“چارەگی دووەمی سەدەی نوێ؛ سەدەی تێکشاندنی سنوورەکانە، ئایا وشکەکەڵەکەکان دەڕوخێن”
“لەبری پێشەکی”
ئەمڕۆكە جیهان دۆخێكی تەم و مژاوی بەخۆوە دەبینێت، جەنگ لە بەشێك لە وڵاتاندا بەردەوامە و لە هەندێك لە وڵاتانی ترییش لەبەردەم دەگایە و پێناچیت چاوەڕوانی فەرموو بكات. ئاسۆی ئایندەی ڕووداوەكان پێمان دەڵێت چارەگی دووەمی سەدەی بیست و یەك، لە زۆر ڕەهەندەوە سەدەی گۆڕانكارییە خێراكانە. بەو پێیەی جیهان دەرگیرە بە هەلومەرجێكی ناهەموار، گۆڕانكارییە سیاسی و ئابووری و تەكنەلۆژییەكان هاوكێشەكانی داهاتووی هەم ئاڵۆز كردوە هەم خێرا. سەدەی چاوەروانی و جەنگ و تێكشاندنی سنوورەكان و لە هەندێك ناوچە ڕووخانی ئەو وشكەكەڵەكەی كە پێی دەڵێن دەوڵەت و سەرهەڵدانی هەژموون و هێزی نوێی زەبەلاح و كاریگەر و هێزی هەرێمی و ناوچەییە.
سەبارەت بە بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ وەك ناوچەی كوانووی گەرمی رووداوەكان، ئەوە بەدیدەكرێت كە پێناچێت ئاگری جەنگ لە ناوچەكە هەروا بە ئاسانی بن بنێتەوە. بەمەش بەردەوامیدان بە مانۆرەكانی جەنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناهێڵێت بۆ ماوەیەك نیگاكانمان بباتەوە بەلای كەنارە مەنگەكانی بەدیهێنانی جوگرافیای ئاشتی لە سەرزەمینی زۆنی گەرمی ڕووداوە كاریگەرەكان لە ناوچەكەدا.
“سەدەی نوێ؛ سەدەی گۆڕانکاری و پێشهاتی نوێ؟”
دابەشکردنەوەی جوگرافیای جیهان و بە تایبەت سنوورە باوەکانی دەوڵەت لە سەدەی ڕابردوودا، لە ماوەی هەردوو جەنگی جیهانی؛ (جەنگی یەکەمی جیهانی و جەنگی دووەمی جیهانی)، گۆڕانکاری بوون لەسەر ئاستی سیاسی و جوگرافی و سنوورەکان و پێگەی دەوڵەت و هێزە گەورەكان لەنێوان هاوپەیمانی و بەرەكاندا. لەوماوەیەدا پیگە و سنووری زۆر دەوڵەت لە کورتیداو چەند دەوڵەتی نوێش دەرکەوتن و هەژموونی هێز و هاوپەیمانییە گەورەکان بەدەرکەوتن. وەنەبێ ئەم گۆڕانکاریانە تەنها کاریگەری لەسەر هەردوو ماوەی جەنگەکە بێت، بەڵکو لەدوای ئەو دوو جەنگەش کاریگەری خۆی بەجێهشت بەسەر سیستەمی نوێی جیهانییەوە. بە تایبەت دوای هەرەسهێنانی یەکێتی سۆڤیەت و جیابوونەوە و دەرکەوتنی چەند دەوڵەتێک لە هەناوی سۆڤیەتدا.
