بانگەشەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان لە 25ـی ئەیلوول دەستیپێکرد و تاوەکو 15ـی تشرینى یەکەم بەردەوام بوو، دەنگدانى تایبەت لە 18ـی تشرینى یەکەم و دەنگدانى گشتى دوو رۆژ دواتر لە 20ی تشرینی یەکەم ئەنجام دەدرێت. بەپێچەوانەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئێراق، کە شێوازی جیاکردنەوەی دەنگەکانی بە سیستمی سانتلیگۆیە، جیاکردنەوەی دەنگەکانی پەرلەمانی کوردستان بەگوێرەی سیستەمی (هێر)ـە. بەگوێرەی ئەو سیستمە سەرجەم دەنگە درووستەکانی ئەو بازنەیە کۆدەکرێنەوە و دابەشی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە دەکرێن، ئەو ژمارەیەی دەردەچێت، بەهای کورسی دەبێت لەو بازنەیەی هەڵبژاردن دا.
بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە 20ـی تشرینی یەکەمی ئەم ساڵ بەڕێوەدەچێت، حەوت هەزار و 607 وێستگە، هەزار و 437 بنکە بۆ دەنگدانی گشتیی و تایبەت دیاریکراون، 1266 ـیان بنکەی دەنگدانی گشتی و 165یان بنکەی دەنگدانی تایبەتن، کە بنکەکانی دەنگدان لە حەوتی بەیانییەوە تاوەکو شەشی ئێوارە کراوە دەبن. بەگوێرەی ئەو خشتەیەی کە کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان بڵاویکردووەتەوە، 62 ناوەند لە سەرجەم ئەو پارێزگایانەی کە دەنگدانی تایبەت و گشتییان تێدا دەکرێت، بۆ راگەیاندنەکان دیاریکراوە کە دەتوانن رووماڵی تێدا بکەن. هەزار و 650 چاودێری نێودەوڵەتی ناویان تۆمار کردووە بەمەبەستی چاودێریکردنی پرۆسەی دەنگدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، ئەمەش لەکاتێکدایە زیاتر لە پێنج هەزار چاودێری نیوخۆیش ناوی خۆیان لای کۆمیسیۆن تۆمار کردووە.
کەمبوونەوەی ژمارەی دەنگدەران بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان 2018 و هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئێراق 2021 ساڵی 2018 هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەچوو، لەو خولەدا 3 ملیۆن 85 هەزار و 461 کەس مافی دەنگدانیان هەبوو. هەرچەندە لە شەش ساڵی رابردوودا شەش تەمەنی دەنگدان زیادبووە، بەڵام ژمارەی دەنگدەران لەو هەڵبژاردنەدا بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی پێنجەم 185 هەزار و 838 دەنگدەر کەمیکردووە.لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئێراق لە ساڵی 2021، لە هەر چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان 3 ملیۆن و 277 هەزار و 559 کەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەڵام لەم هەڵبژاردنەی پەرلەمانی کوردستان دا 2 ملیۆن و 899 هەزار و 623 هەزار کەس مافی دەنگدانیان هەیە، واتە کارتی بایۆمەتری دەنگدانیان بۆ دروستکراوە، بەوپێیەش دەردەکەوێت لە ماوەی دوو هەڵبژاردن دا 377 هەزار و 936 دەنگدەر کەم بووە.
سەرەڕای زیادبوونی شەش تەمەنی دەنگدان، بەڵام ژمارەی ئەوانەی لەم خولەی هەڵبژاردن دا مافی دەنگدانیان هەیە، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان، نزیکەی 200 هەزار کەم بووە، بەراورد بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئێراقیش نزیکەی 380 هەزار دەنگدەر کەم بووە. زۆرترین کەمبوونی دەنگدەریش لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجەیە. یەکێک لە هۆکارەکانى کەمبوونى ژمارەى دەنگدەرانى رێگەپێدراو بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان بەراورد بە هەڵبژاردنى 2021ـى پەرلەمانى عێراق ئەوەیە هەندێک لەوانەى کارتى ئەلیکترۆنى کاتیى دەنگدانیان هەبووە بۆ هەڵبژاردنى رابردوو، نەیانگۆڕیوە بە کارتى بایۆمەترى، کە تاکە کارتە رێگەى پێدەدرێت لە رێگەیەوە بەشداری لە هەڵبژاردن دا بکەن.
