هۆكارو پاڵنەرەكانی هاتنی بەریتانییەكان بۆ كوردستان پێش جەنگی یەكەمی جیهانی

“پوختە”

بەر لە دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی جیهانی 1914-1918و بگرە زۆر لە پێشتریش لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بەربەرەكانی‌ و دووبەرەكی هەموو دەوڵەتە زلهێزە داگیركەرەكانی گرتبووە، بەتایبەتی بەریتانیا ‌و فەرەنسا‌ و ئەڵمانیا و رووسیا، كوردستانیش وەك بەشێكی دەوڵەمەندی ئەم ناوچەیە لە رووی ستراتیژییەوە گرنگی ئەم ناوچەیە لە پلانەكانی چ پێش جەنگی یەكەمی جیهانی ‌و چ دوای جەنگی دەوڵەتە گەورەكاندا شوێنێكی تایبەتی هەبوو. لە پێش دەستپێكردنی جەنگ بەماوەیەكی زۆر بەریتانیا ‌و رووسیا ‌و فەرەنسا‌ و ئەڵمانیا بەهەموو جۆرێك هەوڵیانداوە جێ پێی خۆیان لەم ناوچەیەدا قایم بكەن‌ و دەست بەسەر سامانەكەیدا بگرن‌ و بیكەن بازارێك‌ و بەبازارەكانی خۆیانی ببستنەوە، دیارە یەكێ‌ لە هۆكارە سەرەكی‌ و گرنگەكانی ئەم ململانێیانەی وڵاتان‌ و بایەخدان بە كوردستان دەگەرێتەوە بۆ لایەنی ئابووریی، ئەمیش بەهۆی بوونی نەوتێكی زۆر لەم ناوچەیەدا.

گرنگی توێژینەوەكە:- گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە كە تیشك دەخاتە سەر ئەو پاڵنەرانەی كە وای لە ئینگلیز كردووە بە پلان و بەرنامە ڕێژی بێنە كوردستان، بۆ گەڕان بە دوای نەوت و دۆزینەوە سەرچاوەیەكی گەورەی وزەو ئابووریی و دەست بەسەرداگرتنی بۆ ماوەی ساڵانێكی زۆرو بەكارهێنانی لە بەرژەوەندی خۆی.

ئامانجی توێژینەوەكە:- لەم توێژینەوەیەدا ڕوونمان كردۆتەوە كە بۆچی كوردستان لەو سەردەمە مێژووییەدا بۆتە ئامانجی داگیركەران ‌و بە گەلێك بەهانە ‌و بیانوی داگیركاری هاتوونەتە ناوچەكە ‌و، لێكۆڵینەوەیان ئەنجامداوە بە ئامانجی گەیشتن بەم ناوچەیە ‌و بردنی خێروبێری كوردستان، جگە لەوەش پلان ‌و بەرنامەی ئەم دەوڵە زلهێزە بۆتە هۆی ئەوەی كە كوردستان رووبەرووی مەینەتی زۆر ببێتەوە بەهۆی ئەم داگیركارییەوە.

میتۆدی توێژینەوەکە:- پشت بە میتۆدی مێژوویی وەسفی دەبەستین لەکۆکردنەوەی سەرچاوە و گواستنەوەی زانیارییەکان، بۆ هەڵهێنجانی دەقی راست‌ و دروستی ناو سەرچاوەكان ‌و پاشان شرۆڤەكردنیان، چونکە دەگەڕێتەوە بۆ ڕووداوەکانی مێژوو کە گرنگە بۆ ئەوەی لە واقع بگەین.

سنوری توێژینەوەکە:- بەشێوەیەکی گشتی سەردەمێکی دیاریکراومان وەرگرتووە لە ناو كوردستان كە ئەویش پێش جەنگی یەكەمی جیهانییە.

پێكهاتەی توێژینەوەكە:- ئەم توێژینەوەیەمان دابەشكردووە بەسەر دوو تەوەردا لە تەوەری یەكەمدا باسمان لە بایەخی ئابووریی كوردستان كردووە لە ڕوانگەی بەریتانیا، لەتەوەری دووەمیش باسمان لە بایەخی ستراتیژیی ‌و شوێنی  جوگرافی كوردستان كردووە لەڕوانگەی ئینگلیزو هەوڵدان بۆ گەیشتن بەم ناوچەیەو وەرگرتنی ئیمتیازات‌و بەدەستهێنانی زۆرترین سوودی ئابووریی.

