدا دەژین(١).

ئەمین زەكی لەسەرقسەكانی خۆی بەردەوام دەبێت و دەڵێت:- “مەبەستم لەو قسانەی سەرەوە ئەوەنییە كە لە بەهای مێژووی ڕابردوو كەمبكەمەوە، بە پێچەوانەوە ڕێز و شكۆمەندی زۆر لە مێژوو دەنێم، چونكە مەزنترین ڕووداویان بۆ ئێمە تۆماركردووە ئێمە سوود لە بیروباوەڕ و كردەوەكانیان نابینین، ئەگەر لەگەڵ ژیان ‌و سەردەمی ئێستادا نەگونجێن ئەمەش بەمەبەستی چاككردنی ئێستا و خۆ ئامادەكردن بۆ داهاتوو بە باشترین شێوە”، هەروەها دەربارەی سوودی مێژوو، زەكی دەڵێت‌:- “بەڕاستی تاریخ وێنەیەكی عیبرەتە و انسان‌ و ئەقوام دەبێ‌ دائما استفادەی لێبكەن ‌و لە سببی سەرنەگرتنی بەعزێ ئیش‌و قیام باش وردببنەوە و توشی عینی نتیجە و فلاكت نەبن”، هەروەها ئەمین زەكی مەرجی داناوە بۆ تۆماركردنی مێژووی ڕاستەقینە و دەڵێت:- “زۆر تكایان لێدەكەم “مەبەستی لاوانە”، كە وەك بعضى معرینی دوێنێ ‌‌و ئەمڕۆ لە تاریخ نووسیندا حس ‌و خەیاڵ نەبن، لە خۆیانەوە هیچ هەڵنەبەستن‌ و حادساتی تاریخی نەگۆڕن بۆ ئەو بەحسانەی كە ئەینوسن، وەسیقەیەكی معتبر و معروف نیشان بدەن، ئەگەر وانەكەن ڕەنجیان بەضائع ئەچێ‌‌ و نوسینەكەیان قیمەتێكی عیلمی نابێ‌، لەلایەكی تریشەوە، خۆیان‌ و قەومەكەشیان پشتگوێدەخەن، من بە گوێرەی تدقیقات ‌وتتبعای خۆم، بە تەواوی تێگەیشتووم كە قەومی كورد و تاریخەكەی هیچ معتاجی ئەم نەوعە شتانە نییە، سەرچاوەی تاریخی زۆرە دەبێ‌ بۆی بگەڕێین ‌و بیدۆزینەوە‌ و پێگەیشتوانی كورد ئەمەیە”(٢).

“ئەمین زەكی” لە زووەوە هەوڵی شارەزایی بوونی داوە دەربارەی مێژوو و شوێنەوارناسی، زۆربەی تەمەنی بۆ ئەو مەبەستە تەرخانکردووە، لە پاش دەرچوونی لە قوتابخانەی ئەركان کاری لەسەر مێژووی سەربازی کردووە، لەمبارەیەوە زۆر بابەتی لە ڕۆژنامەی (طنينءتصويرالافكار) لە ئەستەنبوڵ بڵاوكردۆتەوە، هەروەها لە ڕۆژنامەی (وقت) یشدا پیشەی نووسەری سەربازی گرتۆتە دەست، وردە وردە تاوای لێهات بوو بە لێکۆڵەرێکی مێژوو، جگەلەوەش شارەزاییەکی باشی  زۆری لە زانستی عەرەبی ‌و فارسی ‌و توركی ‌وەرگرتبوو، تەنانەت هەوڵیداوە فێری زمانەكانی ئینگلیزی ‌و ئەڵمانی و فەرەنسی ببێ، تەنانەت بوو بە قوتابخانەیەک بۆ نەوەکانی دوای خۆی(٣ )، ئەو بەرهەمانەی کە لەکاتی ئەرکەکەی لە ناو سوپای عوسمانیدا نووسیونی بریتی بوون لە:-

1. عسمانلی ادروسی، بغداد، 1324 ك.
2. عسمانلی اسفاری حقندە تدقیقات، ئەستەنبوڵ، 1336 ك.
3. عراقی نصل غائب ایتدك، ئەستەنبوڵ، 1336 ك.
4. عراقی سفری، الرمز، ئەستەنبوڵ، 1336 ك.
5. عرب عمومید عسمانلی جبهەلی قایمی، ئەستەنبوڵ، 1337 ك.
6. سلمان ثاك ميدان محاربةسى ء ذيلى، ئةستةنبولَ 1338 ك.
7. بغداد وصول حادثة ضياعى، ئەستەنبوڵ، 1338 ك.
8. عیراق تاریخی، هەندێكی لێ چاپكراوە، ئەستەنبوڵ، 1338 ك.

