وێنه‌يه‌كى سه‌رده‌مى كۆمارى مهاباد و چه‌ند نهێنيه‌كى نه‌زانراو

دامەزراندنی كۆمار جگە لەوەى دەستكەوتێكی سیاسی جووڵانەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد بوو، نیشاندەری گەشەی بیری ناسیۆنالیزمی كوردیش بوو لەڕۆژهەڵاتی كوردستاندا، پاش ڕاگەیاندنی كۆماریش “قازی محەمەد” وەك سەرۆك كۆمار دەست نیشان كراو لە (11ی شوباتی 1946)یشدا بڕیاری پێكهێنانی دام ودەزگای كابینەی وزاری دا كە بە (هەیئەتی ڕەئیسەی میللی) دەناسرا بەسەرۆكایەتی حاجی بابا شێخ پێكهێنرا، كابینەی وەزارەتەكەش بەم شێوەیە دامەزرا:-

1. قازی محمد- سەرۆك كۆمار.

2. حاجی باباشێخ- سەرۆك وەزیران وسەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان.

3. محمد حسێن خان سەیفی قازی- وەزیری بەرگری.

4. مەلاحسێن مەجدی- وەزیری داد.

5. حاجی مستەفا داوودی- وەزیری بازرگانی.

6. محمد ئەمین موعینی- وەزیری كاروباری ناوخۆ.

7. میرزا ئەحمەدئیلاهی- وەزیری ئابووری.

8. كەریمی ئەحمەدیان- وەزیری پۆستەو تەلەگراف و تەلەفۆن.

9. مەنافی كەریمی- وەزیری پەروەردە.

10. سەیدمحمد ئەیوبیان- وەزیری تەندروستی.

11. عبدالرەحمان ئاغای ئێلخانی زادە- وەزیری كاروباری دەرەوە.

12. سمایل ئاغای ئیلخانی زادە- وەزیری ڕێگاوبان.

13. خەلیل خوسرەوی- وەزیری كار.

14. محمود وەلی زادە- وەزیری كشتوكاڵ.

15. شێخ محمد بورهانی- ڕاوێژكاری سەرۆك كۆمار.

16. عومەرخانی شكاك- فەرماندەی گشتی سوپا[1].

یەكێك لەكارە هەرە گرنگەكانی كۆماری كوردستان گرنگی دان بوو بەزمان و فەرهەنگی كوردی و دەركردنی ڕۆژنامە و گۆڤار، لەوانە:- گۆڤاری هاواری كورد، گۆڤاری هاواری نیشتمان، هەڵاڵە، گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵان، گۆڤاری كوردستان وڕۆژنامەی كوردستان. ئەمە و جگە لەوەی لە ڕۆژی (11/1/1946) یش واتە پێش ڕاگەیاندنی كۆمار “قازی محه‌مه‌د” فەرمانی دا خوێندن بكرێت بەزمانی كوردی و ماوەی (10)ڕۆژیش مۆڵەت درابوو بەو كوڕوكچانەی كە تەمەنیان بۆ خوێندن دەگونجا بنێردرێنە قوتابخانە، ئەگینا ڕووبەڕووی سزای تووند دەبنەوە، هەروەها پێشەوا فه‌رمانی دا ناوی (مەدرەسەی پەهلەوی) بگۆڕێت بە (مەكتەبی كرمانجی كوردستان).

هەر بە مەبەستی باشكردنی هەل و مەرجی خوێندن و خوێندەواری، كۆمار چەند هەنگاوێكی گرنگی هاویشت “مەنافی كەریمی”،كە كرابوو بە وەزیری فەرهەنگ (مەعاریف) و هەیئەتێكیش بەناوی (هەئیەتی فەرهەنگی كوردستان)دامەزرا، ئەم هەیئەتە چەند بڕیارێكی گرنگی دەركرد لەوانە:-

• ئامادەكردنی خەڵكی نەخوێندەوار بۆخوێندنی شەوانە.[2]
• ئەو منداڵانەی بێ‌ كەسن و خەریكی سواڵكردنن كۆبكرێنەوە و بەناو میللەتدا دابەش بكرێن و بنێردرێنە بەر خوێندن.
• سەرجەم تابلۆی قوتابخانە و به‌رێوه‌به‌رایه‌تییه‌كان و….هتد بگۆڕدرێن و بەزمانی كوردی بنوسرێن. هەروەها دەستەیەكی نزیكی (50) خوێندكاری كوردیش بۆ یەكێتيی سۆڤیەت و دەیان خوێندكاری تریش بۆ زانكۆی تەورێز نێردران و لەنێو مەهابادیشدا كتێبخانەی میللی كوردستان و ڕادیۆی دەنگی كوردستان دامەزرێنران، ئەمەش ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لەبەرزكردنەوەی ئاستی خوێندەواری و هۆشیاری جەماوەری كورد.