گرنگترین سەرچاوە بەكارهاتووەكانی توێژینەوەكە:- گرنگترین ئەو سەرچاوانەی كە بۆ نووسینی ئەم توێژینەوەیە سوودمان لێوەرگرتوون بریتین لە (كوردستان لە ساڵەكانی شەری یەكەمی جیهانی، د. كەمال مەزهەر ئەحمەد، كوردستان ، م.س. لازاریف، حكومەتی كوردستانی لەناومەتەڵی سیاسی بەریتانی، مەحمودی مەلا عیزەت، م. رەسوڵ هاوار: كوردو باكوری كوردستان لەسەرەتای مێژووەوە هەتا شەڕی دووەمی جیهانی، هتد).

لە کۆتایی تویژینەوەکەدا دەرئەنجامەکان و لیستی سەرچاوەکان ئاماژەیان پێدراوە.

کلیلی وشەکان:- کوردستان، بەریتانیا، نەوت، ستراتیژی، ئابووری.

“پێشەكی”

بەر لە دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی جیهانی 1914بۆ-1918و بگرە زۆر لە پێشتریش لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بەربەرەكانی‌ و دووبەرەكی هەموو دەوڵەت زلهێزە داگیركەرەكانی گرتبۆوە، بەتایبەتی بەریتانیا ‌و فەرەنسا‌ و ئەڵمانیا و رووسیا، كوردستانیش وەك بەشێكی دەوڵەمەندی ئەم ناوچەیە لەرووی ستراتیژییەوە گرنگی ئەم ناوچەیە لە پلانەكانی چ پێش جەنگی یەكەمی جیهانی‌ و چ دوای جەنگی دەوڵەتە گەورەكاندا شوێنێكی تایبەتی هەبوو لە پێش دەستپێكردنی جەنگ بەماوەیەكی زۆر بەریتانیا ‌و رووسیا ‌و فەرەنسا ‌و ئەڵمانیا بەهەموو جۆرێك هەوڵیانداوە جێ پێی خۆیان لەم ناوچەیەدا قایم بكەن ‌و دەست بەسەر سامانەكەیدا بگرن‌ و بیكەن بازارێك‌ و بەبازارەكانی خۆیانی ببستنەوە، دیارە یەكێ‌ لە هۆكارە سەرەكی‌ و گرنگەكانی ئەم ململانێیانەی وڵاتان ‌و بایەخدان بە كوردستان دەگەرێتەوە بۆ لایەنی ئابووری ئەمیش بەهۆی بوونی نەوتێكی زۆر لەم ناوچەیەدا، بۆ ئێمەش لێرە هەوڵمانداوە بابەتی توێژینەوەكەمان تەرخان بكەین بە هۆكارەكانی هاتنی بەریتانیا بۆ كوردستان بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی.

“تەوەری یەكەم؛ بایەخی ئابووری كوردستان لە ڕوانگەی بەریتانیاوە”

سەبارەت بە گرنگی پێدانی بەریتانیەكان بە كوردستان ‌و، هەروەها چۆنێتی سیاسەت‌ و كاركردنیان بۆ گەیشتن بەناوچە كوردییەكان مێژوویەكی قووڵ‌ و وردی هەیە. پێویستە زۆر بە زانستیانە ‌و بە شێوەیەكی پڕ زانیاری‌و بە پشت بەستن بە سەرچاوە گرنگ‌ و بروا پێكراوەكان باسی لێوە بكەین. خاكی كوردستان لەبەر چەند هۆكارێكی زانراو گرنگ خەڵاتێكی بەنرخ بوو بۆ هەر هێزێكی داگیركەر گەر بیەوێت بیخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە ‌و، وڵاتە زلهێزەكان لە سەرووی هەمووشیانەوە بەریتانیا هەوڵی دەدا دەست بگرێت بەسەر ئەو دەستكەوت‌ و موڵكانەی ئیمبراتۆری عوسمانی كە پێشتر بەدەستی هێنابوون كە بایەخێكی ستراتیژی ‌و سەربازی ‌و ئابووریان هەبوو بەتایەبت لەناوچانەی كە نەتەوەی كورد تیایدا دەژیان^١.