چەند كتێبێكی تر كە تائێستا لە چاپ نەدراون(٤)، “محه‌مه‌د ئەمین زەكی” كارو چالاكی زۆری كردووە لە ژیانیدا چ وەك كەسایەتییەكی سیاسی كە لەم بوارەدا كاری زۆر باشی بۆ كردووە، چ وەك مێژوونووس، سەرەڕای كارەكانی لەم بوارانەدا لە ناو كۆمەڵی ئەدیبانیشدا، بەگوڵی دەستەی ئەدیب‌ و شاعیرەكان دادەنرا، دەتوانین بڵێین زەكی خۆی تەرخان نەكردبایە بۆ مێژوو، مێژووی كورد بەتایبەتی كەسێك دەبوو لە پێشەواكانی ئەدەب بەهۆی سیفەتەكانی وەكو جوانی هەست‌ و سۆز و نەرمی ‌و ناسكی وتەكانی ‌و بەرزی خەیاڵەكانی، لە هەندێك لە بۆنەكان كە شیعری بۆ ڕێكخستبوو، وەك شاعیرێك دەردەكەوت ‌واتاكانی بە چواری ڕێكخستوون بۆ وەڵامی “شێخ سەلام” كە بڵاوكرایەوە لە گۆڤاری گەلاوێژدا لەگەڵ هەندێك لە هۆنراوە ڕێكیخستبوون لە ئەستەنبوڵ، كاتێك یادی نیشتیمانی دەكردەوە ‌و حەسرەتی بۆ دەكێشا(٥)، هەرچەندە “ئەمین زەكی” خۆی بە سرووشتی خۆی پیشەی شاعیری نەكردووە، بەڵام كە بۆ نەیەك هاتبێتە پێشەوە، لەو مەیدانەدا ئەسپی خۆی تاو دەدا و بەم جۆرەش سیفەتی شاعیرانەی خۆی سەلماندووە، بۆ نمونە لە یەکێک لە شیعرەکانیدا کە  لە ڕۆژنامەی ژین 3 ی ڕەمەزان بڵاوکراوەتەوە دەڵێت:-

هەشت شیعرم بینی زۆرشیرین ‌و جوان

پێنج شیعری ئەوەڵ شایستەی شوكرە

سێ‌ شیعری دوایش پرسینی فیكرە

لەم شیعرە ڕێك ‌و سەرسامەدا دەردەكەوێت زەكی لە شیعردا قابیلیەتێكی سرووشتی هەیە و زمانەكەی خۆی زۆرباش دەزانێ‌، لە بەرئەوە بەمانایە، وەكو مەیلی داوەتە سەر ناساندنی كورد و كوردستان، ئارەزووی بكردایە و لەگەڵ شیعر و ئەدەبیاتدا خەریك ببوایە، گومانی تێدانییە كە خەزێنەی ئەدەبیاتی كوردیشی بە شوێنەواری ئەدەبی خۆی دەوڵەمەند دەكرد (٦)، بەڵام لەهەمان كاتدا پیرەمێردی شاعیر لە یاداشتەكەی خۆیدا تەواو پێچەوانەی ئەم ڕایەو دەڵێت: (ئەوەندەی زەكی لە بواری مێژوو ‌و سیاتسەتدا لێهاتووە ئەوەندە لەبواری شیعردا لێهاتوو نییە(٧ ). زۆر ڕێی تێدەچێ‌ ڕۆشنبیرانی عەرەبی پێی نەزانن كە مێژوونووسەكه‌مان ناو بەناو بەزمانی كوردی شیعری نوسیووە شیعرەكانیشی هەروەك چەندین پسپۆڕ بڕیاریان لێداوە ئەندازەیەكی بەرچاو دەربڕینی ڕوون‌ و لێوان لێوی هەستی نیشتیمانی تێدایە، تەنانەت “عەلائەدین سەجادی” نووسەر و لێكۆڵەری ناسراو ئەندامی “كۆڕی زانیاری كورد” لە توێژینەوە پێشەنگەكەی لەسەر مێژووی ئەدەبی كوردی ئەمین زەكی لە ڕیزی شاعیرانی كورد دایناوە زیاتر لەلێكۆڵەرێكی بە (مێژوونوسی شاعیر)(٨) یان دایناوە، هەروەها (رەفیق حیلمی) ش ئەوشایەتیەی بۆ دەدا و پێی وایە هەر بەزگماك شاعیر بووە(٩).