سینەما و شانۆش، كە بەلایەنێكی گرنگی بواری ڕاگەیاندنی بینراو بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری سیاسی و كۆمەڵایەتی و تێگەیشتنی خەڵك لە كێشە جۆراوجۆرەكانی ژیان دادەنرێت جێگای بایەخی كۆمار بوو، لەو ماوەیەدا (3)شانۆگەری نمایش كران، كەدوانیان لە نووسینی پێشەوا خۆی بوون. یەكێكی تر لە كارە گرنگەكانی كۆمار پێكهێنانی سوپای میللی، كە بەهێزی پێشمەرگە ناسرا بوو دامەرزاند و “محەمەد حسێن سەیفی قازی” كرابووە وەزیری جەنگ، ئەم هێزەش ئامانجی بنەڕەتی بریتی بوو لە پارێزگاری كردن لە كۆمار و بەرگریكردن لەئاسایشی خەڵك و ژیانی هاووڵاتیان، پێشمەرگایەتی كارێكی ئارەزوومەندانە بوو سیستەمی بە زۆركردن بە پێشمەرگە ڕانەگەیەنرابوو، هەروەها فەرماندەی گشتی هێزی ڕەسمی یەك لە چوار ژەنەراڵەكانی كۆمار بوو، جگە لەو هێزانە سەرۆكایەتی كۆمار هێزی بارزانیەكانیشی لەبەردەستدابوو، كە لەلایەن “مەلا مستەفا”وە ڕابەرایەتی دەكران. وێڕای ئەوانەی ئاماژەمان پێكرد، كاربەدەستانی كۆمار چەند هەنگاوێكیان هاویشت كە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بەبیركردنەوەی ناسیۆنالیستانەی سەرۆكایەتی كۆمارەوە هەبوو، لەوانە:- لە ڕۆژی ( 17ی كانوونی یەكەمی 1945)بۆ یەكەمجار و لە(22كانونی دووەمی 1946)یش لەمەهاباد بەڕەسمی دواتریش لەشار و گوندەكانی تری كوردستان ئاڵای سێ‌ ڕەنگی كوردستان هەڵكرا. ئاڵای كوردستان هەروەك “حوسێنی مەدەنی” دەڵێت:- “تەنها بریتی نەبوو لە ئاڵای (ح.د.ك) بەڵكو ئاڵای نەتەوایەتی نەتەوەیی كوردبوو لە هەر چوار پارچەی كوردستان دا، كە پێشتر لەكۆبوونەوەی هاوبەشی ڕابەرانی كۆمەڵەی (ژ.ك) و حیزبی هیواو نوێنەرانی كوردستانی توركیا و سوریادا كە لەمەهاباد بەسترابوو، ڕەنگ وشكڵ و ئاڕمی ئاڵای كوردستانیان دیاری و پەسەند كردبوو”، دواتر سروودێكی نەتەوەیش بۆكۆمار دانرا كە بریتی بوو لە سروودی (ئەی ڕەقیب).

