پێوەر وبنەماکانى بەربژێرکردنى پاڵێوراو لە لایەن پارتەسیاسیەکانەوە

“پێوەر وبنەماکانى بەربژێرکردنى پاڵێوراو لە لایەن پارتەسیاسیەکان لە خولى شەشەمى هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى هەرێمى کوردستانى- ئێراق”

یەک لە وەزیفە سەرەکییەکانى پارتە سیاسیەکان لە سیستەمى دیموکراسى نوێنەرایەتى بەربژێرکردنى کۆمەڵێک لە کەسانى شیاوە بۆ ئەوەى نوێنەرایەتى گەل بکەن لە ئەنجومەنەکانى نوێنەرایەتى، وبەمەبەستى بەدەست هێنانى پۆستى حکومى وجێیەجێکردنى ئەجەنداو سیاسەتەکانى حزب لەم دامەزاراوانە.

سیستەمى دیموکراسى نوێنەرایەتى(الدیمقراطیة النیابیة) بەهییچ شێوەیەک بەدى نایەت بەبێ فراهەمکردنى ماف وئازادییە سیاسیەکان، بەر لە هەموویان مافی هەڵبژاردن وخۆ کاندید کردن کە دوو مافی تەواوکەرى یەکترن، سیستەمى (دیموکراسى نیابى)  بەبێ ئەم دوو مافە سیاسیە نایەتەکایەوە.

لە مادەى (3) یاساى هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى کوردستان ژمارە (1) ساڵى 1992کە چەندینجار هەموارکراوەتەوە هاتووە:(ئەندامى پەرلەمان ئەبێتە نوێنەرى گەلى کوردستان – ئێراق)، کەواتە ئەندام پەرلەمانانى کوردستان نوێنەرى ڕاستەقینەى گەلى کوردستانن، ئەبێت بەرژەوەندى گشتى لەسەرەوەى هەر بەرژەوەندیەکى ترى حزبى وکەسى دابنێن، ئەمە بە یاسا فەڕزکراوە، ئایە تا ئێستا ئەمە تا چەند وەک خۆى جیبەجیکراوە؟ ئەمە جیگاى پرسیارە.

 لەڕاستیدا بەرلەوەى دەنگدەر هەرکاندیدێک دەست نیشان بکات دەنگى پێبدات، پێشتر لەلایەن پارتێکى سیاسیەوە دەستنیشانکراوە بۆى وەک پاڵێوراو، چونکە پارتە سیاسیەکان لە زۆربەى ولاتان پشکى شێریان بەردەکەوێ لە ژمارەى بەربژێرکراوەکان بۆ هەڵبژاردنەکان لە چاو کاندیدى سەربەخۆکان (بەتایبەت لە پەیڕەوکردنی سیستەمى نوێنەرایەتى ڕێژەیى وەک ئەوەى لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان پەیڕەوئەکرێ).

بڕیارە لە 20/ئۆکتۆبەرى/2024 هەڵبژاردنى خولى شەشەمى پەرلەمانى کوردستان بەڕێوە بچێت،  لە ڕۆژى چوار شەممە (25) ئەیلول بانگەشەى هەڵبژاردن دەستى پێکرد وێنەى بەربژێرەکان شەقامەکانى شارەکانى داپۆشى. (١,١٩١)  کاندید کێبڕکێ لەسەر(٩٥) کورسى گشتى ئەکەن، کە (٨٢٣) یان لە ڕەگەزى تێرن، (368) یان لە ڕەگەزى مێن. و(٣٨) بەربژێرى پێکهاتەکان کێبڕکێ لەسەر(5) کورسى کۆتاى پێکهاتەکان ئەکەن. لە کۆى (١,١٩١) کاندید (١,076) کە بەلیست دابەزیوە، تەنها (115) کاندیدیان بەشێوەى تاک (واتە سەربەخۆ) دابەزیون، لەڕاستیدا بەشێک لە کاندیدە سەربەخۆکان ئەندامى حزب بوون، یاخود لە خولەکانى پیشوو پەرلەمانتارى سەربەحزب بوون، بۆیە لە ئێستادا گومان لە سەربەخۆییان ئەکری .

کورسیە گشتیەکان کە 95 کورسیە  بەم شێوەیە بەسەر شارەکان دابەش کراوە بۆ هەولێر32 کورسى، سلیمانى  36 کورسى، دهۆک  24 کورسى، هەلەبجە 3 کوسى. سەبارەت بە ژمارەى بنکەکانى دەنگدانیش، ١٢٦٦ بنکەى دەنگدانمان هەیە، کە لە ٦٣١8 ویستگە پێکهاتووە. ئەمە جگە لە بنکەکانى دەنگدانى تایبەت.