“دووەم؛ ڕۆڵی محەمەد ئەمین زەكی بەگ لە بواری مێژوونوسی ‌و هەڵوێستە كوردانەكانی”

“ئەمین زەكی بەگ” لە بواری مێژوودا بە باوكی مێژوو دەناسرا(٩)، مێژوو وەك زانست زۆر سەرنجی ئەمین زەكی ڕاكێشا، لە سەرەتاوە زۆربەی ئەو كتێبانەی دەخوێندەوە كە دەربارەی مێژوو بوون، وەك یەك شەیدای مێژووی كۆن ‌و نوێ ‌‌و مێژووی ڕۆژهەڵات ‌و ڕۆژئاوا‌ و مێژووی سیاسیی ‌و سەربازیی بوو، کاتێک لە ئەستەمبوڵەوە گەڕایەوە زۆر دەچووە كتێبخانەی (العصریە)،  بۆچوونێک هەیە لە بارەیەوە، کە دەڵێت “بە درێژایی ژیانی لە كتێب بەولاوە شتێكی تری قەرز نەكردوە”. دوای گەڕانەوەی لە ئەستەنبوڵ مامۆستای تایبەتی بۆ خوێندنی عەرەبی ‌و ئینگلیزی گرت لە فێربوونی عەرەبی ‌و قورئاندا هەنگاوی باشی بەرە و پێشەوەنا بەو جۆرە ئەمین زەكی هاتە مەیدانی مێژوونووسییەوە، یەكەم کتێبیشی لەبارەی مێژووی سەربازی بووە بەناوی (لەشكری عوسمانی)(١٠) کە لە ساڵی 1906 نووسیوویەتی(١١ )، لە ساڵی 1921حەوت بەرهەمی تری بڵاوکردۆتەوە، كە زۆربەیانی بۆ باسی بەسەرهاتی جەنگی یەكەمی جیهانی تەرخان كردوون بە تایبەت لە وڵاتی ئێراقدا(١٢ ).

سەبارەت بە کارکردنی زەکی دەربارەی مێژووی كورد، خۆی لەمبارەیەوە دەڵێت‌: “ئەو كاتەی دەنگوباوی تۆرانی جێگەی عوسمانی گرتەوە نەتەوە ناتوركەكانی ناو ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ووریا بوونەوە” (١٣)، واتە بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی بە ماوەیەك، گومان لەوەدانییە ئەو ئاڵوگۆڕانەی دوا بەدوای شۆڕشی ساڵی 1908 توركیا هاتنەكایەوە ‌و بە دەستووری زۆربەی هەرە زۆری ڕوناكبیرە وریاكانی تری سەرتاپای گەلانی تری ژێر دەستی عوسمانی كاری زۆریان كردە سەر هەستی نەتەوەیی، ئەمین زەكیش لە قسەكانی خۆیەوە ڕوون ‌و ئەوە دیارە كە لەدوای ئەو سەردەمەوە ئەم پرسیارەی لە خۆی کردووە کە نەتەوەی كورد لەچ ڕەگەزێکە و چی بەسەر هاتووە؟ كەس نەیتوانیووە وەڵامی ئەو پرسیارەی بداتەوە، هەر وەک خۆی لەو بارەیەوە دەڵێت: “بە سەدان كتێبی نوێی خوێندەوە ‌و گەلێك تێبینی ‌و سەرنجی تایبەتی لای خۆی تۆماركردووە”، بەر لە دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی جیهانی (١٩١٤  بۆ ١٩١٨)  بۆ ماوەیەك ئەمین زەكی ڕێی كەوتە ئەوروپا‌ و لە كتێبخانەكانی ئەڵمانیا و فەڕەنساش كەوتە پشكنین گەلێك زانیاری بە كەڵكی كۆكردەوە ‌و ژمارەیەكی باشی بەرهەمی ڕۆژهەڵاتناسانی لەگەڵ خۆی هێنایەوە، بەم جۆرە ئەمین زەكی بەردی بناغەی بۆ نووسینەوەی مێژووی كورد دانا، بەڵام ڕووداوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی ‌و ئەو ئەركە زۆرەی لەو ساڵە سەختانەدا كەوتۆتە ئەستۆی دەستیان گرت ‌و ناچاری جێبەجێكردنی پڕۆژەی ئەو كارەیان پێ دواخست(٤).

