سایبەرتیرۆیزم لە میدیادا

“مەترسییەكان و ڕێكارەكانی چارەسەر”

“پێشەكی“

هاتنەئارای قۆناغی گڵۆباڵیزم و گەشەكردنی ئامرازەكانی پەیوەندی، وێرای لایەنە ئەرێنییەكانی كە خێراتركردنی پرۆسەی ئاڵوگۆڕی داتا و بیروبۆچوونە، جیهانی بەرەو ئەو گوندە ئەلیكترۆنییە بەئاراستەدا برد كە “مارشاڵ مەك لۆهان” Marshal Macluhan)) ((1911-1980 پێشبینی بۆ كردبوو، كۆمەڵێك دیاردەی مەترسیداریشی لەگەڵ خۆیدا هێنا كە دیارترینیان سایبەر تیرۆریزمە و بووە بە مایەی هەڕەشە بۆسەر ئاسایش و ئارامی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی. دۆسییەی تیرۆریزم یەكێكە لەو تاوانانەی لەگەڵ هەر پێشكەوتنێكی تەكنەلۆژیدا فۆرمی خۆی گۆڕیوە، لە هەر قۆناغ و پێشهاتێكی نوێدا ڕێوشوێنی جیاواز بۆ هەڕەشە و كردە تیرۆریستییەكان بەكاردەهێنرێت و بەردەوام لەپرۆسەی خۆبەرهەمهێنانەوەدایە، ئێستاش نوێترین شێوازی كە سایبەرتیرۆیزمە، بە سوود بینین لە نوێترین تەكنەلۆژیای پەیوەندی، هەوڵ بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانانە دەكات كە بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بەپێشێلی پرەنسیپەكانی ئاسایشی كۆمەڵگای مرۆیی دادەنرێت.

هەرچەندە لێكۆڵینەوە لە تیرۆریزم بەپێی مۆدیل ‌و خەسڵەتەكانی دەگۆڕێت، بەڵام دیاردەی سایبەرتیرۆزم كە لەدوای كۆتایهاتنی جەنگی داعش، بەشێوەیەكی ئۆرگانیزەكراو و ئاراستەكراو، وەك شەپۆلێكی نوێی تیرۆر لە هەرێمی كوردستان و وڵاتانی ناوچەكەدا هاتۆتە ئارا، پێویستی بەتوێژینەوە لە فاكتەر و ڕەهەندەكانی سەرهەڵدان، تیشك خستنەسەر ئەنجامدانی تاوانەكە هەیە، تا بتوانرێ بەشێوەیەكی دروست چەندین مۆدیلی بەگژداچوونەوە گەڵاڵە بكرێت تا ئەم تاوانە مۆدێرنە، كەمترین كاریگەریی لەسەر ئاسایش و ئارامی كۆمەڵگای كوردەواری جێبهێڵێت. سەرهەڵدانەوەی تیرۆر لەڕێگەی سایبەرتیرۆیزمەوە لەژێركاریگەری هەلومەرجی هەرێمی كوردستاندایە، تا ئەندازەیەكی زۆریش وابەستەیە بەو پێشهاتە نوێیانەی لە سیستەمی سیاسەتی جیهانی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا ڕوودەدەن، بەڵام لە ئێستادا هەست بەو مەترسییە دەكرێت كە ئاراستەكەی لە ناوچەكەدا ڕووی لە دۆزی كوردە، ئەمەش بایەخی لێتوێژینەوەی بۆ كۆمەڵگای كوردی دەردەخات و پێویستە لە ڕوانگەیەكی ئەكادیمییەوە شەنوكەوی بكەین.

“تەوەرەی یەكەم؛ چەمك و خەسڵەتەكانی سایبەرتیرۆیزم و هاتنە ئارای لە كوردستان“

سایبەرتیرۆریزم وەك فۆرمێكی نوێی جەنگی ئەلیكترۆنی، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر سیستەمی نێودەوڵەتی و سەرجەم ئەو دەوڵەتانەش هەیە كە سەرقاڵی چەسپاندنی ئاشتی و ئارامی وڵاتەكانیانن. لەم ڕوانگەیەوە ئەم چەمكە لەدوای هاتنە ئارای، تائێستا لە چەندین رەهەندەوە پێناس و تایبەتمەندییەكانی تاوتوێ كراوە. ئەم شێوازە نوێیەی تیرۆریزم، بۆیەكەمینجار لە ساڵی (1980ز)، لەلایەن “باری کۆلین” (Barry Collin)ی پسپۆڕی بواری ئاسایش بەكارهێنرا، لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەیەكدا كە لە شاری كالیفۆرنیای ئەمریكا خستییەڕوو، شەنوكەوی ئەم چەمكە نوێیەی تیرۆیزمی كرد و توێژینەوەیەكی لەبارەی كاریگەرییەكانی لەسەر كۆمەڵگای مرۆیی خستەڕوو. “مارك پۆليت” (Mark Pollitt) لە پێناسێكدا، لەو باوەڕەدایە سایبەرتیرۆیزم واتا: پەرلاماردان و هێرشێكی بەئانقەستە بەئامانجێكی سیاسی ئەنجام دەدرێت كە دژ بە سیستەمی بەرێوەبردنی دامەزراوە زانیارییەكانە، دەرەنجامی كاریگەریشی لێدەكەوێتەوە.

دامەزراوەی (CRS) بەم چەشنە پێناسی “سایبەر تیرۆریزم” دەكات: هەڕەشە یاخود پەلاماردانێكی نایاساییە بۆسەر كۆمپیوتەر، تۆڕ و داتا ئەنباركراوەكانی ناو كۆمپیوتەر، بەمەبەستی ترساندن یا ناچاركردنی حكومەت یاخود جەماوەرەكەی بۆ دووركەوتنەوە لە ئامانجە سیاسی یاخود كۆمەڵایەتییەكانیان. بە بڕوای “دورۆتی دەنینگ”، تیرۆریزمی ئەلیكترۆنی لە ڕێگەی میدیاوە واتا: بەكارهێنانی ژینگەی میدیا و بواری ئەلیكترۆنی بە ئامانجی تیرۆر، پەلاماردان و هەڕەشەی نایاسایی لە ڕێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر و تۆڕەكانی زانیاری و بڵاوكردنەوە، ئەویش بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕاوكێ یا ناچاركردنی دەوڵەت یان جەماوەر لەپێناو بەدیهێنانی كۆمەڵێك ئامانجی تایبەت. لەكۆی ئەم پێناسانەدا، دەگەینە ئەو ڕاستییەی كە گەشەسەندنی تەكنەلۆژیا و كاریگەری لەسەر پەرەپێدنی پرۆسەی ئاڵوگۆڕ و پەیوەندی، ئاسانكاری بۆ بەرەی تیرۆریزمیش كردووە تا پیلان و كرداری تیرۆریستی لەو ڕێگەیەوە ئەنجام بدەن. پسپۆڕانی بواری تیرۆریزمناسی، هاوساتی گەشەسەندنی تەكنەلۆژیای پەیوەندی، بایەخی زیاتریان بەمەترسییەكانی سایبەرتیرۆریزم داوە، چونكە لەو باوەڕەدان: تایبەتمەندییەكانی ئینتەرنێت و بەئاسان دەستراگەیشتنی تیرۆریستان بە چەكە سایبەرییەكان (واتا كۆمپیوتەر و هێڵێكی ئینتەرنێت)، بۆتەمایەی ئاڵۆزی و مەترسیداربوونی ئەم جۆرە تیرۆریزمە نوێیە بە بەراورد لەگەڵ جۆرەكانیتری تیرۆردا. لەڕووی ئامانجەوە، سایبەرتیرۆریزم بەپێی ئاراستەكەیان لەیەكتر جیاوازن، بەگشتی نەخشەڕێژی بۆ پەلامارە سایبەر تیرۆریستییەكان كە لەلایەن كەس و گرووپ و لایەنە جۆراوجۆرەكانەوە ئەنجام دەدرێت، هەرچەندە شێوازی ئەنجامدانیان جیاواز بێت، بۆ دوو جۆر پۆڵێن دەكرێت:-