بەریتانیا لە مێژبوو هەوڵێكی زۆریان دابوو بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەناو خاكی عوسمانیدا بەهۆی میسیۆنەرەكان‌ و گەڕیدەكانیانەوە وەكو (مارك سایكس‌ و مێجەر سۆن‌و ڕیچ)، بەهۆی ئەمەوە بەریتانیەكان لە هەموویان زیاتر خواستەكانیان ئاشكرابوو كە دەیانویست هەموو میسۆپۆتامیا بۆ خۆیان مسوگەر بكەن‌ و بكەنە بەشێك لە داگیرگە گەورەكەیان لە هیندستان‌و نزیك بە چاڵە نەوتیەكانی ئەهواز لەخواری ئێران^٢. لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژدەیەم پیاوەكانی هیندی رۆژهەڵاتی دەستیان كرد بە گەران بە كوردستاندا، لە ساڵی 1758 دكتۆرێكی ئەم كۆمپانیایە لە ڕێگەی كەركوكەوە تا شاری ماردین چوو، دوای ئەویش بەماوەیەك هێندێك لە كاربەدەستانی ئەم كۆمپانیایە وەكو (د.كامپێل، ت.هاول) بە چەند شوێنێكی كوردستاندا گەران، لەساڵی 1820یشدا نوێنەری هەمان كۆمپانیا لە بەغداد (كلۆدیۆس جیمس ریچ) گەشتێكی گەورەی بەچەند ناوچەیەكی كوردستانی خوارو رۆژهەڵاتدا كرد و یەكێك لە ئەنجامە گرنگەكانی ئەم گەشتە دانانی كتێكی گەورە بوو لەبارەی كوردو كوردستانەوە، (ریچ) لەماوە گەشتەكەیدا پەیوەندی لەگەڵ هێندێك لەسەردارە ناودارەكانی كورد بەست، بەتایبەتی لەناوچەی سلێمانی ‌و سنەدا‌و بۆ یەكەمجار نەخشەی چەند ناوچەیەكی كوردستانی كێشا بوو، هەروەها لە كتێبەكەشدا بە درێژی باسی ژیانی كۆمەڵایەتی‌و ئابووری كوردستانی كردووە^٣.

زۆرێك لە گەڕیدە‌و لێكۆڵەرەوەی ئینگلیز لەگەلێ‌ بۆنەدا سەردانی كوردستانیان كردووە‌و گەلێك توێژینەوەی بە سوودیان لەسەر كۆمەڵگەی كوردەواری كردووە، بەتایبەتی لەوكاتانەوە كە كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵاتی لە بەغداد مەڵبەندی خۆی دامەزراند لە ساڵی (1806) ، (د.ماكدۆناڵد كینیر) سەركردەی سیاسی ئەو كۆمپانیایە، بەردەوام نەخشە‌ و پلانی دادەنا بۆ چەنگ‌ و هاندانی ئینگلیز بۆ داگیركردنی توركیا ‌و ئەرمەنستان ‌و كوردستان‌ و وڵاتانی تری رۆژهەڵات^٤. جگە لەوەش لەسەدەی نۆزدەدا ژمارەیەكیش لە ئەفسەرەكانی ئینگلیز كەوتنە گەران بە كوردستاندا ئەوە بوو لە ساڵی 1826 ئەفسەری ئینگلیزی (راوڵسن)‌ و پاش ماوەیەك (مێجەر.ف.مێللینگن) سەریان لە زۆر لای كوردستاندا‌ و گەلێك شتی بەنرخیان لەبارەی كوردستانەوە كۆركردۆتەوە‌و هەندێكیشیان لێ‌ بڵاوكردۆتەوە^٥، بایەخ پێدانی ئینگلیز بە كوردستان لە سەرەتای سەردەی بیستەوە ئەوەندی تر پەرەی سەند‌و ئەمەش ئەنجامی دۆزینەوە (نەوت) ئەو بایەخە زۆرە بوو كە ئینگلیز بە كوردستانیاندا بوو كە دەیانویست بیكەنە بنكەیەكی گرنگی بڵاوكردنەوە‌ و پاراستنی دەسەڵاتیان لە لەرۆژهەڵاتی نزیك‌ و ناوەراستدا لەو سەرم ەدا ژمارەی ئەو ئینگلیزانەی كە هاتنە كوردستانەوە زیادی كرد ئەوەش كە هێندێكیان پێش هاتنیان فێری زمانی كوردی بوون یارمەتیەكی زۆری دان بۆ لێكۆڵینەوە لە ژیانی كورد‌و خاكەكەیان لە هەموو ڕوویەكەوە.