يه‌كێكى تر له‌ كاره‌ ديپلۆماسى و گرنگه‌كانى كۆمارى مهاباد، بريتى بوو له‌ به‌ستنى په‌يوه‌ندى له‌گه‌ڵ كۆمارى ميللى ئازه‌ربايجان.[3] كۆماری كوردستان بەبەراورد لەگەڵ كورتی ماوەی تەمەنی دا و زۆر كاری گرنگی تری لەبواری سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی كە ڕاستەوخۆ خزمەتیان بەبیری ناسیۆنالیزمی كوردی كردووە ئەنجامداوە. بەڵام ئەوەی تا ئێستا كەمتر لەبارەیەوە قسەی لەسەر كراوە ئەو ناكۆكیە شاراوانەی نێوان بنەماڵە باڵادەست و دەست رۆیشتووەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستانە لەسەروبەندی ڕاگەیاندنی كۆمار، كە بەداخەوە مێژووی نوێ‌ و هاوچەرخی كورد پڕن لەنمونەی كیشمەكێش و ململانێی ناشەریفی بنەماڵە و خێڵ و عەشیرەتەكانی كورد، كە ئەمە هۆكارێكی سەرەكی دووبەرەكی نێوان ڕیزەكانی كورد و زۆرجاریش تێكشكان و هەرەسهێنانی شۆڕشەكانی كورد و لەدەستدانی هەلە مێژوویەكان بووە. ئەوەی لێرەدا دەمانەوێ‌ تیشكی بخەینەسەر ئەو ناكۆكیانەی نێوان بنەماڵەی نەهریەكان و قازی بووە لە سەروبەندی كۆماری مهاباددا، كە ئەو كاتە “سەید عه‌بدولڵای كوڕی شێخ عەبدولقادری شەمزینی كوڕی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری” سەركردەی شۆڕشی ساڵی (1880)سەرۆكاری ئەم بنەماڵەی دەكرد، كە لەچلەكاندا واتە پێش ڕاگەیاندنی كۆمار لە لایەن حزبی دیموكراتەوە، لەناوچەكانی لەدەوروبەری شاری ورمێ‌ نیشتەجێ‌ بوون. هەروەك دكتۆر “سەید عەزیزی شەمزینی” لە بیرەوەریەكانیدا ئاماژەی پێكردووە:- “لەپاش ئەوەی جەمهوری مەهاباد بەسەرۆكایەتی قازی محەمەد دروست كرا، قازی محه‌مه‌د بۆ ڕۆژی ئیعلانی جەمهورییەت، هەموو گەورەكان و ڕەئیس عەشیرەتەكانی دەعوەت كردبوو بۆ مەهاباد، منیش لەگەڵ باوكم چووین بۆ مەهاباد. لەبەرئەوەی قازی محەمەد دەترسا لە نفوزی باوكم، كە لەمەهاباد و ناو عەشیرەتەكان، بۆ ئەوەی نفوزی باوكم لەناو خەڵقی مەهاباد و عەشیرەتەكان بشكێنێ‌، لە ڕۆژی ئیعلانی جەمهورییەت، پاش ئەوەی “قازی محەمەد” قسەی كرد، (زیڕۆ هەركی) بە قسەی “قازی محەمەد” و (نماز عەلییۆف_ نوێنەری یەكێتی سۆڤیەت لە مەهاباد) قسەی كرد، هێرش و ئیتیهامی زۆری بەباوكم گوت، وە منیش لەپاش “زیڕۆی هەركی” جوابی زیڕۆم بە تووندی دایەوە و بۆ ئەو خەڵقەی، كەلەوێ‌ بوون”. [4]