لەگەڵ تەواوبوونی جەنگ ئەمین زەكی لە جاران بە پەرۆشتر هاتەوە دەست ‌و زۆری نەبرد نزیكەی (200) لاپەڕەی دەربارەی مێژووی كورد بۆ چاپ ئامادەكرد، بەڵام لە ساڵی 1919 بە هۆی کەوتنەوەی ئاگرێک لەو گەرەکەی کە لە ئەستەنبوڵ لێی نیشتەجێ بوو، کتێبەکەی سووتا، ئەمەش ،زیانێکی گەورە بوو بەر کاروانی نووسینەووەی مێژووی کورد کەوت. تا لە ساڵی 1929 ئەمین زەكی بەرهەمە نایابەكەی “ڤلادیمێر مینۆرسكی” كە دەربارەی كورد لەئینسكلۆپیدیای ئیسلامدا بڵاوی كردۆتەوە، بڵاوکردەوە، دواتر لە ساڵی 1932 بە زمانی کوردی بەرگی یەکەمی کتێبی “خولاصەیەك لەتاریخی كورد و كوردستان(١٥)لە بەغداد چاپکردووە، لەم کتێبەدا پوختەی ڕووداوە هەرە گرنگەكانی كوردستانمان لە دێر زەمانەوە بۆ دەگێڕێتەوە، بیروڕای زانایان ‌وخۆشی دەربارەی نەژاد ‌و زمان ‌و ژمارە و دانیشتوانی كورد بۆ شیدەكاتەوە. ئەمین زەكی یەكەم كورد بوو پەنجەی خستە سەرمەبەستی ڕاستەقینەی پەیماننامەی سیڤەر‌ و ئامانجە نەبینراوەكانی(١٦)، بێگومان گرنگترین دەستكەوتی ئەو بەرهەمەی ئەمین زەكی بریتیە لەڕوونكردنەوە ‌و سەلماندنی ئەو بیروڕاکانی مینۆڕسكی دەربارەی نەژادی كورد(١٧).

“خولاصەیەك لەتاریخی كورد و كوردستان” سەرنجی ژمارەیەكی زۆری زانایانی كورد و بیانی ڕاكێشا، بێگومان لە خۆڕا نیە كوردناسی بەناوبانگ (باسیلی نیكتین) “خولاصە”بە تەواوكەری”شەرەفنامە(١٨)”دادەنێ‌. بەرگی دووەمی خولاصە لە ساڵی 1937 هەر لە بەغداد لە چاپدراوە كە بۆ باسی مێژووی میرنشینە ناودارەكانی كورد و كوردستانی تەرخانكردووەو بەسەر هاتە هەرە گرنگە كانی میرنشینی سالاری‌ و شەدادی ‌و عەننازی ‌و دۆستەكی ‌و ئەیوبی ‌و زەندی ‌و لوڕی ‌و جزیرو بۆتان ‌و بادینان‌ و بابان ‌و سۆران ‌وموكریان ‌و كەلهوڕ ‌و زەنگەنە‌ و تەڕگەوەر ‌و شوانكارە‌ و میرەبەگ ‌و دەسەڵاتدارەكانی بۆ گێڕاوینەوە‌ و گەلێك لاپەڕەی نەزانراوی ڕابردووی بۆ ڕوونكردووینەوە هەر دوو بەرگەکە لەلایەن مامۆستا محه‌مه‌د عه‌لی عەونی وەرگێراوەتە سەر عەرەبی، یەكەمیان لە ساڵی 1939 دووەمیان لە ساڵی 1948 هەر لەوێ‌ لە چاپدراوە(١٩). ئەمین زەكی دیسان هەر بۆ خۆی هەنگاوی گەورەی دووەمی لە مەیدانی مێژوونووسی كوردی دانا “تاریخی وڵاتی سلێمانی” كە لە ساڵی 1939 لە بەغداد چاپی كردووە (294) لاپەڕەیە بە درێژی باسی سەردەمی كۆن ‌ونوێی سلێمانی ‌و دەوروبەری ‌و ناودارانی ‌وعێل ‌و هۆزەكانی ‌و ژمارەی دانیشتوان ‌و قوتابخانە ‌و مزگەوتەكانی ‌و گەلێ‌ شتی ترمان تێدا بۆ دەكات، تاریخی ولاتی سلێمانی سەرچاوەیەكی ڕەسەن ‌و بایەخدارە بۆ هەركەسێك بیەوێ‌ لە هەر لایەنێكی ژیان ‌و بەسەرهات ‌و ئاڵوگۆڕەكانی ئەو ناوچە بكۆڵێتەوە (٢٠).