لە نمونەی ئەو كەسایەتیانەی ئینگلیز كە هاتوونەتە كوردستان‌ و لەبەرژەوەندی وڵاتەكەیان كاریانكردووە بریتی بوون لە:-

1. و. هێید: لەساڵی 1817 سەردانی بەغداد‌ و كفری‌ و سلێمانی كردووە.
2. د.ك.دتۆرتیر لە ساڵی 1818دا هاتۆتە بەغداد‌ و كەركوك‌ و سلێمانی، ئینجا، بەرەو سابڵاغ ‌و تەورێز رۆیشتووە.
3. د. فرایزەر: 1821-1822 پەیوەندی بەزۆرێك لە سەرۆك هۆزەكانی كفری‌و سلێمانییەوە كردووە.
4. د.مینگان: كاپتنی سوپا بوو- 1830 بو كفری‌و سلێمانی بانە‌و میاندواودا بۆ تەورێز ‌و رووسیا‌دا رۆیشتووە‌ و دوایی بەهەمان رێگادا گەراوەتەوە.
5. د. برانت 1831 كۆنسۆلی ئینگلیز لە ئەرزەرۆم‌ و گەشتی دوردرێژی بە كوردستاندا كردووە.
6. فرەنسیس رودن جسنی: گەشتی بە باكوور‌ و رۆژهەڵاتی كوردستاندا كردووە، بە هەوڵدان بۆ بەكارهێنانی رووباری دیجلە‌و فورات بۆ ڕێگەوبانی ئاو بۆ خلیج، ناوبانگی دەركرد^٦.

لە سەردەی نۆزدەدا، دەوڵەتی عوسمانی بەرەو لاوازی رۆشتبوو، لەسەرجەم لایەنەكانی ژیاندا بەتایبەتی لە لایەنی ئابووری كە بەرە و داڕزان ‌و داتەپین رۆشتبوو، كەوتبووە ژێر باری قەرزێكی زۆری وڵاتانی زلهێز ‌و هیچ توانای دانەوەی ئەو قەرزانەی نەبوو‌و دەوڵەتە خاوەن قەرزەكانیش بیریان لە دابەشكردن‌ و دەستگرتن بەسەر خاكی عوسمانیدا دەكردەوە، ماوەیەكیش چاویان بڕیبووە ئەو خێرو بێرەی دەوڵەتی عوسمانی‌ و هێندێكیان دسەڵاتی پشكنینی گەلێك شوێنیان پێدرابوو بۆ دۆزینەوەی نەوت‌ و دەرهێنانی بە ئومێدی ئەوەی لە رێگەی ئەمەوە قەرزەكانی خۆیان قەرەبوو بكەنەوە، بەهۆی بوونی كوردستان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی ‌و دەوڵەمەندی ئەم ناوچەیە لەرووی سەرچاوەی سرووشتی ‌و مرۆیی بووە هۆی چاو تێبرینی زلهێزەكان بەتایبەتی بۆ ئەوەی كوردستان داگیر بكەن.

لە ساڵی 1904دا كۆمپانیایەكی ئینگلیز هەوڵ‌ و كۆششێكی زۆریدا بۆ ئەوەی بتوانێت نەوتی ناوچەكانی ویلایەتی موصل بۆ خۆی مسۆگەر بكات، لەساڵی 1906 كاربەدەستە عوسمانیەكان بۆ ئەم مەبەستە لەگەڵ ئینگلیزەكان كەوتنە گفتوگۆ، بەهۆی دەوڵەمەندی خاكی كوردستان بە سامانی سرووشتی لە هەمووی گرنگتر بوونی (نەوت)ێكی زۆر كار گەیشتە ئەو ڕادەیەی كە بێنە‌ و بەرە‌و پیلان گێرانێكی زۆر كەوتە ناو دەوڵەتە ڕۆژئاواییەكانەوە لە پێناوی نەوتی ویلایەتی موسل دا‌، تەنانەت كۆمپانیای ئینگلیزی ‌و ئەڵمانیەكان كە بە خوێنی سەری یەكتری تینوو بوون، لە گێژاووی تەماع‌ و چاوچنۆكیدا ناچاربوون یەك بگرن بۆ ئەوەی هەرچۆنێك بێت دەستیان لە نەوتەكە گیربێت، بۆ ئەم مەبەستە هەردووكیان كۆمپانیایەكی تایبەتیان دامەزراند لەساڵی 1911 كە ساڵێك دوای ئەوەی كۆمپانیاكە ناوی لێنرا (كۆمپانیای نەوتی توركی) ئەم كۆمپانیایە پێش دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی جیهانی بەماوەیەكی كەم توانی مافی دەرهێنانی نەوتی ویلایەتی موسڵ لە دەوڵەتی عوسمانی وەربگێرت، بەڵام هەڵگیرسانی جەنگەكە‌ و دروست بوونی دوژمنایەتی ‌و دووبەرەكی لە نێوان بەریتانیا ‌و ئەڵمانیا دوو كەرتبوون روویدا لەنێوان كۆمپانیای نەوتی توركی‌ و، بەمەش بەریتانیا دەستیگرت بەسەر بەشی ئەڵمانیاشدا، لێرەوە بەمجۆرە بۆمان دەردەكەوت تا دەهات ڕۆڵی (نەوت) وەك هێزێكی جوڵێنەری گەورەی سیاسەتی دەوڵەتە رۆژئاواییەكان بەرامبەر بە كوردستان پەرەی دەسەند‌و لەساڵەكانی جەنگدا زیاتر دەیجوڵاندن بۆ ئەوەی هەرچۆنێك بێت دەست بەسەر خاكی كوردستاندا بگرن^٧.

