هەموو فیلمەکان؛ فیلمی بێدەنگن

بیر لە دوایین جار بکەرەوە کە چوویتە سینەما. هەر فیلمێکتان بینیبێت، ڕەنگە وا دەرکەوێت کە پەیوەندییەکی کەمی بە سەردەمی سینەمای بێدەنگەوە هەبێت، کە لە داهێنانی تەکنەلۆژیای تۆمارکردن و نمایشکردنی فیلمەوە لە دەوروبەری ساڵی ١٨٩٥ تا هێنانەکایەی دەنگی هاوکات لە سەرانسەری جیهان لە کۆتاییەکانی بیستەکان و سەرەتای ١٩٣٠دا دەستیپێکرد. ئەو فیلمەی کە بینیوتە بێگومان دیالۆگی قسەکراو و کاریگەری دەنگی هەبوو؛ بە هیچ شێوەیەک بێدەنگ نەبوو. ڕەنگە موزکێکی دەنگ بەرزی هەبووبێت. بە دڵنیاییەوە ڕەنگاو ڕەنگ بووە. دەبێت ئەو فیلمە چ پەیوەندییەکی بە سەردەمی ڕابردووی فیلمی بێدەنگەوە هەبێت- ئەو سەردەمە سینەماییەی کە بەڕواڵەت سەرەتاییە لە بیرۆکەی فیلمێکی ڕەش و سپیدا بە شێوەیەکی تاریکی شێواو لەسەر شاشەیەک پیشان دەدرێت لە کاتێکدا مۆسیقاژەنێکی تەنیا بە بێدەنگی لە گۆشەکەدا پیانۆ دەژەنێت؟

گرنگ نییە سەیری چیت کردووە، ڕەنگە ئەو فیلمەی بینیوتە زیاتر قەرزاری سەردەمی بێدەنگ بێت لەوەی کە تۆ درکی پێدەکەیت، پێدەچێت فیلمەکە چیرۆکێکی جۆرێک لە جۆرەکان گێڕابێتەوە، ئەوەشی نەک تەنها بە پێشخستنی گێڕانەوەکەی لە ڕێگەی دیالۆگەوە بەڵکو بە دروستکردنی نەخشی وێنەسازیی بەیەکەوە گرێدراو کە یارمەتیت دەدا لەو چیرۆکە تێبگەیت، چینەکانی قووڵی سۆزداری و بابەتیی لە پرۆسەکەدا زیادکرد. ڕەنگە، گرتەی نزیک و درێژ و پانۆراما و زووم و گرتەی تراکینی تێدابوو. ڕەنگە پەیوەندی بە ئەستێرەیەکی سینەماییەوە هەبوو بێت، ئەمەش ڕەنگە وای لێکردبێت حەزت لێبێت بیبینیت. یان ڕەنگە ناوی دەرهێنەرەکە بووبێت کە سەرنجی ڕاکێشا بیت، هەروەها تێگەیشتنی دەرهێنەر وەک کەسایەتییەک کە ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە داڕشتنی فیلمەکەدا. لەوانەیە بەرهەمێکی هۆلیوودتان بینیبێت کە بودجەیەکی گەورەیە و سپێشەڵ ئیفێکتێکی بەرفراوانی هەیە. ڕەنگە فیلمێکی سەربەخۆ یان فیلمێکی وڵاتێکی بیانی بووبێت. ڕەنگە وێنەیەکی ژانر بووبێت- فیلمێکی ڕۆژئاوایی یان ترسناک یان فیلمێکی زانستی خەیاڵی. یان ڕەنگە فیلمێکی ئەنیمەیشن، فیلمێکی دیکۆمێنتاری، یان کارێکی ئاڤانگارد بووبێت کە سەرپێچی لە پۆلێنکردنەکاندا کردبێت. ئەگەر چوییتە دەرەوە بۆ سینەما، بە دڵنیاییەوە لە شانۆیەکی دیاریکراو سەیری ئەو فیلمەت کردووە. ڕەنگە شانۆیەکی ئاسایی بووبێت لە کۆتایی شەقامەکە، یان ڕەنگە یەکێک بووبێت لەو سینەما تایبەتە زۆر جوانانەی کە جێگەی دانیشتنی چەرمیی گرانبەها و خزمەتگوزاری فەرشی سووری تێدا بووە. یان ڕەنگە لە ماڵەوە مابێتیتەوە و فیلمێکت لە کۆمپیوتەر یان تەلەفزیۆنەکەتدا پەخش کردبێت. ڕەنگە فیلمێکی کۆن بووبێت یەک دوو ساڵ لەمەوبەر کە هەمووان پێشتر بینیویانە، و بە داشکاندن بەردەست بووبێت. یان ڕەنگە بەشداریت لە خزمەتگوزاری کاناڵێکی فیلم کردبێت و سەیری نوێترین شتی گەورەت کردبێت، ئەو فیلمەی هەمووان باسی دەکەن، لەلایەن ئەو کەناڵەوە بەرهەم هێنراوە و تەنها لە پلاتفۆرمەکەیدا بەردەستە.