کتێبی سێیەمی ئەمین زەكی لە بواری مێژوویدا” مشاهیر الكرد ‌و كردستان” ی بەزمانی كوردی بە دوو بەرگ دانا، ساتیعە خانی كچی كردویەتی بە عەرەبی، یەكەمیان لە بەغداد ساڵی1945 دا‌ و دووەمیان لە میسر ساڵی 1947 دا بە هەندێ‌ دەستكاری مامۆستا محه‌مه‌د عه‌لی عەونییه‌وە لە چاپدراون(٢١)، هەروەها کتێبی (تەئریخی لیوای سلێمانی) بە زمانی كوردی لە ساڵی 1937 لە بەغداد لە چاپکردووە، لەهەمان كاتدا ئەمین زەكی زنجیرەیەك وتاری مێژوویی بە نرخی لە گۆڤاری گەلاوێژدا بڵاوكردۆتەوە كە بەشی هەرە زۆریان زانا‌و گەورە پیاوانی كوردن (٢٢)، دوایی بوونە ناوەڕۆكی بەرهەمێكی دوو بەرگی بایەخداری تری مێژوونووسی گەورەمان، لە یەكێك لە وتارە بەنرخەكانی لە گەلاوێژدا نەورۆز جەژنی ئاگربەستی نییە بەڵكو جەژنی تازە بوونەوەی ژیانە بۆ یەكلایكردنەوەی، وەك دەڵێت‌: “كارێكی زۆربە جێیە” (٢٣)، بەڵام لە بەرئەوەی ئەمین زەكی تەنها مێژوونووس نەبووە، لەبەرئەوەش بوو گۆڤاری گەلاوێژی بە جگەر گۆشەیەكی خۆی دەزانی (٢٤)، ژمارەیەك وتاری زمانەوانی ‌و(٢٥) ، ئەدەبی‌وكۆمەڵایەتی بەكەڵكی تێدا بڵاوكردۆتەوە (٢٦). بە هەر تەرازوویەك بەرهەمە نایابەكانی مامۆستا بكێشین ‌و بە هەر پێودانگێك بیانپێوین دەگەینە یەك ئەنجام:- ئەمین زەكی مێژوونووسێكی یەكجار گەورەیە هیرۆدۆت‌ و گوجاردینی ‌و ئیبن خەلدونی كوردە نەوەی بەوەفای دوای شەرەفخان ‌و ڕابەری دڵسۆزی سەرتاپای مێژوو نووسانی دوای خۆین، ئەم هۆكارە پاڵیان نا بەدەستەیەك ڕوناكبیریی لێهاتووی كوردەوە “محه‌مه‌د عه‌لی عەونی ‌و ساتیعە خان ‌و جەمیل ڕۆژبەیانی” شاكار و بەرهەمەكانی وەربگێڕنە سەر زمانی عەرەبی‌ و بەو جۆرە پەرە بە مەودای ڕاگەیاندنی خزمەتە گەورەكانی ئەمین زەكی بدەن(٢٧).