ا- سایبەرتیرۆیزمی ئاراستەكراو:– ئەم شێوازە لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەهەمدا لەدایك بوو، تاوان بەپێی پیلان‌و نەخشە ئەنجام دەدات، ئامانجەكەشی دروستكردنی فشارە بۆ بەرامبەرەكەی تا لەژێر كاریگەریی تیرۆر و هەڕەشەدا، داواكاری تیرۆریستان بهێنێتەدی. لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵات، بریتین لەو گرووپ‌ و ڕێكخراوە سیاسی ‌و ئایدیۆلۆژییە تووندڕەوانەی دژ بەدەسەڵات كار دەكەن، هەندێكیان لەلایەن دەوڵەتانی ترەوە هان دەدرێن بەئامانجی كاریگەری خستنەسەر دەسەڵات. لەسەرئاستی نێودەوڵەتیش، ئاراستەكردنی سایبەرتیرۆریزمە لەلایەن ڕێكخراو و گرووپ و تەنانەت دەوڵەتێكی بیانییەوە دژ بە دەوڵەتێكیتر.

ئێستا هەردوو شێوازەكە لە هەرێمی كوردستان و ئێراقیشدا هەن، لەسەر ئاستی ناوخۆ بەئاشكرا گرووپە تیرۆریستییەكان سود لە جۆرەها تۆڕی كۆمەڵایەتی وەردەگرن بۆ بڵاوكردنەوەی واتەوات و هەڕەشە و بانگەوازی توندوتیژانە بەشێوەیەكی ئاراستەكراو.

ب- ئاژاوەگێڕی‌و پەشێوی (ئانارشیستی):– ئەم مۆدیلەی تیرۆریزم، پتر بەشێوەی ناوبەناو ئەنجام دەدرێت. ستراتیژی كاری ڕێبازی ئانارشیزم، لەسەر فەلسەفەیەكە كە هەر دەسەڵاتێكی سیاسی بەهەرشێوەیەك بێت، بەخراپی دەزانێت. ئامانجەكانی سایبەرتیرۆریزم لەم مۆدیلەدا، زۆرجار تەنها شڵەژانی دۆخی كۆمەڵایەتییە، بەڵام لێكەوتەی لەسەر هەلومەرجی بەڕێوەبردن و حكومڕانیش هەیە، چونكە بەهۆی ئەم ئەنارشیزمەوە ڕێژەی جۆرەها تاوانی وەك دزی و كوشتن و تاڵانی پەرەدەستێنێ. لەڕووی تەمەنەوە كورتترین جۆری تیرۆریزمە و بەردەوام شێوەی خۆی دەگۆڕێت. تائێستا شرۆڤەی جۆراوجۆر ئەنجام دراوە بۆ ناسینەوەی هەر جوڵە و رەفتارێكی نایاسایی كە لە بواری میدیادا ئەنجام دەدرێت، بەتایبەتی ئەو ڤیدیۆ و وێنە و دەنگ و پەیامانەی هاندانیان بۆ توندوتیژی جەستەیی یاخود سایكۆلۆژی تێدایە، هەندێكیشیان بەئامانجی پەكخستنی پرۆگرام و دزینی داتا و تاوانە هەواڵگرییەكان ئەنجام دەدرێت، ئایا تاچەند دەچنە خانەی سایبەرتیرۆریزمەوە؟. ئایا هۆكاری پەنابردنی تیرۆریستان بۆ میدیا و پەرەسەندنی خێرای تاوانی سایبەرتیرۆریزم لەسەر ئاستی جیهان، فاكتەرەكەی بۆ چی دەگەڕێتەوە؟

بەرەی تیرۆريزم واتا ئەو كەس و لایەن و گرووپانەی سایبەرتیرۆریزم ئەنجام دەدەن، لەبەر ئەم فاكتەرانەی خوارەوە، لەرێگەی خراپ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و میدیای ئەلیكترۆنی بەگشتی، پەنا بۆ سایبەرتیرۆریزم دەبەن:-

1-بێ سنووری لە سایبەرسپەیسدا:– داهێنانی سایبەرسپەیس بەهۆی هاتنەئارای ئینتەرنێتەوە، بووەمایەی پێكەوەبەستنی تۆڕێكی جیهانی كە بەشێوەیەكی جاڵجاڵۆكەیی، بەكەمترین كاتيش زانیاریی تیادا ئاڵوگۆڕ دەكرێت. بەمانایەكیتر، ئینتەرنێت توانی جۆرەها سێرڤسی وەك: پەیوەندیی خێرا، توانای ناردنی پەیام، پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی پەیوەندی، ئاڵوگۆڕی داتا بەمۆدیلی جۆراوجۆر لە رێگەی تۆڕە ئینتەرنێتییەكەیەوە لەخۆگرتووە. تیرۆر لە رێگای میدیاكانەوە دەتوانێ سنوری وڵاتان ببڕێت، واتا ناردنی پەیام بۆ دروستكردن و ئاڵوگۆڕی پەیوەندی لەگەڵ هاوسۆزەكانیان، یاخود بەمەبەستی پڕوپاگەندە و دنەدان بۆ تووندوتیژی، ڕووبەرووی لەمپەرێكی ئەوتۆ نابێتەوە. ئەگەرچی هەندێ وڵات لەڕێگەی فلتەركردنی سایت و پەیج و سانسۆری ئەلیكترۆنییەوە توانیویەتی ڕووبەڕووی سایبەرتیرۆریزم ببێتەوە، بەڵام هێشتا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا نەتوانراوە كۆنتڕۆڵ بكرێت.