15ى تشرینى یەکەم دوا وادە بوو، کە کۆمیسیۆنى باڵاى سەربەخۆى ھەڵبژاردنەکان دیاریکردبوو، بۆ ئەوەى دەنگدەران کارتى بایۆمەترى دەنگدان وەربگرنەوە، تاوەکو بتوانن بەشدارى دەنگدان بکەن. 97 هەزار و 500 کارتى بایۆمەترى دەنگدان وەرنەگیراونەتەوە، 65 هەزاریان لە سنوورى سلێمانی و هەڵەبجە بوون، 22 هەزار کارتى دیکە لە هەولێر و 10 هەزار و 500 یان لە دهۆک وەرنەگیراونەتەوە، سەرجەم کارتە وەرنەگیراوەکان گوێزراونەتەوە بەغدا.
“بێ پەرلەمانی”
لە دوای 1992، دووەمجارە لە هەرێمی کوردستان، هەڵبژاردنی پەرلەمان بەبێ بوونی پەرلەمانێکی کارا بەڕێوەدەچێت. لە 30ی ئایاری 2023، دادگەی فیدرالی عێراق، بڕیاریدا درێژکردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان بە نادەستووری هەژمار بکات. رایگەیاند، لە 6ی 11ی 2022وە کە تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمان تەواو بوو، هەر بڕیارێک لە پەرلەمان دەرچووبێت “نادەستووری و نایاساییە.” بەمەش کۆتایی بەو خولەی پەرلەمان هێنا و لەوکاتەشەوە، پەرلەمانی کوردستان چالاک نییە، بۆیە ئەمە دووەمجارە لە مێژووی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان، هەڵبژاردن بکرێت و پەرلەمانێکی کارا نەبێت. هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمان، بەوپێیەی نزیکەی ساڵێک بوو راپەڕین کرابوو، لە مانگی ئایاری 1992 بەبێ بوونی پەرلەمان بەڕێوەچوو.
“سەرپەرشتی ئێراق”
لە بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی و دوای بە نایاسایی ناساندنی پەرلەمانی کوردستان، کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستانیشی هەڵوەشاندەوە. هەرچەندە تاوەکو ساڵی 2014 هەر کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق سەرپەرشتی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەڵام لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسیی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتی ئەو پرۆسەیەی کرد. بەڵام ئەمجارە وەکو پێش ساڵی 2014، کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی ئێراق، سەرپەرشتیی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەکات و چاودێری پرۆسەی ئامادەکاریی و دیاریکردنی وادەی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن و پرۆسەی دەنگدان و راگەیاندنی ئەنجامەکان دەکات.
“دەنگدانی ئەلیکترۆنی”
بۆ یەکەمجارە لە مێژووی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان، پرۆسەی دەنگدان بەشێوەیەکی ئەلیکترۆنی دەبێت، کە لە رێگەى کارتى بایۆمەترى دەنگدانەوە دەبێت؛ وێنە و پەنجەمۆر و زانیارى تەواوى لەسەر دەنگدەرەکە تێدایە، کە پێشتر بۆ کارتى دەنگدان لێیوەرگیراوە و دەبێت هاوتابن. بۆ دەنگدان، کۆمیسیۆن سێ ئامێر بەکاردەهێنێت کە بریتین لە ئامێرەکانی دڵنیابوونەوە لە زانیاری دەنگدەر، ناسراو بە ئامێری (ڤی ڤی دی). لەگەڵ ئامێری ژماردن و جیاکردنەوەی دەنگدانی ئەلیکترۆنی ناسراو بە (پیکۆس). هەروەها ئامێری ناوەندی گوێزەرەوەی ئەنجامی دەنگدانی ئەلیکترۆنی لەرێگەی مانگی دەستکرد ناسراو بە (ئاڕ تی ئێس). ئەو رێکارانەی هەن وەکو ئەوەی ناسینەوەی دەنگدەران دەبێت لە رێگەی بایۆمەترییەوە، بۆیە کەس ناتوانێت خۆی وەکو کەسێکی دیکە بناسێنێت، هەروەها ژماردنی دەنگەکان بە ئەلیکترۆنی و دەستیی دەکرێت بە ئامادەبوونی لایەنەکان، ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی راستەوخۆ لە وێستگەکانی دەنگدان رادەگەیێندرێن و هەموو ئەنجامەکانیش لە ماوەی 24 کاژێردا رادەگەیێندرێن هەموو ئەم رێکارانە ئەگەرەکانی ساختەکاریی کەمدەکەنەوە.
- ئەگەر کەسێک وێنەکەى لەسەر کارتى بایۆمەترى دەنگدان سڕدرابێتەوە یان شێوابێت، لە کاتى دەنگدان کێشەى بۆ دروست نابێت، لەبەر ئەوەى لە تۆمارى ئەلیکترۆنیدا وێنەى هەیە و بەراورد دەکرێت.