ئەگەر هەریەکێک لەم مەرجانە بۆ تۆ ڕاست بووبێت، ئەوا ئەو فیلمەی سەیریت کردووە شتێک قەرزاری سەردەمی فیلمی بێدەنگە، ڕەنگە قەرزاری زۆری بێت. نزیکەی هەموو لایەنە سەرەکییەکانی چۆنیەتی دروستکردنی فیلم و چۆنیەتی گێڕانەوەی چیرۆکەکانیان (تەنانەت ئەوەی کە چیرۆک دەگێڕنەوە) و چۆنیەتی نمایشکردنیان لە داهێنان و تاقیکردنەوە و چەسپاندنەکانەوە سەرچاوە دەگرێت کە سێ دەیەی فیلمی بێدەنگیان دیاریکرد، کە لە نێوانیاندا بوون بەپیتترین قۆناغەکانی مێژووی فیلمە جووڵاوەکان. بەڵێ لەو کاتەوە زۆر شت گۆڕاوە. بەڵام نەک ئەوەندەی کە بیری لێدەکەیتەوە. تەنانەت دەنگ لە سەردەمی بێدەنگدا سەریهەڵدا، نەک تەنها لە ڕێگەی وەرگرتنی تەکنەلۆژیای دەنگی هاوکات لە کۆتایی سەردەمەکەدا، بەڵکو لە ڕێگەی تاقیکردنەوەکانی کاریگەری دەنگی و دیالۆگ و گێڕانەوە کە نزیکەی هەر لە سەرەتاوە بەشێک بوون لە پێشکەشکردنی فیلم. هەمان شت بۆ ئاوازە مۆزیکیەکان و تەنانەت بۆ فیلمی ڕەنگاوڕەنگیش دەگوزەرێت، لەگەڵ چەندین ڕێباز بۆ ڕەنگکردن کە بەشێکن لە تاقیکردنەوەکانی ئەو سەردەمە.

فیلم وەک دەزانین بەهۆی ئەو ڕووداو و بڕیار و ستراتیژییانەی کە سەردەمی بێدەنگیان پێناسە کردووە، بوونی هەیە. گرنگترینی ئەو هۆکارانەی خودی ڕاستی بێدەنگییە. ئەم تاکە سنووردارکردنە تەکنەلۆژییە- ئەو ڕاستییەی کە تەکنەلۆژیای سەرەتایی فیلم لە سەرەتادا نەیتوانیبوو پشتگیری لە دەنگی هاوکات بکات- ساڵانێک تاقیکردنەوەی لێکەوتەوە، چونکە سینەماکاران هەوڵیان دەدا بە فیلمی دەنگدار و سەرنجڕاکێش داواکاری گەشەسەندوو بۆ گێڕانەوە فیلم دابین بکەن. ئەگەر دەنگ بەشێک بووایە لە پەیدابوونی فیلم، وەک چۆن لەگەڵ تەلەفزیۆندا بوو، ڕەنگە مێژووی سینەما بە شێوەیەکی جیاواز پەرەی سەندبا و خودی فیلمیش بە نەناسراو دەربکەوتایە. دەیان ساڵی خایاند تا تەلەفزیۆن ئەو وردبینییە بینراوەی بەدەست هێنا کە لە مێژە سینەمای پێناسە کردبوو، بە شێوەیەکی بەرچاو لە ڕێگەی هاوردەکردنی تەکنیک و تەکنیکارانی پیشەسازی فیلمەوە ئەو کارەی کرد. هۆکارەکانی ئەم جیاوازییە میدیایییانە چەندین لایەنە، بەڵام هۆکارێکی سەرەکی ئەو ڕاستییە سادەیە کە تەلەفزیۆن هەمیشە پەنای بۆ دەنگ دەبرد لە کاتێکدا فیلم پەنای بۆ دەنگ نەدەبرد. تا ئەو جێگایەی فیلم زمانێکی بینراوە، کە وینەکان زاڵە بەسەر دەنگدا، ئەو پێگەیە دەرئەنجامی ئەو سێ دەیەیە کە سینەماکاران بەسەریان بردووە بۆ پەختەکردنی ئامێری زمانە بینراوەکە بۆ ئەوەی جێگەی نەبوونی دەنگ بگرێتەوە. بە جۆرێک هەموو فیلمەکان فیلمی بێدەنگن تا ئەو ڕادەیەی کە خودی جەوهەری ئەوەی کە فیلمێک مانای چییە، بۆ یەکەمجار لە سەردەمی بێدەنگدا هاتە ئاراوە.

ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە تاکە پێوەرێکی گرنگی فیلمی بێدەنگ لەوەدایە کە وەسیەتنامەی بۆ سینەمای دواتر کردووە. هەروەها ئەو پراکتیزانە گرنگانەن کە تەنها لەو ساڵانەی سەرەتاییدا بوونیان هەبووە. یەکێک لەو هەڵە سەرەکیانەی کە توێژینەوەی فیلم بۆ چەندین ساڵ کردوویەتی، مەیلی سەیرکردنی سەردەمی بێدەنگ بووە تەنها وەک زەمینەیەکی بۆ هاتنەبوونی تەکنیکە سینەماییەکانی سەردەمی دەنگ، تێڕوانینێک کە لە بنەڕەتدا پێشکەوتوو بووە و ئەو قۆناغەی لە بنەڕەتدا سەرەتایی بوو. لە ڕاستیدا سەردەمی فیلمی بێدەنگ سەردەمێکی وردبینی و ئاڵۆزییەکی گەورە بوو، چ لە بواری هونەری فیلم و چ لە داهێنەریی ئەو سیستەمەی کە بۆ دروستکردن و دابەشکردن و نمایشکردنی ئەو فیلمانە داڕێژراون. میراتی ئەو فیلمانە و ئەو سیستێمانە یەکێکە لە بەڵگەی بەردەوامی پەیوەندیی گرنگی ئەو قۆناغە، لەگەڵ ئەوەشدا تەنانەت ئەو لایەنانەی سەردەمی بێدەنگ کە پێدەچێت لە سەدەی بیست و یەکدا زیاتر لێمان دوور بێت، زۆر شتیان هەیە لە ڕووی مێژووییەوە فێرمان بکەن و زۆر شتیان هەیە بۆمان ئاشکرا بکەن لە ڕووی هونەریەوە.

زۆرێک لە فیلمە بێدەنگەکان لە بەناوبانگترین فیلمەکاندا ماونەتەوە کە تا ئێستا لەلایەن ئەو میدیایەوە بەرهەم هێنراون. تەنها باسی ئەو موشەکە بکە کە بەر چاوی مانگ دەکەوت لە فیلمی جۆرج مێلیس گەشتێک بۆ A Trip to the Moon  (1902)، کە باس لە گەشتێکی خەیاڵی وەرچەرخانی سەدە دەکات بۆ بۆشایی ئاسمان، یان فیلمی ڕۆبۆتە ترسناکەکەی فریتز لانگ Metropolis(1927)، باس لە ڕاپەڕینی کرێکارێک دەکات لە شارێکی دیستۆپیایدا لە داهاتوودا و ئاشقانی فیلم دەستبەجێ وێنەکان دەهێننە بەرچاو خۆیان. هەندێک لە ئەستێرە بەناوبانگەکان ئەو سەردەمە زیاتر لە سەدەیەک دوای زیاد بوونی ناوبانگیان هێشتا هەر وەک خۆی ماوەتەوە، ئەمەش وەک بەناوبانگی بەردەوامی چارلی چاپلین یان وێنەی بەردەوامی گرێتا گاربۆ دەیسەلمێنێت. وە زۆرێک لە سینەماکارە بەڕێزەکانی سینەما بەشێک یان بە تەواوی قەرزاری پیشەکانیانن بە سەردەمی بێدەنگ- لە جۆن فۆردەوە تا سێسیل بی دیمیل تا ئەلفڕێد هیچکۆک، یان بە ناو هێنانی هەندێک سینەماکاری دیکە.