2- كەمی بودجەی تێچوو:– لە سایبەرتیرۆیزمدا، بە بودجەیەكی كەم بۆ ئامێرێكی كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت و پرۆگرامی مۆنتاژ، دەتوانرێ زۆرترین پەیامی تیرۆریستانە بەرهەم بهێنرێت بەمەبەستی پەخش و بڵاوكردنەوەی.

3-پەلاماردان بەبێ زیانی جەستەیی:– لە پرۆسەی سایبەرتیرۆیزمدا بەپێچەوانەی جۆرەكانی تری تیرۆرەوە كە زۆرجار بەئامانجی پەلاماردان یا زیانگەیاندن بە شوێنێك یا دامەزراوەیەك، پێویستی بەخۆتەقاندنەوە هەبووە یا تیرۆریستەكە گیانی خۆی خستۆتە مەترسییەوە، لەم مۆدیلەدا تیرۆریست دەتوانێ گەورەترین زیانی سایكۆلۆژی بە جەماوەر بگەیەنێ یاخود زیان بە دامەزراوەیەك بگەیەنێ لەڕووی هاككردنی ژمێرەی بانكی و داتاكانیان، بەبێ ئەوەی زیان بەرخۆی بكەوێت.

4-ئازادیی لە بەكارهێنانی ئینتەرنێت:- ئاسانكاری زۆریشی بۆ ئەنجامدانی تاوانی ئەلیكترۆنی ڕەخساندووە، لەم ڕوانگەیەوە وڵاتانی پێشكەوتوو هەمیشە سەرقاڵی چاودێری ئینتەرنێتن.

5-تیمی ئەلیكترۆنی:– تیرۆریستان هەوڵ دەدەن لەڕێگەی پەیوەندیی ئەلیكترۆنییەوە، هەماهەنگی لە كاری تیرۆردا بكەن واتا ببنە تیمی ئەلیكترۆنی، ئەمەش فاكتەری سەرەكییە بۆ خێرا ئەنجامدانی تاوانەكە بەهۆی ئاسانكاری لە پرۆسەی پەیوەندی و هاریكاریی تیرۆریستان لەگەڵ یەكتردا.

6-پەیداكردنی سەرچاوەی بژێوی و ئاڵوگۆڕی دراو:– سودوەرگرتنی تیرۆریزم لە پرۆسەی پەیوەندی بۆ ئاڵوگۆڕی دراو و پەیداكردنی سەرچاوەی بژێوی بۆ دابینكردنی بودجەی چالاكییەكانیان، فاكتەرێكیتری پەنابردنی گروپە تیرۆریستییەكانە بۆ میدیای ئەلیكترۆنی.

بەگشتی خەسڵەتەكانی سایبەرتیرۆریزم بریتین لە:-

1- خێرایی لە پرۆسەی تاواندا:- فاكتەرەكانی كات و شوێن لە سایبەر تیرۆریزمدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، لە دنیای ئەلیكترۆنیدا بەهۆی نزیكایەتی (تاوانبار، ئامانجی تاوان، شوێنی تاوان) ئەنجامدانی تاوانی ئاسان كردووە.

2- نادیاری ناسنامەی تیرۆریست.

3- قەبارەی تاوان:- لە سایبەر تیرۆریزمدا، ژمارەی تاوانبار و قەبارەی تاوان و ئاستی كاریگەرییەكانی ناڕوونە.

4- كەمی بودجە: ئەنجامدانی تاوان لە دنیای ئەلیكترۆنیدا، پێویستی بەچەند ئامێرێكە و بڕی تیچووی كەمە.

5-نائامادەگی لە شوێنی تاوان:- لە تاوانی ئاسایی دا بەبێ ئامادەبوونی تاوانبار ئاستەمە تاوان ئەنجام بدرێت، بەڵام كردەی تاوان لە دنیای ئەلیكترۆنیدا بەبێ ئامادەگی لە شوێنەكەدا ئەنجام دەدرێت، ئەمەش دەبێتەمایەی ونبوونی سەرەداوەكان.

6-نێودەوڵەتیبوونی تاوان:- لە تیرۆریزمی میدیای ئەلیكترۆنیدا، سنورەكان تێدەپەڕێنرێت و دەشێ لە تیرۆریست لە وڵاتێك بێت و تاوان لە وڵاتێكیتردا ئەنجام بدات.

7-هەڵكشانی ژمارەی رەش:- واتا ئاستی زیانەكانی تاوان بەتەواوەتی نادركێنرێت.

8-ئۆتۆماتیكبوونی تاوان.

“مێژووی سایبەر تیرۆریزم“

سەرهەڵدانی سایبەرتیرۆریزم هاوساتی داهێنانی تۆڕی ئینتەرنێتە، بەمانایەكی تر لەگەڵ هەر داهێنانێكی تەكنەلۆژیدا، چەندین مەترسی بۆسەر ئاسایشی مرۆیی دێتەئارا كە زۆربەیان پێشبینیكراون یاخود گوماناوین.

لە ماوەی هەردوو دەیەی حەفتا و هەشتای سەدەی ڕابردوودا، بەتایبەتی هەڵشكانی ڕێژەی ململانێ نێودەوڵەتییەكان لە سایەی جەنگی ساردی بلۆكی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات، گەرمبوونی ركابەریی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیای پەیوەندی لەنێوان زلهێزەكانی جەنگی سارد و هەم وڵاتانی تری وەك ژاپۆن و چین و ئیسرائیل، مەترسی تیرۆریزم بەشێوەی ئۆرگانیزەكراو بە دنەدان و پشتیوانی دەوڵەتە گەورەكان، بەجۆرێكی مەترسیدارتر هەڕەشەی لە پرۆسەی ئاشتی و ئارامی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كرد.

“چەند فاكتەرێك لەسەر ئاستی جیهان بوونەمایەی تەشەنەسەندنی سایبەرتیرۆریزم”

یەكەمیان؛ دامەزراندنی ڕێكخراوی ئەلقاعیدە لە گەرمەی ململانێی جەنگی سارد لەنێوان یەكێتی سۆڤییەت ‌و ئەمریكادا، وەك گەورەترین ڕێكخراوێكی تیرۆریستی لەسەر ئاستی جیهان، زەمینەی زیاتری بۆ سایبەرتیرۆریزم ڕەخساند. قۆناغی كۆرپەلەییەكەی ئەلقاعیدە لە سوداندابوو، دوای یەكگرتنی لەگەڵ عەرەبە ئەفغانەكان‌ و كۆچكردنیان بۆ ئەفغانستان، دەوڵەتی تاڵبانیان دامەزراند.