- ئەگەر سیمکارتى کارتی دەنگدان (چیپ) لەکارکەوتبێت یان شکابێت، دەنگدەر لە رێگەى بارکۆدى سەر کارتەکە (کیو ئاڕ کۆد) دەتوانێت کارتەکە بەکاربهێنێت و دەنگ بدات.
- هەر دەنگدەرێک لە کاتى دەنگدان کارتى دەنگدانى خۆى بەکار دەهێنێت، بەگوێرەى رێکارەکانى کۆمیسیۆن دواى دڵنیابوونەوە لە دروستى کارتەکە لە وێستگەى دەنگدان، پەنجەمۆرى ئەلیکترۆنى دەنگدەرەکە وەردەگیرێت بۆ دڵنیابوونەوە لەوەى خاوەنى کارتى دەنگدانەکەیە.
- بە مردنى هەر دەنگدەرێک کار بە کارتى بایۆمەترى دەنگدانەکەى ناکرێت، کۆمیسیۆن بە هاوئاهەنگى لەگەڵ وەزارەتى تەندروستى، ناوى ئەو دەنگدەرانە دەسڕدرێتەوە و کارتەکانیان پووچەڵ دەکاتەوە، یانیش دەبێت کەسوکارى دەنگدەرە مردووەکە سەردانى کۆمیسیۆن بکەن بۆ هەڵوەشاندنەوەى کارتەکەى.
- لە هەر وێستگەیەکى دەنگدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان، رێکارى تایبەت تەنیا بۆ دوو دەنگدەر دەگیرێتەبەر، کە هەردوو دەستیان نییە بۆ ئەوەى دەنگبدەن و لە ئامێرى ئەلیکترۆنیى دەنگدان بە “تێپەڕاندن” دەنگبدەن، بەبێ ئەوەى پەنجەمۆریان لێوەربگیرێت، هەر دەنگدەرێکى هاوشێوە دواى ئەو دوو دەنگدەرە کە دەنگ بدەن، وەکو ئەو کەسانە تۆمار دەکرێن، کە پەنجەمۆریان ناخوێندرێتەوە.
- لە هەر وێستگەیەک تاوەکو 5%ـى دەنگدەرەکانى دەتوانن بەبێ پەنجەمۆر دەنگ بدەن، کە ئامێرى دەنگدان نەیخوێنێتەوە، دواى ئەوە هەر دەنگدەرێت پەنجەمۆرى نەخوێندرایەوە ناتوانێت دەنگ بدات.
“فراوانکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن”
بۆ یەکەمجارە لە مێژووی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان، هەڵبژاردن لە یەک بازنەییەوە کرایە چوار بازنە. جیاوازییەکەی ئەوەیە لە یەک بازنەییدا دەنگی پارتەکان و بەربژێرەکان لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان کۆدەکرایەوە، بەڵام بەگوێرەی چوار بازنەیی، دەنگی بەربژێران لەسەر ئەو بازنەیە هەژمار دەکرێت کە تێیدا بەربژێر کراوە و دەنگدەریش دەبێ تەنیا دەنگ بەو بەربژێرە بدات کە لە بازنەکەی ئەودا خۆی بەربژێر کردووە. کورسییەکانی پەرلەمان کە 100 کورسین بەسەر ئەو چوار بازنەیەدا دابەشکران و بە سیستمی نوێنەرایەتی رێژەییە و دەنگی زیادە دەچێتە سەر دەنگی زۆرینە؛ بۆ بازنەی پارێزگەی دهۆک: 25 کورسییە، لە بازنەی پارێزگەی هەولێر 34 کورسییە، لە بازنەی پارێزگەی سلێمانی، 38 کورسییە و لە بازنەی پارێزگەی هەڵەبجەش سێ کورسییە و لە هەولێر، دهۆک و سلێمانیش پێنج کورسی بۆ کۆتا دیاریکراون.
هەرێمی کوردستان دابەشی سەر چوار بازنەی هەڵبژاردن کراوە کە ئەمانەن:–
- پارێزگەی ھەولێر: 34 کورسی – دوو کورسیی کۆتا
- پارێزگەی سلێمانی: 38 کورسی – دوو کورسیی کۆتا
- پارێزگەی دھۆک: 25 کورسی – یەک کورسیی کۆتا
- پارێزگەی ھەڵەبجە: سێ کورسی بۆ تەرخان کراوە
“رێژەی ژنان و پیاوان لە 100 کورسییەکە”
لە هەڵبژاردنەکانی رابردووشدا، رێژەی 30٪ بۆ ئافرەت دیاریکراوە، هەر بۆیە لە کۆی ئەو هەزار و 191 بەربژێرە، 368 بەربژێر لە رەگەزی مێ و 823 لە رەگەزی نێرن، کە بەسەر هەر چوار بازنەی هەڵبژاردن دابەش بوون و لە کۆی 100 کورسی پەرلەمانیی، رەگەزی مێ نابێت رێژەیان لە 30 کورسی کەمتر بێت.