ئەمین زەكی لە ماوەی كەمتر لە20 ساڵ باشترین كۆمەڵە توێژینەوەی زانستی لە سەر مێژووی كورد لە كۆنەوە تا سەرەتاكانی سەدەی بیستەم پێشكەشی نەتەوەكەی كردوە‌ و بەزمانی خۆیشیان دایڕشتووە بە پێی قسەی “محه‌مه‌د جەمیل ڕۆژبەیانی” مێژوونووسی كورد شانازی بەوە دەكات كە یەكێ‌ بووە لە شاگردەكانی ئەمین زەكی (٢٨) ، چونكە مێژوونووسە ناودارە كانی كورد جگەلە چەند كەسێكیان نەبێ‌ بەرهەمەكانی خۆیان بە توركی ‌و عەرەبی ‌وفارسی نووسیووە(٢٩). نووسراوەكانی ئەمین زەكی سەرلەبەری بیروڕا و چالاكیەكانیش، سەرنجی كەرتێكی بەویژدان، هەروەها هەست پێكردووی دەستە بژێری عەرەبی بە تایبەتی ئێڕاقییەكانی بۆ لای خۆی ڕاكێشا بوو بۆ ڕوونكردنەوەی مەبەست لێرەدا پێویستە ئاماژە بە نمونەیەك بدەین، “محه‌مه‌د به‌هجه‌ت الاثرى ء عبدالرزاق الحسنى” ئەم دوانە بوون لە سەرەتای ساڵانی  چلی سەدەی ڕابردوەوە چوار دیواری زیندانی عمارە لە گۆشەیەكی بەر تەسكی ئەم نیشتیمانە بەر فراوانەدا لەگەڵ “محه‌مه‌د جەمیل ڕۆژبەیانی” كۆی كردبوونەوە هانیان دا تا كتێبەكەی “ئەمین زەكی، تاریخ ولاتێ”‌ سلێمانی كە پێشتر باسی لێوەكراوە وەریبگێڕێ‌، لەو ساوەش خاوەنی كتێبی (تاریخ الوزارات العراقیە) پێی وا بووە كە محمد ئەمین زەكی لە باشترین ‌و زانا ‌و مێژوونووسانە(٣٠)، بە هەمان پێودانگیش بە ڕای (عباس العزاوی)  ئەمین زەكی زانایەكی بەخشندە بوو هەر ئەویش بوو كتێبەكەی خولاصەی تاریخی كورد و كوردستان لە زۆر قەدیمەوە تاكو ئەمڕۆی لە سەرچاوە ڕەسەنە گرنگەكان دەستنیشان كر ، هەر ئەو خۆی لە دانانی بەرگی دووەمی كتێبە ناسراوەكەی “عشائر العراق” سودی لەم كتێبە ‌و هەروەها كتێبی”تاریخی سلێمانی ‌وڵاتی” وەرگرتووە (٣١).

ئەوەی كە زۆرگرنگە لەم بارەیەوە باسی لێوە بكەین ئەوەیە چەندین لە توێژەرە بیانیەكانیش سودیان لە توێژینەوە مێژوویەكانی ئەمین زەكی وەرگرتووە، لەوانە (س . ج . ئەدمۆنس) لە كتێبی كورد و تورك ‌و عەرەب، هەروەها (باسیلی نیكتین) لە كتێبەكەی بە ناوی (كورد) كە لە سالی 1956 بە زمانی فەرەنسی بڵاوی كردەوە، سودی لە سێ‌ بەرهەمە سەرەكیەكەی ئەمین زەكی وەرگرتووە، هەروەها زۆرینەی پسپۆڕانی سۆڤیەتی سودیان لە توێژینەوەكانی ئەمین زەكی وەرگرتووە، (د. ڤاسیلیڤیا) لە وەڕگێڕانی شاكارە مێژووییەكەی ناونرا بە (شەرەفنامە) بۆ سەر زمانی ڕوسی هەروەها جەلیلی جەلیل لە دوو كتێبەكانی پشتی بە چوار بەرهەمی ئەمین زەكی بە ستووە (٣٢). ئاساییە بەرهەمەكانی زەكی زیاتر لە هەر كەسێكی تر سەرنجی توێژەرانی كورد ڕابكێشێ‌ لێرەدا بە نمونە تەنها دوو لەو شایەتیانە تۆمار دەكەین، یەكەمیان هی نووسەری كوردی سوریایە لە كتێبی خولاصە تاریخی كورد و كوردستان لە زۆر قەدیمەوە تا ئەمڕۆی، لە زنجیرە وتارێكدا كە لە گۆڤاری هاوار دا بڵاوی كردۆتەوە، بەرز نرخاندویەتی ‌و بە باشترین كتێبی داناوە، كە دوای شاكاری كلاسیكی شەرفنامە(٣٣)، بە خامەی مێژوونووسێكی كورد نوسرا بێ‌، بە ڕای “جەمال بابان” ‌و دادوەر و توێژەری كوردی ئێراقیش لە تازەترین توێژینەوەدا، “ئەمین زەكی” پێویستی بە ناساندن نییە، چونكە ئەو لەوە ناسراو و بەناوبانگترە (٣٤)، بە حوكمی ناوبانگی زاستی، هەروەها پێگەی كۆمەڵایەتی، دیسان ناوی زەكی خراوەتە زۆر لە ئینسكلۆپیدیاكان لە (اعلام) ە كەی زەركەلی(٣٥)، هەروەها لە (اعلام الكردی میر بەسیریشدا) كە لە لە ندەن دەرچوو بە جۆرێ‌ زیاتر لە 20 جار وەك ناساندن ‌و سەرچاوە ناوی هاتووە، لەم نێوەدا ناوێكی دیكە لە هەموو كتێبەكە دا نابینیتەوە شان لە شانی بدات(٣٦)، هەر بۆیە مایەی سەرسوڕمان نییە كە (حەمید ئەلعەنبەلی) ڕۆژنامەنووسی نەجەفی لە ئینسكلۆپیدیاكەیدا لە بارەی زانایانی عێڕاقەوە بە زانایەكی ناودار و یادەوەری مێژوویی ‌و قوتابخانەیەكی مێژوویی كورد ناوی دەبات(٣٧).