بەڵام پێدەچێت ئەم دۆخە بۆ سەدەی بیست و یەك جیاوازبێت. هەرچەندە یەکێک لە سیما و ئادگارە جیوپۆلەتیکیەکانی چارەگی یەکەمی سەدەی نوێ، بە مەنگی هێشتنەوەی سنوورەکان و تۆخكردنەوەی جوگرافیاكەی و سەرهەڵدانی کێشە ناوخۆییەکانی نێو یەکە سیاسیەکان و دەوڵەتان بوو. هەمووان بینەری کەوتنی ڕژێمە یەک لەدوایەکەکان بووین وەک ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بینرا. بەتایبەت کەوتنی دەمامکەکانی دیکتاتۆریەت لە بەشێک لەوڵاتانی عەره‌بی، لە شۆڕشی بەهاری عەرەبیدا. جگەلە ڕووسیا، کە جوڵەکانی بە ئاڕاستەی دەرەوەی خۆیی و خواستی داگیرکاری هەیه، وەک ئەلتەرناتیڤ و ڕکابەرێک بەرامبەر هێزە جیهانییە نوێیەكان. بەدوای پێگەی مێژوویی خۆیدا دەگەڕێت و دەیەوێت لە داهاتووی گۆڕانکارییەکاندا ڕۆڵی هەبێت. ئەوەی تێبینی دەکرێت ڕەنگە نەزمی نێودەوڵەتی لە سەرەتای سەدەی نوێ خواستی لەسەر شۆڕبوونەوەی کێشە ناوخۆییەکان و قوڵبوونەوە و قەتیسکردنی کێشەکان بێت لە ناوخۆی سنوورە جوگرافییە لۆکاڵییەکانی دەوڵەتان و کەمتر پەل هاویشتن و داگیرکاری بێت ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت هێشتا دەرفەتەکە نەخەمڵیوە و لەبارنییە بۆ گۆڕانكارییە گەورەكە كە وەرچەرخانە بە ئاڕاستەی سەرهەڵدان و لەدایکبوون و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی نوێ.
“چەمكی دەوڵەتانی گوێڕایەڵ و دەرکەوتنی هێزی ئیمپریالیزمی نوێ”
ڕەنگە چەمكی دەوڵەتانی گوێڕایەڵ، باشترین گوزارشت بێت بۆ ئەو دەوڵەتانەی لەنێوان بەرە بەهێز و هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكاندا، نەك توانای ململانێیان نییە بەڵكو تەسلیم بە واقیع و هەژموونی ئەوانن و گوێ لەمستی دەوڵەتانی لەخۆیان گەورەترن و دەتوانن بە ئاسانی بەكاریان بهێنن لە پاراستن و زامنكردنی بەرژوەندییەكانیاندا. لەگەڵ ئەوەشدا پێشهاتە چاوەڕوان کراوەکان وامان لێدەکەن بۆ دوای چارەکی دووەمی سەدەی نوێ، ئاڕاستەی ڕەوتی ڕووداوەکان پێشبینی شڵقاندنی دۆخە مەنگەکەی چارەکی یەکەمی سەدەی بیست و یەکی لێ بکرێت. بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بە خوێندنەوەی دۆخی جەنگ و بەردەوامی ململانێکان و خواستی پەلهاویشتن بۆ دەرەوەی سنوورەكان و لاوازبوونی هێزە تەقلیدیەکان و دەرکەوتنی هێزی کاریگەر لە ڕووی ئابوری و سیاسی و سەربازی و تەکنەلۆجی و سەپاندنی هەژموون کارێکی وابکات هەندێک دەوڵەتی خاوەن هێز و هەژموون خواستی قوتدانی دەولەت و وڵاتە لاواز و ناسەقامگیرەکانیان هەبێت. پێشبینی دەکرێت چارەکی دەوەمی سەدەی نوێ سەدەی گۆڕانکاری و تێکدانی سنوورە تەقلیدیەکان و بچوککبوونەوەی هەندێک یەکەی سیاسی و گەورەبوونی هێزی نێودەوڵەتی و هەرێمی و دروستبوونی دەوڵەتی نوێ بێت لە ناوچەکە.
پەیامی جەنگەکان ئاگایی ئەوەمان پێدەبەخشێت کە هەموو سەرەتای جەنگ و کۆتایی جەنگێک وەکو یەک نییە، بەڵکو دەبێتە سەرەتای گۆڕانکاری لە جوگرافیای دەوڵەت بە هێزە سرووشتی و مرۆییەکەی دەوڵەتەوە. جا پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەم گۆڕانکارییانە لەسەر بنەمای دابەشبوون و پارچە پارچەبوونی دەوڵەتە تەقلیدیەکان بوونیاد دەنرێت یاخوود سەپاندنی پێگەی هەژموونی و دەرکەوتنی دەوڵەتی هەرێمی نوێیە لە ناوچەکە و پەیڕەوی كردن لە چەمكی دەوڵەتی گوێڕاڵە. لەسەردەمێكدا لە پاڵ هێزە هەرێمییە كاریگەرەكاندا، جیهان گینگل دەدات بە لەدایكبوونی هێزی زەبەلاحی فرە جەمسەر بە هاتنەپێشەوەی چەند دەوڵەتێكی زەبەلاحی وەك رووسیا و چین و هیند بەرامبەر بە ئەوروپا و ئەمەریكا.