بە گەڕانەوە بۆ ئەرشیف و وێنەكانی ئەوساتەی، كە جەماوەرێكی زۆر لەچاوەڕوانی ڕاگەیاندنی كۆماردابوون وێنەیەكی یادگاری لەم دیمەنە مێژوویەدا گیراوە، لەم وێنەیەدا جگە لەوەی “سەید عەزیزی شەمزینی” لەتەنیشت بارزانیەوە وەستاوە و پیاوێكی ئایينی لەنێوانیاندایە، جێگەیەكی چۆڵ لەنێوان “مستەفا بارزانی و مەلاحسێنی مەجدی”دا (وەزیری عەدالەت و دادوەری كۆماری مەهاباد) دەبینین، ئەم جێگە چۆڵە لەسەرەتای ئاهەنگەكەدا بۆ “سەید عه‌بدولڵای نەوەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری” تەرخانكرابوو، بەڵام كە “زێڕۆ بەگی هەركی” لەو تارەكەیدا هێرشی كردۆتە سەر ناوبانگی “سەید عه‌بدوڵڵا”، ئیتر لەوە وە سەید، كە دەبینێ‌ بە بەرچاوی ئەو هەموو خەڵك و پیاو ماقووڵ و نوێنەرەوە قسەی پێ‌ دەوترێت ئەو جێگایەی بەجێ‌ هێشتووە، دواتر وەك دەردەكەوێ لە وتاری پیرۆزبایەكەی “سەید عەزیز”دا، كە بەبۆنه‌ی ڕاگەیاندنی كۆمارەوە پێشكەشی كردووە، وەڵامێكی تووندی زێرۆی دواتەوە. تەنانەت باس لەوەش دەكرێ‌ خەریك بووە كۆبونەوەكە بشێوێنرێت،‌ بەڵام دواتر “قازی موحەمەد” نەیهێشتووە. وەك لەسەرچاوە مێژوویەكانی ئەو سەردەمەشەوە دەردەكەوێت، كە ناكۆكییە بنەماڵەیەكان ڕەگ و ڕیشەیەكی كۆنتریان هەبووە، كە پەیوەست بوون بەسەردەمی شۆڕشەكەی سمكۆی شكاكەوە. ئەمە و جگە لەوەی هەر لەو یادداشتانەدا دكتۆر “عەزیزی شەمزینی” ئاماژە بەڕووداوێكی تر دەكات و دەنوسێت “لەپاش دامەزراندنی جەمهورییەتی مەهاباد بە موودەتێك (50) قوتابی وە لە جەمهوریەتی ئازەربایجان(250) ناردنیانین بۆ خوێندن لە باكۆ(مەركەزی جەمهورییەت) لەشورەوی، لەبەرئەوەی قازی محەمەد دەیویست منیش وەك ڕەهینێك لەگەڵ ئەو قوتابیانە بنێرێت بۆئەوەی باوكم هیچ شتێك دژی قازی محەمەد نەكات، چونكە خەڵقی مەهەباد و عەشیرەتەكان بە كوللی دەیانویست باوكم لە جێی قازی محەمەد ببێتە ڕەئیس جەمهورییەتی مەهاباد ،منیش لەگەڵ ئەو قوتابیانەی مەهاباد چووم بۆ (باكۆ).[5]

ئێمە لێرەدا مەبەستمان ئەوە نییە لەگرنگی و بایەخی كۆمار و دەستكەوتەكانی بۆ گەلی كورد لەو قۆناغەدا كەم بكەینەوە، تەنها مەبەستمان بوو ڕوونكردنەوەیەكی مێژووی لەسەر ئەو وێنە یادگاری و مێژوویەی ساتی ئیعلانكردنی كۆمار ڕوون بكەینەوە وەك لاپەڕەیەكی تەم و مژاوی لە كۆماری مهاباد، چونكە وێنە هەم خۆی دەبێتە مێژوو هەمیش گرتنی چركەسات و تەمەنێكە لەژیانی مرۆڤەكان، كە دواتر دەبێتە زمانحاڵی ساتێك لە ساتەكانی مێژوو، كە زۆرجار ئەوەی وێنەیەك دەریدەبڕێت بە چەندین لاپەڕە ناتوانرێ‌ گوزارشتی لێبكرێت، ئەم وێنەیەش دەكرێ‌ لەخانەی ئەو جۆرە وێنانەدا دابنرێ‌ كە گێڕانەوەیەكی بێ‌ دەنگی ململانێ‌ و ناكۆكی ئەوێ‌ ڕۆژ و ساتی ڕاگەیاندنی كۆماری مەهابادی خێل و بنەماڵە كوردیەكانە.