یەكێك‌ لەو هەنگاوانەی كە ئینگلیز پەیرەوی كرد بۆ ئەوەی بێتە ناو كوردستانە‌ و بە ئامانجی سەرەكیی خۆی بگات كە بەدەستهێنانی سوودێكی زۆری ئابووری بوو لە ڕێگەی دەرهێنانی نەوت بوو، هەوڵیدا سوود لەو كەمینە نەتەوەیی ‌و ئاینییەكان وەربگرێت‌ و بتوانێت لە ڕێگەی ئەوانەوە جێ‌ پێی خۆیان لەناویاندا قایم بكەن بۆ ئەم مەبەستەش بەر لەجەنگ ‌و لەكاتی جەنگیشدا هەوڵێكی زۆریان لەگەڵ ئاشوورییەكان دا‌و ئەو ئەركەیان خستە سەر شانی ئەو قوتابخانە ئاینییە مەسیحییە كە لە گوندی (قۆجانس) كردیانەوە، كە دەكەوێتە ناوچەی هەكارییەوە، ئەم قوتابخانە لەلایەن كۆنسۆلی ئینگلیزەوە لەوان سەرپەرشتی دەكرا، جگە لەوەش بەردەوام هەوڵی خۆ نزیك كردنەوەیان دەدا لە یەزیدییەكان توانیان سوود لە یەزیدییەكانیش وەربگرن بەتایبەتی لەكاتی گرتنی شاری بەغداد، بەمجۆرە وەك دەبینین كوردستان شوێنێكی دیارو بایەخداری لە سیاسەتی ئینگلیزدا بەرامبەر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست هەبووە ‌و رۆژ بەڕۆژیش ئەمە ئاشكرا دەبوو، بۆ نمونە دیبلۆماسی بەناوبانگی ئینگلیزی (لورد كیرزن) لەسەرەتای ساڵەكانی ئەوەی سەدەی رابردوودا بە ئاشكرا‌و بە گەرمی تەنها باسی میسۆپۆتامیای دەكرد، كە دەیگووت: “دەبێت میسۆپۆتامیا تەنها بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا‌و بەس”، بەڵام بیست ساڵێك دوای ئەوە هەر ئەو كەسایەتییە لەساڵی 1911 وتی : “بەرژەوەندییەكانی ئینگلیز تەنها ناوچەكانی نێوان بەغداد‌ و بەسرە ناگرێتەوە بەڵكو ناوچەكانی ژووروی بەغدادیش دەگرێتەوە” كەئەمەش مەبەستی كوردستانە^٨.