تەنانەت جیاوازییە قووڵەکانی سەردەمی بێدەنگ لەگەڵ سینەمای دواتر دەتوانێت ڕۆشنگەری بسەلمێنێت. لە سەردەمێکدا کە فیلمەکانی هۆلیوود زاڵن بەسەر بۆکس ئۆفیسی جیهاندا، گرنگە ئەوەمان لەبیر بێت کە ئەمریکا لە سەرەتادا لە ڕیزبەندی بەرهەمهێنەرانی فیلمی جیهانیدا نەبوو. لە ئەوروپاوە تا ئاسیا و یان زیاتر، چیرۆکی فیلمی بێدەنگ لە ڕاستیدا جیهانییە. هەروەها چیرۆکێکی زۆر هەمەچەشنترە لەوەی کە زۆر کەس گریمانە دەکەن. لە هۆلیوود و شوێنەکانی دیکەدا، ژنان ڕۆڵێکی گەورەیان هەبوو لە پەرەپێدانی فیلمی بێدەنگ وەک پیشەسازی و هونەرێک- وەک دەرهێنەر، بەرهەمهێنەر، سیناریۆنووس، مۆنتاژ و لە زۆر بواری دیکەدا، هەموو ئەمانە بە ژمارەیەک کە بەڕێوەبەرێکی ستۆدیۆی مۆدێرن سەرسام دەکرد. تەنانەت بۆ ئەوانەی کە لەسەر بنەمای ڕەگەز یان نەتەوە لەم جۆرە پۆستانە دوور خرابوونەوە، میدیای فیلم خۆی دەرفەتێکی بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکان ڕەخساند کە ئەگەرنا ڕەنگە نەگێڕدرێتەوە و جەختکردنەوە لەسەر ئەو وێنانەی کە کولتوری سەرەکی پشتگوێی خستبوو. هەروەها ئەمە بەشێکی گرنگە لە مێژووی فیلمی بێدەنگ و کارەکانی ژنە سینەماکارانی وەک Alice Guy-Blaché و Lois Weber، خاوەنکارە ئاسیاییەکانی ئەمریکی وەک Marion Wong، یان دەرهێنەری ئەمریکی ئەفریقایی Oscar Micheaux بە هەمان شێوە گرنگن بۆ ئەو چیرۆکە وەک هەر شتێک لەلایەن D. W. Griffith یان Cecil B. DeMille.

١– فیلمی گەشتێک بۆ مانگ لە نووسینی Georges Méliès، لە ساڵی 1902، دوای زیاتر لە سەد ساڵ هێشتا جێگەی خۆشحاڵییە. ئەم وێنە کلاسیکە کە لە ڕێگەی دانانی وێنە لەسەر یەک دروستکراوە، یەکێکە لەو دوو دیمەنەی کە کەشتییە موشەکییەکە لەسەر مانگ دەنیشێتەوە؛ دووەمیان دابەزینێکی واقیعیترە بۆ سەر ڕووی مانگ. وەک لە زۆرێک لە سینەمای سەرەتاییدا، بینین لە یەکدەنگی گێڕانەوەدا بەهایەکی زۆری پێدەدرا.

لە دەستکەوتە سەرنجڕاکێشەکانی و داهێنانە لەبیرکراوەکانیدا، میراتی سینەمای بێدەنگ هێشتا لەگەڵماندایە؛ بە نزیکەی بەشێکە لە هەموو فیلمێک کە سەیری دەکەین. چیرۆکی فیلمی بێدەنگ یەکێکە لە گەورەترین چیرۆکەکانی مێژووی فیلمە جوڵاوەکان، چیرۆکێکە کە گەیشتن بە جیهانی و کاربەدەست و کارەکتەری فراوانی هەیە. ئەم کتێبە تێڕوانینێکی گشتی لەو چیرۆکە دەخاتە ڕوو، چ لە ڕابردووی دوور و چ لەو ڕێگاکانی بەردەوام بوونی میراتەکەی.

سەرچاوە: کتێبی Silent Film_ A Very Short Introduction — Kornhaber, Donna

لاپەڕە ٢٧ بۆ ٣١

وه‌رگێڕانی له‌ ئینگلیزییه‌وه‌؛ هۆگر جه‌زا