غەنى بلووریان ڕووداوێک لەمەڕ کێشەکانى ناو کۆمار دەنووسێت “حوسێنى فروهەر، کە یەکێک بوو لە دامەرزێنەرانى کۆمەڵەى ژ.ک، بەهۆى هەندێک کردەوە نالەبار لە کۆمەڵە وەلانرا، بەڵام کاتى دامەزراندنى کۆمارى کورد لە مهاباد سەبارەت بە ڕابردووى هێنایانەوە و کردیان بە سەرهەنگى سوپاى میللى، کە ئەمجارەش بەهۆى بێ دیسپلینى و کردەوەى سەربەخۆیی نادروست لە ئەرتەشى میللى دەریانکرد، ناوبراو کاتێ سەرهەنگ بوو دەچێتە ئیدارەى پۆلیسى کۆمار کە بەرپرسەکەى (سەید پیرە)بوو، لەوێ (موحەمەد فاروقى) و (مەلا عەبدولڕەحمانى سرونجداغى) و (هەمزە قاوەچى) خەڵکى نەغەدە  لەسەر دەنگۆى پەیوەندیگرتن لەگەڵ تاران دەست بەسەرکرابوون، تا لەکارەکەیان بکۆڵدرێتەوە، “حوسێنى فروهەر” لەسەر ناوى قازى کە سەرۆک کۆمارى کوردستان بوو، نامەیەک دەدا بە سەید پیرە کە ئەو سێ کەسەى لێ وەرگرێ، کاتێ پەیوەندى بە قازیەوە دەکات، دەڵێ من ئاگام لەو مەسەلەیە نییە، هیچ نامەیەکیشم نەداوە بە حوسێن، قازى فەرمانى دابوو  حوسێن ڕابگرن و لەو کارەى بکۆڵنەوە، “حوسێنى فروهەر” بەتاوانى ئەو فێڵبازییەى لە سوپاى میللى دەرکرا.[6] هەروەها بە هاندانى “هاشمى فەرهادى”، کە “ڕەحمەتى شافیعى” گەورەترین ساماندار و جێگەى ڕێزو حورمەتى خەڵکى مهاباد بوو بکوژێ، کە دواتر “ڕەحمانى” براى دەکوژێ و لە ئەنجامدا  لە لایەن خزم و کەسوکارى “ڕەحمانى کوژراو” لە تۆڵەى کوشتنى ئەودا هاشم فەرهادى دەکوژرێتەوە.[7]

یوسف ڕێزوانى دەگێڕێتەوە:- “بەچاوى خۆم دیتم قازى موحەمەد خەڵکى لە مزگەوتى مهاباد کۆکردەوە و فەرمووى ئەوە حکوومەتى ئازەربایجان تەسلیم بوو، تائێستا کەسەرۆک کۆمار بووم وا ئێستا پێشمەرگەى ساکارم و تفەنگ بەدەست، پشتیوانیم بکەن، واجبى نیشتمانییە، دەبێ کۆمار بپارێزین، لەناو  خەڵکى شارى مهاباد “حاجى حەسەن پیرى” کە لە دەوڵەمەندەکانى مهاباد بوو دەنگى هەڵبڕى و گوتى قازى دەتەوێ شارەکەمان وێران بکەى، ئێمە حازرنین لە بەرامبەر حکوومەتى تاران بوەستین و خیانەت بە نیشتمان بکەین، خەڵکى ترساند، قازى دەرگاى سەربازخانەى کردەوە، خەڵکى هەرچى چەک و چۆڵى دیفاع بوو بردى…[8] یوسف ڕێزوانى دەگێڕێتەوە:- حکوومەتى شا کەوتنە ئیمزا کۆکردنەوە کە دەبێ قازى ئیعدام بکرێ، یەکەم ئینسان، کە پەنجەى خستە سەر کاغەز، وەزیرى دادگەرى کۆمار “مەلا حسێنى مەجدى” بوو، و “مەلا سدیقى سدقى” بوو، کە داواى ئیعدامى قازى و هاوڕێکانى کردووە، تاکەکەس، کە ئیمزاى نەکردوە (ئاغاى ڕەیانى)بوو.[9]

[1] بؤ زياتر بڕوانه‌: مه‌حوود مه‌لا عيزت، س.پ،ل147-148.

[2] بۆ ده‌سكه‌وته‌كانى كۆمارى مهاباد، بڕوانه‌: محمود مه‌لا عزت، س.پ.

[3] بروانه‌:محمود مه‌لا عزه‌ت، س.پ،ل178.

[4] بڕوانە: ژیلوان هەڵەدنى، وێنەیەکى سەردەمى کۆمارى مهاباد و چەند نهێنییەکى نەزانراو، گۆڤارى( لڤین)، ژمارە( 263) ل22.

[5] هەمان سەرچاوە، ل23.

[6] بڕوانە: غەنى بلوریان، ل45.

[7] هەمان سەرچاوە،ل46-48.

[8] عەلى کەریمى، سەرچاوەى پێشوو، ل397.

[9] عەلى کەریمى، سەرچاوەى پێشوو، ل397.

ئامادەکردن: د.ژيلوان هه‌ڵه‌دنى