وەلێ لە فۆڕمی ئیمپریالیزمی نوێدا جیاواز لەوەی لە سەدەی پێشوودا باوی بوو. یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەوەیە یان لە گەمەكاندا دەوڵەت ببێت بە مایەیی پاراستنی بەرژەوەندی بەرەی بەشێك لە هێزە گەورەكان و یاخود دەبێت دژ بلۆكە نێودەوڵەتی و هێزە كاریگەرییگەرەكان بێت، واتا هیچ بۆشایی و رووبەرێك ناهێڵێتەوە بۆ بیركردنەوە، پەیڕەوی كردن لەسیاسەتی یان لەگەڵمی یان دووژمنمی بۆیە دەبێت لەو دۆخەدا خۆ بەسەر بەرەیەكدا ساغ بكاتەوە بۆ ئەوەی پارێزراو بێت لە لەتبوون و پارچەپارچە بوون و تێکشکاندنی سنوورەکان، ئەمەش بەشێكەلە نەمانی سەروەری دەوڵەت و دەستێوەردان لە کاروباری دەوڵەتان لەم فۆڕمەدا خاوەن ماڵ و سەرانی دەوڵەتی داگیرکراو و هەژموون بەسەردا سەپاو دەبێتە دەوڵەتێکی لاوازی بێ دەسەڵات و یەکەیەکی سیاسی کارتۆنی بێ ڕۆڵ و جێبەجێکاری گەمەکان و بەجێهنانی ئەجێندا و خواستە هەرێمی و نێودەڵەتیەکان. ئەم خواستە لە ئێستادا لەسەر ئاستی جیهانی ئاسانترین بژاردەیه. بەتایبەت لە کاتێکدا لە ئێستا ئەوەی جەنگەکان یەکلا دەکاتەوە و هەژموون دەسەپێنێت. ژمارەی زۆری دانیشتوان و بوونی ڕووبەری فراوان بۆ دەوڵەت نییە بەڵکو بوونی ئەقڵێکی سیاسی و هێزی ئابووری و تەکنەلۆژیای هێزە. کە لە توانیاندا هەیە درێژە بە ململانێکان بدات و جەنگەکان یەکلابکاتەوە، واتە لە داهاتوودا ڕۆڵی جوگرافیای سیاسی لە كورتی دەدات و ناتوانێت تەحەكوم بكات بەسەر دەوڵەتدا، بەڵكو ئەوە جیۆپۆلەتیكە پێگەی دەوڵەت دیاری دەكات ئەوە تەكنەلۆژیای سەربازییە جەنگەكان یەكلادەكاتەوە. و سەنگ بە دەوڵەت و هەژموونەكەی دەبەخشێت.
“ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە باهۆزی جەنگاندا”
لەدوای خۆپیشاندانەکانی بەهاری عەرەبی و هەندێک گۆڕانکاری شکڵی کە زۆرتر مۆرکێکی لۆکاڵی هەبوو، بووەهۆی کەوتنی دیکتاتۆرەکان و دابەشکردنی ناوخۆی وڵاتە تەقلیدیەکان بۆ چەند هێزێكی بچوكی ناكۆك و وڵاتێکی شلوشاو و لەبەریەک هەڵوەشاو و دروستبوونی جەمسەری نوێی ئایدۆلۆژی و سیاسی و سەربازی ناوخۆیی لەناو جوگرافیا تەقلیدیەکەی دەوڵەتەکاندا. ڕەنگە ئەمەش ئامادەکاری و مانۆڕ و پڕۆڤەیەک بێت بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتوو.