لە دوای ئەمەوە لەساڵی 1915 (ئارسەر هرتزن) كە لەناو حكومەتەكەی بەریتانیا بوو لە هیندستان چەند كۆبوونەوەیەك بە سەرانی ئینگلیز دەگات‌ و دەڵێت:- “پێویستە ئیدارەیەكی نێوچەییی كوردی دابمەزرێ‌ كە راستەوخۆ لە ژێر  سەرپەرشتی ئینگلیز بێت”، لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت ئینگلیز هەمیشە هۆكاری سیاسی ‌و ئابووری هەبوو كە دەهاتە ناوچەیەك دیراسەی ئابووری ‌و سیاسی ئەو ناوچەیان دەكرد بۆ ئەوەی سوودی لێوەربگرن كەواتە هاتنی ئینگلیز بۆ كوردستان باكگراوندێكی مێژوویی هەیە^٩. بەڵام لەهەموو هۆكارەكان گرنگتر كە پاڵنەر بووە بۆ هاتنی ئینگلیز بۆ خاكی كوردستان لایەنە ئابوورییەكەی بووە بەهۆی بەپیتی خاكی كوردستان لەرووی سامانی ژێر زەوی بەتایبەتی (نەوت) كە كوردستان خاوەنی نەوتێكی زۆرە‌ و، ئەمەش وایكردووە  ئینگلیز زۆر بە جدی بكەونە كار و چالاكی بۆ گەیشتن بە كوردستان، جا لەم هاتنەشدا ڕێگەی بۆ خۆشكرا لە زۆر لاوە لەلایەك لە ڕێگەی ناردنی میسیۆنەرەكان ‌و، هەروەها گەڕیدە ‌و ئەفسەر‌ و جاسوسەكانیان بۆ ئەم ناوچەیە ‌و، پاشان ناردنەوەی زانیاریەكانیان بۆ وڵاتەكەیان دەرگای كردەوە بۆ هاتنە ناوەوەی ئەم داگیركەرە بۆ كوردستان‌و بردنی خێروبێرەكەی‌و كە دەتوانین بڵێین تا ئێستاش بەردەوامە بەڵام بەڕێگەی جیاوازتر لە سەردەمانی پێشوو^١٠.

“تەوەری دووەم؛ بایەخی ستراتیژی كوردستان لە ڕوانگەی بەریتانیاوە”

كوردستان شوێن‌ و جێگەیەكی ستراتیژی ‌و ناوەندی هەبوو لەنێوان ئەنادۆڵ‌ و ئەودیوی قەوقاز، هەروەها لە نێوان ئێران ‌و ڕۆژهەڵاتی عەرەبی، كە ئەم ناوچەیە ببوون بە ئامانجی فراوانخوازی ئیمپریالەكان، بۆیە هەموو لایەنەكان بەبێ‌ جیاوازی هەوڵیان دەدا بۆ بەكارهێنانی بزووتنەوە نیشتیمانییەكانی كورد، ئەمەش تەنها بۆ ئاسانكاری سیاسەتە فراوانخوزییە داگیركاریەكانیان، نەك بۆ یارمەتی دانی كورد بۆ بەرجەستەكردنی خەونەكانیان كە بریتی بوو لە بەدیهێنانی كوردستانێكی سەربەخۆ، بۆ هاوكاری ‌و یارمەتی دانی ئەو وڵاتانە بۆ بزووتنەوەی كوردی تەنها لەبەر بەرژوەندییەكانی خۆیان بوو، كە هیچ سوودو قازانجێكی بۆ كورد تێدا نەبوو، تەنانەت هەندێكجار ڕۆڵی ئاڵۆزكردن‌ و دژواركردنی هەڵوێستەكانی دەبینی لە كوردستاندا ‌و بەڵاو كارەساتی زۆری دروست دەكرد بۆ گەلەكەی، سیاسەتی ئینگلیز بەر لە جەنگ سەبارەت بە پرسی كورد، زۆر پرس‌ و كێشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست سیاسەتێكی دوژمنكارانەی لەخۆ گرتبوو لەبەرامبەر هێزە داگیركەرەكانی تر ‌و هەر یەكێ‌ لەو دەوڵەتە گەورانەش هەوڵی دەدا پشتگیری بۆ كورد بەدەست بهێنێت بۆ مەبەستی تایبەتی خۆی^١١.

جگە لەوەی كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێداوە هۆكاری گرنگی شوێنی كوردستان بۆ داگیركەرە ڕۆژئاواییەكان بەتایبەتی بۆ ئینگلیز خۆی لەوەدا دەبینیەوە كە شوێنێكی ستراتیژی ئەوەندە گرنگ بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراستدا ببووە هێزێكی جوڵێنەری تری گرنگی سیاسەتی ئەو دەوڵەتانە بەرامبەر بە دوارۆژی كوردستان، ئەمەش لە پێش جەنگ ‌و لەدوای جەنگ بە ڕادەیەكی ئاشكرا لە پرۆژەی خەتی شەمەندەفەری بەغداد دەركەوت كە ئەویش بەش بەحاڵی خۆی سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو واتە بۆ كاتی دەست پێكردنی دانانی گەلێك پرۆژە‌ و بەستنی دەریای سپی ناوەراست بە كەوندوای عەرەبییەوە بە خەتی شەمەندەفەر، ئەوەی لەمبارەیەوە كە پێویستە سەرنجی بۆ رابكێشرێت، ئەوەیە كە زۆربەی ئەم خەتانە دەبوو بە خاكی كوردستاندا تێپەڕن، ئەو پرۆژەی شەمەندەفەری (لۆڤێت كامیرۆن) لەساڵی 1880دا داینابوو بڕیار وابوو ناوچەی (ئورفە و ماردین ‌و موسڵ) ببڕێت ‌و لەوێوە بەرە و بەغداد‌ و كەنداو درێژ بێتەوە، سەرجەم هێزە گەورە داگیركەرەكان چەند پلان‌ و پرۆژەیەكیان دانا بۆ مەبەستی جێگیركردنی خۆیان لەم ناوچانەی كوردستاندا، بەمجۆرە سامان‌ و شوێنی ستراتیژی كوردستان رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر سەرنجی دەوڵەتە گەورەكانی رادەكێشا ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئەو هێزانە بەتایبەتی ئینگلیز ‌و ئەڵمانیا ‌و رووسیا بایەخێكی زۆر بە چەسپاندنی جێ‌ پێی خۆیان لە كوردستاندا بدەن^١٠.