پەراوێزو سەرچاوەکان:-

١. محمد ئەمین زەكی: خولاصەتاریخی كوردوكوردستان لە زۆر كۆنەوە تاكو ئەمڕۆ، جڵدی یەكەم، ل177. دانەری چاپخانەی دارالسلام، بغداد، 1931، ل237.

٢. محمد ئەمین زەكی: سەرچاوەی پێشوو، ل5.

٣.صدیق ساڵح: سەرجەمی بەرهەمی محمد ئەمین زەكی بەگ، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2005، ل273.

٤.رەفیق صاڵح: مشاهیرالكردوكردستان، سەرچاوەی پێشوو، ل18.

٥. رەفیق حیلمی: سەرچاوەی پێشوو، ل38،33.

٦. رەفیق صالح: چی لەبارەی ئەمین زەكیەوەگوتراوە، چاچخانەی شڤان، سلێمانی، 2009، ل44-45.

٧. عەلائەدین سەجادی: مێژووی ئەدەبی كوردی، چاپی دووەم، بەغداد، 1971، ل596.

 ٨. شمس كردستان(مجلە)بغداد: العدد81، تشرین الاول، 1993، ص37-38.

٩. المثقف الجدید (المجلە) العدد: 132، بغداد، 1993، ص81.

١٠. صدیق صاڵح: سەرجەمی بەرهەمی محمدئەمین زەكی بەگ، چاپخانەی شڤان، سلێمانی ، 2002، ل269.

١١. كتێبی لەشكرعوسمانی محمدئەمین زەكی بەزمانی توركی نووسیوویەتی.

١٢.  د.كەمال مەزهەر: مێژوو، چاپی یەكەم، بەغداد، 1983، چاپی دووەم، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2008، ل158-159.

١٣. چۆن عێڕاقمان لەدەست چوو، شەڕەكانی عێڕاق‌ و هەڵەكانمان، شەڕی سەلمان پاك‌ و پاشكۆیەك، بەغداد ‌و بەسەر هاتی دواین كەوتنی” ئەمین زەكی ئەو كتێبانەی بە زمانی توركی نوسیون، لە ئەستەنبوڵ یان لە بەغداد چاپی كردوون، “هێرش بۆ سەركوت ‌و ئابڵوقەدانی” دوو بەرگە بەدەست نووسی پێشكەشی مۆزەخانەی بەریتانیای كردووە ‌و سوپاسنامەی تایبەتی لەسەر وەرگرتووە.

١٤. محمدئەمین زەكی: خولاصەیەكی تاریخی كوردوكوردستان…. س . پ، ل٥٦.

١٥.  گەلاوێژ: ژمارە 7، ساڵی 9، تەموزی 1948، ل92،49.

١٦. لە ساڵی1931 لە بغداد چاپی كرد، 398 لاپەڕەیە، وەك دەگێڕنەوە هەر ئەو دەوروبەرەش حەمدی بابان داوای لە زانای هێژا (ئەنستاس ماری كەرمەلی) كرد كتێبێك دەربارەی مێژووی كورد دابنێت‌ و، وا دیارە حەمدی بەگی بابان دوای تەواو بوونی ئەو كتێبەی پیشانی ئەمین زەكی داوە، ئەمین زەكی پێی وابووە بەرهەمەكەی كەرمەلی ئەو كەلەبەرەی پێ‌ پڕنابێتەوە، بۆیە زیاتر پێی لەسەر كارەكانی خۆی داگرتووە، وادیارە دەستنووسی ئەو كتێبەی ئەنستاس كەرمەلی دەربارەی كورد دایناوە ئێستە لە مۆزەخانەی بەغداد هەڵگیراوە.