دووەمیان؛ لە (11)ی سێپتامبەردا كاتێك گەورەترین پێكدادانی بەرەی تیرۆر لەگەڵ شارستانیەتی خۆرئاوادا ڕووی دا، درێژەكێشانی جەنگەكە بەشێوەیەكی بەربڵاو جیهانی ئەلیكترۆنیشی گرتەوە و بۆتەمایەی گەورەترین فاكتەر بۆ دنەدانی سایبەرتیرۆریزم بە مۆدیلی جۆراوجۆر. لەسەر ئاستی ئێراقیش، دامەزراندنی (داعش) (ISIS) وەك لقێكی ئەلقاعیدە لە ئێراق، شەپۆلێكی تری سایبەرتیرۆیزمی لە وڵاتەكەدا ئاراستە كرد كە مەترسییەكانی بووەمایەی هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستانیش. یەكەمین هەنگاوی “داعش” لە سەرەتای دامەزراندنییەوە، بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای نوێی میدیا بوو بۆ هاندان بۆ تووندوتیژی و تیرۆر، لەبەر ئەم فاكتەرەش ناوەندی میدیایی (الفرقان)ی لە مانگی تشرینی دووەمی (2006ز)دا دامەزراند بەمەبەستی بڵاوكردنەوەی (دیڤیدی، سیدی، پامفێلت، پۆستەر…) لەپێناو نیشاندانی توانای سەربازیی داعش و بڵاوكردنەوەی پەیامەكانی لە تۆڕە میدیاییەكاندا. هەرێمی كوردستان وەك بەشێكی دانەبڕاو لەو وڵاتانەی لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا چەندین جار دووچاری پەلاماری تیرۆیستی بۆتەوە، هاوساتی هەڵگیرسانی جەنگی نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و بەرەی تیرۆریزم بەسەركردایەتی داعش، سایبەرتیرۆریزم وەك ئامرازێك لەلایەن داعشەوە دژ بە هەرێمی كوردستان خرایەگەڕ، ئەمەش بە گرنگترین فاكتەری دەرەكی پەلامارەكانی سایبەرتیرۆریزم دژ بەگەلی كورد دادەنرێت.

لەڕووی فاكتەرە ناوخۆییەكانیش كە زەمینەساز بوون بۆ پەرەسەندنی مەترسییەكانی سایبەرتیرۆریزم، بەگشتی لەم خاڵانەی خوارەوەدا خۆی دەبینێتەوە:-

– لەسەر ئاستی دامەزراوەكانی دەسەڵات:- سیستەمی دەسەڵاتدارێتی و بەڕێوەبردن لە هەرێمی كوردستان، ئامادەباشییەكی ئەوتۆیان بۆ ئەو ڕەهەندە هەستیارەی جەنگ دژ بە بەرەی تیرۆریزم نەكردبوو. هەربۆیە هیچ جۆرە سیستەمێكی بەرگریی ئەلیكترۆنی بۆ پەلامارەكانی سایبەرتیرۆیزم و تویت و پەیامەكانیان نەخستەگەڕ، ئەمەش بووەمایەی مەترسی بۆسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە.

– سایكۆلۆژیای جەماوەر:- فاكتەرێكیتر پەیوەندیدار بوو بە دۆخی دەروونی خەڵك كە بەهۆی ئاڵۆزی و گرنگی جەنگی دژ بەداعشەوە، زۆرجار زەمینەی بڵاوبوونەوەی دەنگۆ و واتەوات دەڕەخسا بەتایبەت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەمەش بە قازانجی تیرۆیستانی داعش بوو.

– هاوسۆزی و ناهۆشیاریی:- لە ماوەی جەنگی پێشمەرگە و داعشدا، چەندین هاووڵاتی لەڕووی هاوسۆزییەوە بێ یاخود ناهۆشیاریی نەتەوەیی، ببوونە زەمینەسازێك بۆ پروپاگەندە بۆ داعش و بڵاوكردنەوەی پەیامەكانیان. هەروەها چەندین میدیاكاریش، بەپاساوی گواستنەوەی هەواڵەكانی جەنگ، ببوونە سەكۆی سایبەرتیرۆیزم لە كوردستان.

– نەبوونی سانسۆری یاسایی:– لەكاتێكدا زۆربەی وڵاتە پێشكەوتووەكان كە لە قاڕەكانی تری جیهانیش بوون، وەك سیستەمێكی بەرگریی ئەلیكترۆنی لە ئاسایشی وڵاتەكانیان، سانسۆری یاسایییان بۆ سەرجەم ئامرازە ئەلیكترۆنییەكان پیادە دەكرد، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا بەتایبەتی لە گەرمەی شەڕی هێزەكانی پێشمەرگە و بەرەی تیرۆیزم، لەكاتێكدا دەبووایە لەو هەلومەرجە نائاساییانەدا، فلتەر بۆ ئەو سایتانە دابنرێ كە دەچنە خانەی سایبەرتیرۆریزم، دامەزراوە یاساییەكانی هەرێمی كوردستان هیچ جۆرە پلانێكی ئەكتیڤیان بۆ ڕێگەگرتن لەو پەلامارە ئەلیكترۆنییانە پیادە نەكرد. ئەمەش پتر یارمەتیدەری هەڵكشانی هەڕەشەكانی سایبەرتیرۆریزم بوو بۆسەر ئاسایشی جەماوەر.

– داواكاری گشتی:– سستی لە بەدواداچوونی یاسایی بۆ سایبەرتیرۆیزم لە هەرێمی كوردستان، ڕێژەی پەلامارە تیرۆریستییە ئەلیكترۆنییەكان و پڕوپاگەندە بۆ هێزەكانی داعشی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا زیاتر كردبوو، لەكاتێكدا بەپێی چەندین یاسا لە هەرێمی كوردستان پڕوپاگەندە بۆ تیرۆر بە تاوان دادەنرێت كە دواتر ئاماژەیان پێدەدەین.

“تەوەرەی دووەم؛ جۆرەكانی تاوانی سایبەرتیرۆیزم و رێكارەكانی بەگژداچوونەوەی“

سایبەر تیرۆریزم بۆ خۆگونجاندنی لەگەڵ ئەو هەلومەرجەی دێتەپێش، شێوازی جۆراوجۆر بەمەبەستی بە ئەنجامگەیاندنی ئەركەكانی خۆی دەگرێتەبەر، بەمانایەكیتر شێوە و فۆرمی سایبەرتیرۆریزم بەپێی دەرفەتەكانی بەردەمی، گۆڕانی بەسەردا دێت. لەم ڕوانگەیەوە هەر پەلامار و هەوڵێكی تێكدانی ئاسایش و ئارامی لە هەرێمی كوردستان، دەچێتەخانەی ئەم تاوانە تیرۆریستییەوە.