بوونی كوردستان وەكو ناوچەیەكی گرنگی ستراتیژی كە لەرۆژهەڵاتی ناوەراستدا هەڵكەوتەیەكی جوگرافی باشی هەیە‌، ئەمەش وایكرد هەر ئینگلیز لە پێناو بە هێزكردنی هەیمەنەی خۆی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەرستدا كوردستانی بە هۆكارێك ‌و ڕێگایەكی زۆر گرنگ دەزانی بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم ناوچەیە، بۆیە بایەخ پێدانی ئینگلیز بە كوردستان تەنها لایەنە ئابووریەكەی نەبوو، بەڵكو ئەو شوێنە ستراتیژیە بوو كە هەیبوو، بۆیە لە كاتی بەستنی پەیمانی سایكس بیكۆ سازانۆفی 1916 بەشێوەی تاكتیك ویلایەتی موسڵی بە فەرەنسا بەخشی بۆ دووركەوتنەوە لە مەترسی رووسیا ‌و لەدوای هەڵوەشاندنەوەی ئەم پەیمانەش، توانی كوردستان بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە‌و بە پلانەكانی خۆی كوردستانی بە ئێراقی عەرەبییەوە لكاند لەپێناو كۆنترۆڵكردنی ناوچەكە‌و بەدەستهێنانی داهاتی ئابووری كوردستان^١٣.

“ئەنجام”

1. كوردستان بەهۆی ئەوەی كە ناوچەیەكی زۆر گرنگی جوگرافی ‌و ئابوورییە، ئەمەش وایكردووە هەمیشە هێزە داگیرەكەرەكانی دەوروبەری‌ و ئیمپریالیستەكان هەوڵبدەن بگەنە ئەو ناوچەیە ‌و بیكەنە مەڵبەندی خۆیان بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە سیاسی‌ و ئابوورییەكانیان.
2. لەسەرووی هەموو هێزە داگیركەرەكان ئینگلیزەكان هەر زۆر لە كۆنەوە دیراسەی كوردستانیان كردووە لەڕێگەی هاتنی كەسانی خۆیان وەكو ریچ‌و راوڵسن‌و د. كامپیل توانیویانە زانیاری بەدەست بهێنن، بۆ ئەوەی بتوانن بگەنە ئەو ناوچەیە‌و بۆ ماوەیەكی زۆر لەكوردستان بمێننەوە ئامانجەكانیان بە دیبهێنن.

3. ئەو هۆكارەی كە زۆر گرنگ بوو و پاڵی بە ئینگلیزەكانەوە نا بۆ هاتنیان بۆ كوردستان بوونی ئەو نەوتە زۆرە بوو كە لەكوردستاندا هەبوو لەزۆری ناوچەكانی وەكو كەركەوك‌و موسڵ‌ و …هتد، ئەمەش وایكرد كە بوونی نەوت‌ و دەوڵەمەندی كوردستان بە داهاتی ئابووری هۆكاری سەرەكی بێت بۆ هاتنی ئینگلیزەكان بۆ كوردستان‌و بردنی خێروبێری كوردستان.
4. جگە لە لایەنی ئابووریش لایەنی ستراتیژیش هۆكارێكی تری ئینگلیز بوو بۆ هاتنیان بۆ كوردستان، چونكە كوردستان ناوچەیەك بوو كە وەكو سەنتەرێك وابوو بۆ ناوچەكانی تری دەوروبەری چ لەڕوانگەی بازرگانی‌و چ لە روانگەی هێزەوە دەتوانرا سوودێكی زۆری لێوەربگیرێت بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوی ناوچەكانی دەوروبەری

.