هەر لە ماوەی چارەکی یەکەمی سەدەی نوێ، دەرکەوتنی داعش جۆرێک لە پەل هاویشتن بوو بە ئاڕاستەی تێکشکاندنی سنوور و فراوانکردنی جوگرافیای جەنگ لەدەرەوەی سنوورە تەقلیدیەکان. هەڵگیرساندنی جەنگی حەماس و ئیسرائیل و بەردەوامی جەنگەکە و تێوەگلانی وڵاتانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە جەنگ، پەیامێکی ڕوونە بۆ تێکدانی دۆخی مەنگی ڕۆهەڵاتی ناوەڕاست بە کرداری پەلوپۆ هاویشتن بۆ دەرەوەی سنوور و خواستی داگیرکاری و سەرهەڵدانی سەردەمێکی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناواڕاست، بە ئاڕاستەی سەپاندنی سەروەری هێزی هەرێمی و دەرکەوتنی فۆڕمەکانی ئیمپریالیزمی نوێ لەناوچەکە و بێ ڕۆڵکردنی پێگەی دەوڵەت و حساب نەکردن بۆ ڕای نێودەوڵەتی و پەیمانە نێودەوڵەتیەکان. بەردەوامیدان بە جەنگ لە نێوان ئیسرائیل و حەماس و کردنەوەی بەرەیەکی تری جەنگ لە سوریا و فوکردن لە پشکۆ بەجێماوەکانی جەنگ لە سوریا(حەڵەب)و خۆشکردنی ئاگری جەنگەكە لە لوبنان و دواجار ئێراق، هەروەها بچوککردنەوەی پێگەی هەژموونی هەرێمی ئێران پێمان دەڵێت ئایا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کاتی هاڕینی دەوڵەتە تەقلیدیەکان و ڕووخاندنی ئەو وشکە کەڵەکانە نییە،کە ناونراون بە دەوڵەت و لە ئێستادا لاواز و بێ ڕۆڵکراون. ئایا سووتی جەنگ کێ دەسوتێنێت و مەشخەڵەکەی کێ سەردەخات؟ خۆ ڕەنگە ئەگەر پەلەنەکەین دەرەنگ یان زوو لە چارەکی دووەمی سەدەی نوێدا وەڵامەکەی وەردەبگرین. ئەگەر سەدەی پێشوو سەدەی ڕێکخستنەوەی سنوورەکان بێت ئەوا یەکێک لە ماکەکانی سەدەی نوێ دزەكردنە ناو كاروباری دەوڵەت و تێکشاندنی سنوورەکانە.
“سیناریۆ و پێشهاتەکان بۆ چارەكی دووەمی سەدەی بیست و یەك”
1. چارەكی دووەمی سەدەی بیست و یەك قۆناغی قوڵبوونەوەی کێشەکان و زاڵبوونی ئاڵۆزییەکان و بەردەوامی جەنگەکانە، بۆیە مەحاڵە لەو ماوەیەدا جوگرافیای ئاشتی جیهانی لەکەنارێکدا ئۆقرە بگرێت.
2. سەرهەڵدانی هێزە زەبەلاحە نێودەوڵەتییەکان و گەشەکردنی هێزی هەرێمی نوێ.
3. دەرکەوتنی چەمکی دەوڵەتانی گوێڕایەڵ لە سایەی ئیمپریالیزمی نوێ.
4. بێ ڕۆڵکردنی ئێران لە هێزێکی هەرێمییەوە بۆ دەوڵەتێک کە سەرقاڵبێت بە کێشەکانی خۆیەوە.
5. سیاغەکردنەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەڕووی سیاسی و ئابووری و سەربازی و هەژموونەوە.
6. پارچەپارچەبوونی وشکە کەڵەکەكەی وڵاتانی شلوشاو، درووستبوونی دەوڵەت و یەکەی فیدڕاڵی نوێ.
7. تێکشاندنی سنوورە تەقلیدیەکان و زیادبوونی دەستوەردان لە کاروباری دەوڵەتان لەڕووی سیاسی و ئابووری و سەربازی و…هتد.
8. گرنگیدان بە تەکنەلۆژیای جەنگ و زیرەکی دەستکرد و کەرەستەی نوێی سەردەمیانە.
9. گۆڕینی ئاڕاستەی جەنگەکان لە هێزی سەربازییەوە بۆ جەنگی ئابووری و بایەلۆژی و تەکنەلۆژیای زانیاری.
10. بێ ڕۆڵکردنی پرسە ئەخلاقی و مۆڕاڵیەکانی وەکو ئایین و بەهاكان…هتد.