دیارترین جۆرەكانی سایبەرتیرۆریزم بریتین لە:-

جەنگی سایكۆلۆژی:-بڵاوكردنەوەی واتەوات و پڕوپاگەندە كه ئامرازێكی دێرینی جەنگی سایكۆلۆژین، هەمیشە بەشێوازی جۆراوجۆر بەئامانجی تێكدانی ئارامی و رەوشی ژیانی كۆمەڵگای مرۆیی بەكاردەهێنرێت. بە بڕوای پسپۆڕێكی بوارەكە، ئێستا واتەوات بە (سۆفت پاوەر Soft Power) دادەنرێت كە كاریگەریی لەسەر سیستەم و پێداویستییە ئابوری، كۆمەڵایەتی، سیاسییەكانی هەر وڵاتێك هەیە. چەمكی “واتەوات” لە زمانی كوردیدا، كۆمەڵێك دەستەواژەی بۆ بەكارهێنراوە كە هەركامیان گوزارشتن لە شێوەزاری دەڤەرێكی كوردستان. ئەم دەستەواژەیە بەشێوازی فرەچەشن وشە و زاراوەی بۆ بەكارهێنراوە. لە ڕووی زمانەوانیيه‌وه‌، زاراوەی “واتەوات” لە زمانی كوردیدا بەپێی دیالێكت و شێوەزارە جیاجیاكانی كوردستان، چەندین دەستەواژەیتری بۆ بەكاردەهێنرێت، وەك:”ووتووات، قاو، مقۆمقۆ، دەبدەبە، تەحا تەحا، بەندوباو، قاوەقاو، دەنگۆ”. لە سەردەمە دێرینەكاندا مەیدانی بڵاوبوونەوەی واتەوات بریتی بوو لە كۆڕ و كۆبوونەوە جەماوەریی و بازاڕ و شوێنە قەرەباڵغەكان كە مامەڵەی كۆمەڵایەتی تێدا ئەنجام دراوە، بەڵام دوای داهێنان و گەشەسەندنی ئامرازەكانی میدیا، هەركام لەو دەوڵەت و دامەزراوە و كەس و لایەنانەی دەیانویست واتەوات بڵاوبكەنەوە، هەوڵیان داوە میدیا وەك چەكێكی كاریگەر بۆ ئەو مەبەستە بخەنەگەڕ.

بڵاوبوونەوەی واتەوات لە ڕێی میدیاكانەوە، بەپێی پێوەرەكەی هەردوو پسپۆڕ (ئەلپۆرت و پۆستمان) (Alport & postman) دەخەمڵێنرێت كە پێیانوایە هەردوو مەرجی (بایەخ)و (ئاڵۆزی)، كاریگەرییان لەسەر خێرایی لە بڵاوبوونەوەی واتەواتدا هەیە، ئەم هاوكێشەیەش بەم چەشنەیە:-

R=I × A

واتا: واتەوات (Rumer) یەكسانە بەلێكدانی (بایەخ و گرنگی) (Importance)و (ئاڵۆزی) (Ambiguity)، هەتا گرنگی و بایەخی زانیارییەك لەناو كۆمەڵگادا زۆر بێ و ناڕوونی و ئاڵۆزیشی زیاتر بێ، ئەوا واتەواتیش بەشێوەیەكی خێراتر پەرەدەستێنێ، ئەگەر زانیارییەك بایەخی هەبێ و ئاڵۆزیشی تێدا نەبێ كەواتە واتەوات نایەتەئارا، یاخود ئەگەر زانیارییەكە جێی بایەخ نەبێ، ئەوا واتەوات هەر دروست نابێ.

لە ماوەی جەنگی داعشدا، جۆرەها واتەوات دەربارەی قارەمانێتی تیرۆریستان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییە كوردییەكاندا بڵاودەكرایەوە، زۆرجار وشەی قەناس بەدەستەكانی داعشیش بۆ چەكدارەكانیان بەكاردەهێنرا، هەروەها جۆرەها پروپاگەندە دەربارەی گرفتەكانی هێزی پێشمەرگە بڵاودەكرایەوە كە دەچوونە خانەی سایبەرتیرۆیزم. لە جەنگی داعشدا، بڵاوكردنەوەی چەندین بابەت و زانیاریی ناڕۆشن بەناوی هەواڵ و وێنەی تازەوە لە میدیا كوردییەكاندا دەبینرێت كە پێشێلی یاساكانی میدیایە، چونكە دەچنە چوارچێوەی پڕوپاگەندە بۆ هێز و توانای ئەو ڕێكخراوە تیرۆریستییە، تەنانەت پروپاگەندەی زیادەڕۆیی لە باسوخواسی تواناكانی (داعش) لەهەمبەر هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا كراوە، بۆ نمونە بڵاوكردنەوەی هەندێ هەواڵی وەك:-

-داعش سەربازە ئێراقییەكانی‌ بردووە بەئاسماندا.

– داعش ئێراق بۆمبڕێژ دەكات.

هەروەها میدیای ئەلیكترۆنی كوردی لە ماوەی جەنگی دژ بە (داعش)، كۆمەڵێك دۆسییەی گرنگ و هەستیاری وروژاندووە كە هەندێكیان دەچنەخانەی خزمەت بەسایبەرتیرۆریزم و پێشێلی بەرپرسیارێتی میدیایی، وەك:

-دركاندنی مامەڵەی چەك.

-دركاندنی تاكتیكی سەربازی.

-دركاندنی لێپێچینەوەی سەربازی.

هاوشێوەی ئەم نمونانە كە دەچنە خانەی واتەواتەوە، میدیای ناوخۆی كوردی یاخود میدیای داعش ئەنجامی بدات، خزمەتە بە ئامانجەكانی سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستاندا.

تۆڕیی پەیوەندیی تیرۆیزم:- لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەم لە چوارچێوەی سنوری دەسەڵاتی ئەو وڵاتانەی دووچاری پەلامارەكانی تیرۆریزم بوونەتەوە، ڕێوشوێنی تووند پیادە دەكرێت. ئەم ستراتیژەی دژەتیرۆریزمیش، ئەمەش بۆتەمایەی بەرتەسكبوونەوەی سنووری چالاكی و شێوازی پەیوەندیی نێوان تۆڕەكانی بەرەی تیرۆریزم، بەڵام نەیتوانیوە بەتەواوەتی هەڕەشەكانیان بنەبڕ بكات بەڵكو شێوازەكانی تاوانەكە گۆڕانكاریی بەسەرداهاتووە لەڕووی پەیوەندییەوە، ئەویش بە پەنابردنیان بۆ بەكارهێنانی ئینتەرنێت و تەكنەلۆژیای پەیوەندی بەئامانجی ڕاكێشانی ئەندام و لایەنگر و بڵاوكردنەوەی پەیام و ئاراستەكردنیان بۆ كاری تیرۆریستی. تائێستا لە هەرێمی كوردستان، چەندین كەس و گروپ بەپێی یاسای ژماره‌ (3)ی ساڵی 2006یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تۆقاندن “تیرۆر” له‌ هه‌رێمی كوردستان- ئێراق ڕووبەڕووی سزای یاسایی كراونەتەوە، خاڵی سەرنجڕاكێش لەوەدایە زۆربەی ئەو تاوانبارانە سەردانی بارەگاكانی داعشیان لە ناوەراستی ئێراق و دەرەوەی وڵات نەكردووە، بەڵكو لەڕێگەی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، بوونەتە هاوسۆزی داعش و گروپە توندڕەوە تیرۆریستییەكانیتر.