پەراوێزو لیستی سەرچاوەكان؛

پەراوێزەکان:-

1. م. س. لازاریف: مێژووی كوردستان، و: هۆشیار عبدالله سەنگاوی، چ2، چاپخانەی رۆژهەڵات، هەولێر، 2010، ل319؛ سەلام ناوخۆش: مەسەلەی کوردستان لەنێوان ململانێی تورک و ئینگلیزدا سەرەتایەک بۆ داگیرکردن، ٢٠٠١، ل٩.
2. م. رەسوڵ هاوار: كوردو باكوری كوردستان لەسەرەتای مێژووەوە هەتا شەڕی دووەمی جیهانی، چ1، سلێمانی، 2000، ل529.
3. مەحمود مەلا عززەت: حكومەتی كوردستان لەناو مەتەڵی سیاسەتی بەریتانیادا، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2006، ل51. ؛ ئەحمەد محەمەد ئەمین: دۆزی کورد لە چەند باسێکی مێژوویدا، چاپخانەی خانی، چ١، دهۆک، ٢٠٠٨، ل١٦ ، ١٧.
4. سەفەرنامەی ولیەم هیوود بۆ کوردستان ساڵی ١٨١٧،  وەرگێڕانی لە فەرەنسییەوە  د. نەجاتی عەبدوڵڵا، چاپخانەی هاشم، هەولێر، ٢٠١٢، ل٢٦.
5. هەمان سەرچاوە، ل٢٦.
6. مەحمود مەلا عززەت: حكومەتی كوردستان……، ل51-52.
7. د. كەمال مەزهەر ئەحمەد: س. پ، ل5،3.
8. هەمان سەرچاوە، ل20،15،13،12.
9. ئاوارە حسێن: كوردو دەوڵەت، چ1، چاپخانەی سیما، سلێمانی ، 2010، ل193.
10. فاتح رەسول: بنچینەی مێژووی بیرۆكەی چەپ لە كوردستان، چاپی دووەم، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی ، 2005، ل248.
11. م. س. لازاریف: س. پ، ل264-265؛ بلەج شێرکۆ: کێشەی مێژینەو ئێستای کورد، وەرگێڕانی: محەمەد حەمە باقی، چ٣، کوردستانی عێراق، ١٩٩٢، ل١٣.
12. د. كەمال مەزهەر ئەحمەد: س. پ، ل10،6،5.
13. م. رەسول هاوار: شێخ مەحمودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی لە خوارووی كوردستان، بەرگی یەكەم، چ1، لەندەن، 1990، ل333.

سەرچاوەکان:-

1. ئەحمەد محەمەد ئەمین: دۆزی کورد لە چەند باسێکی مێژوویدا، چاپخانەی خانی، چ١، دهۆک، ٢٠٠٨.
2. ئاوارە حسێن: كوردو دەوڵەت، چ1، چاپخانەی سیما، سلێمانی ، 2010، ل193.
3. بلەج شێرکۆ: کێشەی مێژینەو ئێستای کورد، وەرگێڕانی: محەمەد حەمە باقی، چ٣، کوردستانی عێراق، ١٩٩٢.
4. سەلام ناوخۆش: مەسەلەی کوردستان لەنێوان ململانێی تورک و ئینگلیزدا سەرەتایەک بۆ داگیرکردن، ٢٠٠١ .
5. سەفەرنامەی ولیەم هیوود بۆ کوردستان ساڵی ١٨١٧، وەرگێڕانی لە فەرەنسییەوە  د. نەجاتی عەبدوڵڵا، چاپخانەی هاشم، هەولێر، ٢٠١٢، ل٢٦.
6. مەحمود مەلا عززەت: حكومەتی كوردستان لەناو مەتەڵی سیاسەتی بەریتانیادا، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2006.
7. م. س. لازاریف: مێژووی كوردستان، و: هۆشیار عبدالله سەنگاوی، چ2، چاپخانەی رۆژهەڵات، هەولێر، 2010.
8. م. رەسوڵ هاوار: كوردو باكوری كوردستان لەسەرەتای مێژووەوە هەتا شەڕی دووەمی جیهانی، چ1، سلێمانی، 2000.
9. م. رەسول هاوار: شێخ مەحمودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی لە خوارووی كوردستان، بەرگی یەكەم، چ1، لەندەن، 1990.
10. فاتح رەسول: بنچینەی مێژووی بیرۆكەی چەپ لە كوردستان، چاپی دووەم، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی ، 2005.