١٧. گۆڤاری كۆڕی زانیاری كورد: ژمارە 1، 1973، ل566،552.

١٨. محمدئەمین زەكی: سەرچاوەی پێشوو، ل250.

١٩. سۆزان كەریم مستەفا: تۆفیق وەهبی ژیاننامەڕۆڵی لەبزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی دا، سلێمانی، 2004، ل16.

٢٠. صدیق صالح: سەرچاوەی پێشوو، ل274.

٢١. سدیق ساڵح: گۆڤاری ژین، بنكەی ژین بۆبوژانەوەی كەلەپوری‌ و بەڵگەنامەیی ‌و ڕۆژنامەوانی كوردی، ساڵی یەكەم، ژمارە 1، 2009، ل295.

٢٢. صدیق صاڵح: سەرجەمی بەرهەمی محمدئەمین زەكی بەگ، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2005، ل274.

٢٣. ئەووتارانەی بەناونیشانی كوردی بەناوبانگەوە بڵاودەكردەوە.

٢٤. گەلاوێژ: ژمارە 1، كانوونی دووەمی 1943، ل7،1.

٢٥. وتاری ئامۆژگارییەكی دڵسۆزانەی بەمجۆرە دەستپێكردبوو:(( من ئەم گۆڤارە بە جگەر گۆشەی خۆمی دەزانم-گەلاوێژ، ژمارە 4، نیسانی 1947، ل1.

٢٦. محمدئەمین زەكی: زمانی كوردی، گەلاوێژ، ژمارە 3، مارتی1943، ل9،1.

٢٧. ئەمین زەكی جار جار شیعریشی وتووە سەرەتا بە توركی ‌و دوایی بە كوردی، یەكێك لەو شیعرانە كە لە ژمارە 5 ی ساڵی1944 بڵاوی كردۆتەوە بەناوی (سڵاو لە سەلام)ە وە پێشكەشی سەلامی شاعیری كردووە‌ و تێیدا دەڵێت‌:

كاتی لە میسر گەڕامەوە شام

لاوانی گەلم دەور و و پشتیان دام

قسە و باسمان كرد لە بابەت خۆمان

خۆشە سكاڵا لەگەڵ لاوەكان

یەكێكیان باسی گەلاوێژی كرد

مەدحی ژمارە حەوتەمی كرد

**

سەرنجم لێدا دیم لە ئەو گوڵە وێنەی پەسەندی وەفای بەدڵە

قەڵەمی سەلام ڕەگ ‌و بۆی پێدا

لە ناو گوڵ دەستەی گەلاوێژی نا

 ٢٨. گەلاوێژ: ژمارە 1، سلێمانی، 1939، ل8،3.

٢٩.  لە پێشەكیەكی بۆ وەرگێڕانی عەرەبی كتێبەكەی ئەمین زەكی لە بارەی مێژووی سلێمانی ‌و ولاتی كە لە بەغداد ساڵی 1941چاپكراوە، ل7.

٣٠. رەفیق حیلمی: شیعروئەدەبیاتی كوردی، بەرگی یەكەم، چاپخانەی نفیچ، بەغداد، 1941، ل38،33.

٣١. عبدالرزاق الحسنی: تاریخ الوزارات العراقیە، الجزء الثاني دار شؤن الثقافة العامە، بەغداد، 1988، ص28.

٣٢. عباس العزاوی: عشائر العراق، الجزء الثاني ، بغداد، 1947، ص9.

 ٣٢. بریتین لە (ڕاپەڕینی كورد لە ساڵی 1880، مۆسكۆ 1966، كوردی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی.

٣٣. هاوار: دیمەشق، ژمارە 28،30، مایس و حوزەیران ‌و تەموزی 1941.

٣٤. المذكرات علی كمال عبدالرحمن، تقدیم وتحقیق، جمال بابان، ص92،32.

 ٣٥. الزركلی: الاعلام، المجلد السادس، ص308.

٣٦. رفیق صاڵح: مشاهیرالكرد‌وكردستان، بنكەی ژین، السلیمانیە، 2005، ص5.

 ٣٧. رفیق صاڵح: سەرچاوەی پێشوو، ل6.