ج– زیانگەیاندن بە سیستەمی داتا و پرۆگرامی ئەلیكترۆنی:- ئامانجێكی ستراتیژی سایبەرتیرۆریزم، سودوەرگرتنە لە تۆڕە ئەلیكترۆنییەكان بەئامانجی تێكدان و لەكارخستن یا دزینی داتای دیجیتاڵی و پەكخستنی پرۆگرامەكانی داتاكانی تایبەت بە كۆمەڵگایەك یاخود دامەزراوەیەكی سەربازیی. فاكتەرێكی گرنگ كە سایبەرتیرۆریزمی كردووە بە هەرەشەیەكی مەترسیدار بۆسەر دامەزراوەكانی هەر وڵاتێك، لە پرۆسەی ئەنجامدانەكەیدایە كە دەتوانێ بە كەمترین بودجە، كردەی مەترسیدار لە ماوەیەكی كەم و بەخێراییەكی زۆرەوە ئەنجام بدات. بێگومان ئەنجامدانی هەر پەلامارێكی سایبەر هەتا ئاڵۆزتر و چڕوپڕتر بێت، پێویستی بە بودجە و توانستی زیاترە بۆ خۆپارێزی لە زیانەكانی.

سایبەرتیرۆریزم بەچەند چەند شێوازێك ئەنجام دەدرێت:-

-پەلاماردانی داتاكان یاخود لەناوبردنی ناوەرۆكی فایلە ئەلیكترۆنییەكان، تۆڕی كۆمپیوتەر یاخود سۆفت وێرە جۆراوجۆرەكانی.

-هێرش بۆسەر بونیادی دامەزراوەكان “بۆ نمونە بەهۆی تێكدان و هاككردنی سیستەمێكی ئەلیكترۆنییەوە، كارە بنەڕەتییەكانی دامەزراوەیەك رابوەستێت”.

-سوودوەرگرتن لە پەیوەندییە ئەلیكترۆنییەكان بۆ ناردنی نەخشە و پلان بەئامانجی پەلاماردانی تیرۆریستی یاخود دنەدان بۆ ئەنجامدانی یا زەمینەسازی.

-زیادكردن یاخود بەرزكردنەوەی ئاستی سەرچاوە داراییەكانی تیرۆریستان، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی سیستەمی بانكی ئەلیكترۆنیان هەیە، بۆ نمونە ڕێكخراوێكی تیرۆریستی لەژێرناوی دامەزراوەیەكی خێرخوازی، پارە كۆبكەنەوە.

كاریگەرییە مەترسیدارەكانی سایبەرتیرۆریزم بۆسەر ئاسایشی دامەزراوە فەرمی و نافەرمیییەكانی كۆمەڵگا دەگەرێتەوە بۆ چەند فاكتەرێك:-

-بەپێی پیلان و بەرنامە جێبەجێ دەكرێت، واتا ئامانجی دیاریكراوی هەیە.

-پشتبەستن بەبەكارهێنانی تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو لە سایبەرتیرۆریزمدا، بۆتەمایەی هەرەشەی بەردەوام بۆ سیستەمی بەرگریی كەس و گروپ و دامەزراوەكان، واتا دەبێ هەمیشە لە دۆخی ئامادەباشیدابن.

-هەر دامەزراوەیەكی فەرمی و نافەرمی كە پێویستین بەخۆپارێزییە، بەناچارییەوە بودجەیەكی گەورە بۆ سیستەمی بەرگریی لە خۆیان تەرخان دەكەن ئەم بودجەیەش بارگرانییە بۆ هەلومەرجی دارایی.

-نادیاری لایەنی دەستدرێژیكار، بۆتەمایەی ونبوونی ناسنامەی تاوانبار، لەم روانگەیەوە دۆزیینەوەی كەس و لایەنی تاوانبار بەئاستەم دادەنرێت.

هەرچەندە سایبەرتیرۆریزم بەپێی هەلومەرجی دەركەوتنی، جۆر و ئامانجەكەشی گۆرانی بەسەردا دێت، بەڵام ئەم سێ شێوازەی سەرەوە، بە دیارترین جۆرەكانی سایبەرتیرۆریزم دادەنرێت كە تائێستا لە هەرێمی كوردستاندا بوونەتەمایەی هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نیشتیمانی. گرتنەبەری هەر رێكارێكیش بۆ بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆیزم، بەمانای پاراستنی ئاسایشی دامەزراوە یاساییەكان و دابینكردنی ئارامی بۆ جەماوەریش دێت كە لە تەوەرەی دواتردا شەنوكەوی دەكەین.

“تەوەرەی سێیەم؛ ڕێكارەكانی بەگژداچوونەوە سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستان“

تاوانی سایبەرتیرۆریزم و مەترسییەكانی بۆ ئاسایشی وڵاتان، تائێستا دۆسییەیەكی ئاڵۆزی نێودەوڵەتییە و نەتوانراوە لە یەك ڕەهەندەوە كۆنتڕۆڵ بكرێت، بەڵكو هەر وڵاتێك لەسەر بنەمای جۆر و ئاستی سایبەرتیرۆریزم، پێویستی بەوە هەیە كە كۆمەڵێك ڕێكاری جۆراوجۆر بگرێتەبەر، چونكە سرووشتی تاوانەكە بەپێی دۆخی هەر وڵاتێكیش گۆڕانی بەسەردا دێت. لەم كورتە توێژینەوەیەدا بەپشتبەستن بە دۆخی سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستان، كۆمەڵێك ڕێكار بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەخەینەڕوو كە سەرجەمیان بەتەواوكەری یەكتر دادەنرێن.