“کەمکردنەوەی کورسیی کۆتاکان”
لە هەڵبژاردنەکانی رابردوودا، 11 کورسی بۆ سێ پێکهاتەی هەرێمی کوردستان تەرخان کرابوو کە کورسیی کۆتا بوون. “کلدان، سریان، ئاشووری” پێنج کورسی بۆ تەرخان کرابوو، تورکمان پێنج کورسی و ئەرمەن یەک کورسی. بەڵام بەگوێرەی بریارێکی دادگەی باڵای فیدراڵیی ئێراق، کورسیی کۆتاکان هەڵوەشێندرانەوە. دواتر لە 20ی ئایاری ئەم ساڵ، دەستەی دادوەریی هەڵبژاردنەکانی ئێراق بڕیاریدا بە تەرخانکردنی پێنج کورسی بۆ پێکهاتەکان و لەم هەڵبژاردنەدا بەم شێوەیە بەسەر بازنەکانی هەڵبژاردندا دابەش بکرێن: دوو کورسی بۆ نەتەوەی تورکمان (یەک کورسی لە سلێمانی، یەک کورسی لە هەولێر). سێ کورسی بۆ پێکهاتەی کلدان و سریان ئاشووری و ئەرمەن (یەک کورسی لە سلێمانی، یەک کورسی لە هەولێر و یەک کورسی لە بازنەی دهۆک).
“بەربژێرەکانی هەڵبژاردن”
ژمارەی بەربژێرەکان:–
خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەزار و 191 بەربژێری هەیە، ئەوانیش دابەشبوون بەسەر لیست و قەوارە سیاسییەکان یاخود سەربەخۆن.
- پارتی دیموکراتی کوردستان: 190 بەربژێر.
- یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان: 172 بەربژێر.
- بەرەی گەل: 123 بەربژێر.
- نەوەی نوێ: 92 بەربژێر.
- هاوپەیمانیی هەرێمی کوردستان: 84 بەربژێر.
- رەوتی هەڵوێست: 72 بەربژێر.
- بزووتنەوەی گۆڕان: 64 بەربژێر.
- یەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان: 63 بەربژێر.
- کۆمەڵی دادگەریی کوردستان: 59 بەربژێر.
- هاوپەیمانیی نیشتمانی: 59 بەربژێر.
- لیستی سەردەم: 41 بەربژێر.
- بزووتنەوەی ئیسلامیی کوردستان: 35 بەربژێر.
- بزووتنەوەی پەیوەندیی ئیسلامیی کوردستان: 15 بەربژێر.
- بەرەی تورکمانی: 11 بەربژێر.
بەربژێرە سەربەخۆیەکان:-
84 کەس
- بازنەی هەولێر: 29 بەربژێری سەربەخۆ.
- بازنەی سلێمانی: 32 بەربژێری سەربەخۆ.
- بازنەی دهۆک: 22 بەربژێری سەربەخۆ.
- بازنەی هەڵەبجە: یەک بەربژێری سەربەخۆ.
بەربژێری کورسیی کۆتاکان:-
38 بەربژێر
- بازنەی هەولێر: 21 بەربژێر – 14 تورکمان، 7 کریستیان.
- بازنەی سلێمانی: 9 بەربژێر – 6 تورکمان، 3 کریستیان.
- بازنەی دهۆک: 8 بەربژێری کریستیان.
- لە بازنەی هەڵەبجە کورسی بۆ کۆتاکان تەرخان نەکراوە.
35 پەرلەمانتاری پێشوو؛ 35 بەربژێری هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان، پێشتر لە خولێک یان زیاتر پەرلەمانتار بوون. ژمارەی ئەو بەربژێرانەی حیزبەکان کە لە خولەکانی پێشوودا پەرلەمانتاربوون بەم شێوەیە:-
- پارتی دیموکراتی کوردستان: حەوت بەربژێر.
- یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان: حەوت بەربژێر.
- کۆمەڵی دادگەریی کوردستان: چوار بەربژێر.
- بزووتنەوەی گۆڕان: سێ بەربژێر.
- جوڵانەوەی نەوەی نوێ: دوو بەربژێر.
- یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان: دوو بەربژێر.
- بەرەی تورکمانی: دوو بەربژێر.
- بەربژێرانی تورکمان: سێ بەربژێر.
- بزووتنەوەی ئیسلامی: یەک بەربژێر.
- حیزبی زەحمەتکێشانی کوردستان: یەک بەربژێر.