1-لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان:–

ا-رێكاری یاسایی:- بۆ سودوەرگرتن لە رێوشوێنە یاساییەكان لەپێناو بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم، پێویستمان بە گەڵاڵەكردنی یاسای سایبەرتیرۆیزم هەیە، چونكە ئەم بەگژداچوونەوەیە، ئامانجێكی كۆمەڵگای جیهانییە. لە هەرێمی كوردستان، چەند یاسایەك هەن كە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەتوانرێ بكرێتە ئامرازێك بۆ رووبەرووبوونەوەی سایبەرتیرۆیزم، ئەوانیش بریتین لە:-

2-یاسای بەرەنگاربوونەوەی تۆقاندن: “تیرۆر” ژمارە (3)ی ساڵی (2006): لەم یاسایەدا تەنها ماددەی چوارەم پەیوەستە بە بواری ڕاگەیاندنەوە، بەم چەشنە: (ماددەی چوارەم/ ئەم كارانەی خوارەوە بە تاوانی تۆقاندن “تیرۆر” دادەنرێن و سزا دەدرێت بە زیندانی لە (15) ساڵ تێپەڕ نەكات، هەر كەسێك:

3- نووسراو، چاپەمەنی، كاسێتی تۆماركراو یان هاوشێوەی، وێنەی وای لەلابێت یان بەدەست بێنێت كە هاندان، بەچاك زانین، یان پڕوپاگەندە لەخۆبگرێت بۆ ئەنجامدانی تاوانی تیرۆركاری، بە مەبەستی دابەشكردنی، یان بڵاوكردنەوەی.

4-بە ئەنقەست، هەواڵ، روونكردنەوە یاخود پڕوپاگەندەیەكی تۆقێنەر بڵاوبكاتەوە، هۆیەكانی ڕاگەیاندنی بینراو، بیستراو، خوێندراو یان ئەلیكترۆنی بەهەل وەربگرێت یان بەكاریان بێنێت، لە ئینتەرنێت بەیاناتی ئەوتۆ بڵاوبكاتەوە ڕاستەوخۆ بگاتە ڕادەی هاندان بۆ ئەنجامدانی تاوانی تیرۆركاری وەها كە ئاسایشی گشتی بخاتە مەترسییەوە و ترس بخاتە نێو هاوڵاتیان و هەڕەشە لە قەوارەی سیاسی هەرێم بكات.

لەبەر رۆشنایی ئەم یاسایەدا، هەرجۆرە پڕوپاگەندە و دنەدان بۆ تیرۆر، تا نزیكەی (15) ساڵ سزای زیندانی لەگەڵدایە، دامەزراوە فەرمییەكان و لەسەروو هەموویانەوە داواكاری گشتی دەتوانێ سكاڵا لەسەر ئەو كەس و لایەنانە تۆمار بكات. كەواتە ئەم یاسایە، رێكارێكی گرنگە بۆ هۆشداریدان بە هەر كەس و لایەنێك كە هەوڵ بۆ تاوانی سایبەرتیرۆیزم بدات.

أ- یاسای ژمارە (35)ی ساڵی 2007ی ڕۆژنامەگەری لە كوردستان:- لە ماددەی (9) یاسای ژمارە (35)ی ساڵی 2007ی ڕۆژنامەگەری لە كوردستان، تاوانی زیانگەیاندن بە ئاشتەوایی كۆمەڵگا “وەك لێترازاندنی پێكهاتەكانی كۆمەڵ” و هەڕەشە بۆسەر ئایین و بیروباوەڕ و ژیانی تایبەت و چەند بوارێكیتری دیاریكردووە كە ئەنجامدەرانی ڕووبەڕووی سزا دەبنەوە. لەم ڕوانگەیەوە، تاوانی سایبەرتیرۆیزمیش كە زۆرجار دژی تەبایی كۆمەڵگایە یاخود زۆرجار دژ بە ژیانی تایبەت و ئایین و بیروباوەڕە پیرۆزەكانیان بەكاردەهێنرێت، بەپێی یاسای رۆژنامەگەریی بەتاوان دادەنرێت و سزای لەگەڵدایە.

پێشنیازێكی گرنگیش لێرەدا دەخەینەڕوو، بەئومێدین پارلەمانی كوردستان یاسایەكی تایبەت بە سایبەرتیرۆریزم و تاوانە ئەلیكترۆنییەكان پەسەند بكات لەپێناو رێكارێكی یاسایی گرنگ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی تاوانە ئەلیكترۆنییەكان.

ڕێكاری تەكنیكی:- حكومەتی هەرێم بەمەبەستی ڕێگری لە شەپۆلی تیرۆری ئەلیكترۆنی، پێویستە تیمێكی شارەزا بۆ دەستنیشانكردنی سایت و پەیجە تیرۆریستییەكان دەستنیشان بكات، پاشان لەڕێگەی كۆمپانیاكانی دابینكردنی خزمەتگوزاریی ئینتەرنێت، فلتەریان بكات.

ج-رێكاری مرۆیی:- هەوڵدان بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی جەماوەر بەتایبەتی بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بۆ خۆپارێزی لە وەرگرتنی پەیامی تیرۆریستان و دووركەوتنەوەش لە هەرجۆرە هاریكارییەكی ماددی و مەعنەوی، چونكە بەپێی یاسای تیرۆر مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت. بۆ ئەو مەبەستەش دامەزراوە فەرمی و ناوەند و ڕێكخراوە خەمخۆرەكانی كۆمەڵگای كوردی، دەبێ ئەم ڕێكارانە بگرنەبەر:-

-بایەخدان بە خۆشگوزەرانی خەڵك، تا دەرفەت نەدرێت بە هیچ هاووڵاتییەك بەپاساوی كەموكوڕیی لە ژیانیدا، هاوسۆزیی بۆ گروپە توندئاژۆكان هەبێت.

-هاندانی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت بۆ ریپۆرتكردنی سایت و پەیجەكانی سایبەرتیرۆریزم.

– كولتووریزەكردنی دیالۆگ، واتا پەنابردنە بەر دیالۆگ‌و گفتوگۆ‌و ڕەخساندنی ئازادی رادەربڕین بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا، ئەمەش ڕێگەیەكە بۆ دووركەوتنەوە لەهەرجۆرە تووندوتیژی و سەركوتێكی ئایدۆلۆژی.

2-لەسەر ئاستی جیهان:– هەرێمی كوردستان وەك هاوپەیمانێتییەكی كارای بەرەی بەگژداچوونەوەی تیرۆریزم، پێویستە سود لە ڕایگشتی جیهانی دژ بەتیرۆر وەربگرێت بۆ پەیداكردنی هاوسۆزیی لەگەڵ گەلی كورد، واتا پردێكی پەیوەندی لەگەڵ سەرجەم ئەو دامەزراوە فەرمی و نافەرمییانەی جیهاندا دروست بكات كە دژ بەتیرۆرن، تا لەڕێگەی مەشق و ڕاهێنان بە دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستانەوە، فێری نوێترین تەكنیكی بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم ببن. هەروەها لایەنێكیتری ئەم پەیوەندییە، هاندانی وڵاتانی هاوپەیمانی دژبەتیرۆر بێت بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاریی لەسەر تیرۆریستان، تا هیچ تیرۆریستێك نەتوانێ شوێنگەیەكی ئارامی بۆ خۆهەڵبواردن لە سزای یاسایی هەبێت. باشترین ڕێگاچارەش، كردنەوەی دۆسییەی هاوبەشە لەنێوان وڵاتان بۆ كۆكردنەوەی زانیاریی لەسەر تیرۆریستانی ئەلیكترۆنی بەئامانجی سزادان و كۆنتڕۆڵكردنیان.

سەرچاوە كوردییەكان؛

-رەشید قەرەداغی: “فەرهەنگی ئازادی (كوردی-ئینگلیزی)”، چاپی یەكەم، سلێمانی 2006.

رۆژنامەكان؛

– رۆژنامەی هاوڵاتی: لەزومار شەڕ گەرمە، كشانەوەی پێشمەرگە تاكتیك بووە، ژمارە (1358) لە (3/8/2014) لاپەرە دوو.

– رۆژنامەی هاوڵاتی: لەشەنگالەوە تا جەلەولا سزای نزیكەی (15) فەرماندە دەدرێت، ژمارە (1405) لە (14/11/2014)، مانشێتی سەرەكی لاپەرە یەك.

سایتە ئەلیكترۆنییەكان؛

– سایتی لڤین: داعش سەربازە عێراقییەكانی‌ بردووە بەئاسماندا، 3-10-2014:

https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=11335&Jor=2

– سایتی لڤین: داعش عێراق بۆمبرێژ دەكات، 12-10-2014:

https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=11652&Jor=1

– سایتی لڤین: رۆیتەرز: كورد داوای ئەم چەكانەی لە ئەمریكا كردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، 1-8-2014:

https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=8229&Jor=1

سه‌رچاوه‌ ئینگلیزییه‌كان؛

Book:

Congressional Research Service (CRS), Botnets Cybercrime and Cyberterorrism, 2008.

Mutula, Stephen M: Web Information Management, UK: Cahndos Publication, 2007.

Article

1-Barry C,Colin: The Future of CyberTerrorism, Where the Physical and Vritual Worlds Cnverge, 11th Annual International Symposium on Criminal Justice Issuesm 15-18, March 1997.

2- Brenner, Susan &Marc Goodman:“In Defense of Cyberterrorism: An Argument for Anticipating Cyber Attacks”, Journal of Law, Technology and Policy, (2002).

3-Cohen, Aviv, “Cyberterrorism: Are We Legally Ready?, The Journal of International Business & Law, 2010

4-Hancock, B:“Cyber-Tracking, Cyber-terrorism Computers and Security“, Vol.20,No7, , 2001.

5-Foggetti, Nadia:“Cyber-terrorism and the Right to Privacy in the Third Pillar Perspective”, Masaryk University Journal of Law and Technology, Vol 3, 2009.

6-Mohammad Husni Abumelhim: Sociology of Terrorism: A Brief History and Overview of the Islamic State of Iraq and Syria’s (ISIS) Propaganda Wing from a Socio-Educational Perspective, Journal of Educational and Social Research, Vol 12 No 2, 2022

سەرچاوە فارسییەكان؛

كتاب:

-1 گُردِن ا‌ل پُورت و لئو پستمن: روان شناسی شایعه، ، ترجمه: ساعد دبستانی با همکاری مرکز تحقیقات مطالعه و سنجش برنامه ای صدا و سیما، تهران: سروش، 1374.

-2ملك یحیی صلاحی (دكتر): اندیشەهای سیاسی غرب در قرن بیستم. نشر قومس. چاپ اول 1381.

مقالات:

1-عبدالرضا جوان جعفری: جرایم سایبر و رویكرد افتراقی حقوق كیفری، مجلە دانش و توسعە، سال هفدهم، شمارە 34 ویژە اسفند 1389، صص (176-180).

– بنۆڕە:

Barry C,Colin: The Future of CyberTerrorism, Where the Physical and Vritual Worlds Cnverge, 11th Annual International Symposium on Criminal Justice Issuesm 15-18, March 1997.

– Foggetti, Nadia:“Cyber-terrorism and the Right to Privacy in the Third Pillar Perspective”, Masaryk University Journal of Law and Technology, Vol 3, 2009, P 366.

– Congressional Research Service (CRS), Botnets Cybercrime and Cyberterorrism, 2008, P 4.

– Hancock, B:“Cyber-Tracking, Cyber-terrorism Computers and Security“, Vol.20,No7, , 2001,P 553.

– Brenner, Susan &Marc Goodman:“In Defense of Cyberterrorism: An Argument for Anticipating Cyber Attacks”, Journal of Law, Technology and Policy, (2002), P 12-13.

– ملك یحیی صلاحی (دكتر): اندیشەهای سیاسی غرب در قرن بیستم. نشر قومس. چاپ اول 1381. ص (151).

– Mutula, Stephen M: Web Information Management, UK: Cahndos Publication, 2007, P 15.

– بۆ زانیاری زیاتر: عبدالرضا جوان جعفری: جرایم سایبر و رویكرد افتراقی حقوق كیفری، مجلە دانش و توسعە، سال هفدهم، شمارە 34 ویژە اسفند 1389، صص (176-180).

– Mohammad Husni Abumelhim: Sociology of Terrorism: A Brief History and Overview of the Islamic State of Iraq and Syria’s (ISIS) Propaganda Wing from a Socio-Educational Perspective, Journal of Educational and Social Research, Vol 12 No 2, 2022, P 404.

– رەشید قەرەداغی: “فەرهەنگی ئازادی (كوردی-ئینگلیزی)”، چاپی یەكەم، سلێمانی 2006، لا 847.

– گُردِن ا‌ل پُورت و لئو پستمن: روان شناسی شایعه، ، ترجمه: ساعد دبستانی با همکاری مرکز تحقیقات مطالعه و سنجش برنامه ای صدا و سیما، تهران: سروش، 1374، ص 45.

– داعش سەربازە عێراقییەكانی‌ بردووە بەئاسماندا، 3-10-2014، سایتی لڤین:

https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=11335&Jor=2

– داعش عێراق بۆمبرێژ دەكات، 12-10-2014، سایتی لڤین:

https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=11652&Jor=1

– سایتی لڤین: رۆیتەرز: كورد داوای ئەم چەكانەی لە ئەمریكا كردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، 1-8-2014:

https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=8229&Jor=1

-(هاوڵاتی) دوو راپۆرتی بڵاوكردۆتەوە:

-هاوڵاتی: لەزومار شەڕ گەرمە، كشانەوەی پێشمەرگە تاكتیك بووە، ژمارە (1358) لە (3/8/2014) لاپەرە دوو.

– Cohen, Aviv, “Cyberterrorism: Are We Legally Ready?, The Journal of International Business & Law, 2010, p. 7