 پارتە سیاسیەکان لە بەربژێرکردنى پاڵیوراوان بنەما وپێوەرى جیاوازیان گرتۆتەبەر، لە ڕاستیدا جیاوازى لە نێوان ناسنامەى پارتە سیاسیەکان وئایدیۆلۆژیاو مێژووى خەباتیان، وتێڕوانینى لایەنگر ودەنگدەرانیان، کاریگەرى هەبووە لە جیاوازى ئەو پێوەرانەى لە پارتێک بۆ پارتیکى تر گیراوەتە بەر بۆ بەربژێرکردن. بەڵام ئەتوانین بەشێوەیەکى گشتى باس لە چەند پێوەرێکى گرنگ بکەین کە بەهەند وەرگیراون لاى پارتە سیاسیەکان بۆ بەربژێرکردن، بەم شێوەى خوارەوە:

یەکەم: پێوەری سایكۆلۆژی جەماوەرى دەنگدەر: بیرمەندى ئەڵمانى (ماكس ڤیبەر فيبرMax Weber)  لە ساڵى1915 لە پەڕتووکە بەناوبانگەکەى بەناوى سیاسەت وەکو پیشە (السياسة كمهنة) دەڵێت لە گەل هاتنی سیستەمی دیموكراسی نوینەرایەتی بە پشتبەستنى بە هەڵبژاردنەکان ئیدی ڕۆژ ئەبێتە ڕۆژى کاندیدکردنى وتاربێژان (خطیبەکان- بانگخوازەکان) وڕۆژنامەنووسان وڕاگەیاندنکارەکان وپارێزەران، چونکە ئەوان کاریگەریان هەیە بەسەر جەماوەر، تواناى قەناعەت پێکردنیان هەیە.

لە ڕاستیدا پارتە سیاسیەكان بە شێوەیەكی عەقلانی وواقعى لێكدانەوە بۆ سایكۆلوژیاى جەماوەر دەكەن، دیراسەی ڕەفتاری دەنگدەر دەكەن، دەزانن ئەوان زیاتر بەکێ سەرسامن. بۆیە زۆرجار خاوەن پێگە جەماوەرییەكان لە هونەرمەندان وتاربێژان وڕأگەیاندنكارەكان، وتاربێژە ئاینیەکان، وبانگخوازان، وبەناوبانگەکانى لە سۆشیال میدیا، وخاوەن پێگە كۆمەڵایەتیەكان بەربژێر ئەكەن. چونكە ئەمانە ئەبنە هۆكاری بردنەوەی لیستی حزبەكە، نەك كەسێكی نەناسراو، هەرچەندە خاوەن ئەزموون ولێهاتوو، ونیشتمان پەروەر، ودەست پاك بێت، چونکە ئەمانە لەوانەیە دەنگى پیویست نەهێنن.

لەم هەڵبژاردنەو لە خولەکانى پێشوو نموونەى زۆر لە ڕاگەیاندنکار وگۆرانیبێژ وبەندبێژ، ڕاگەیاندنکارى وەرزشى(کۆمێنتکارى وەرزشى)، وڕۆژنامەنووس وپارێزەر بەربژێر کراون، کە لە خولەکانى پێشوو زۆربەیان لە براوەکان بوون بە ژمارەیەکى زۆر لە دەنگى دەنگدەران، بەنموونە لەخولى پێنجەم کاندیدى ژمارە یەکەمى لیستى پارتى دیموکراتى کوردستان، (پ.ى.د. کاوان اسماعیل ابراهیم)، کە پسپۆڕ بوو لە یاساى نەوت وگاز، نەیتوانى دەنگى پێویست بهێنێت، کەچى کۆمێنتکارى وەرزشى، وچەندەها ڕاگەیاندنکار، وپەیامنیرى کەناڵەکان کاندید بوون دەنگى زۆری دەنگدەرانیان بۆ ئەم پارتە بەدەست هێنا. بۆ ئەم خولەى شەشەمى هەڵبژاردنەکانیش، تەنها هونەرمەند، شەش هونەرمەند کاندیدن کێبڕکی ئەکەن.

   “پارتە سیاسیەکان ڕاڕا ئەبن لە بەربژێرکردنى کەسانێک کە لەڕووى ڕەوشتییەوە خوازراونەبن، دەنگدەر ئەمە پەسەند ناکات”

سایکۆلۆژى دەنگدەران وایە کە زیاتر دەنگ بە بەربژێرى پیاوان ئەدەن نەک ئافرەتان، بۆیە زیاتر پیاوان بەربژێر ئەکرێن لە چاو ژمارەى ئافرەتان، لە لایەکى تر زۆر بە دەگمەن کەسانى خاوەن پێداویستى تایبەت، وئەم کەسانەى کە ڕوخساریان مشەوهه زۆر بەدەگمەن بەربژێر ئەکرێن، بۆ نموونە لە نێو بازنەى هەولێر تەنها یەک ئافرەتى خاوەن پێداویستى تایبەت بەربژێرکراوە، هیچ بەربژێرێکمان نیە ڕوخسارى شێواوبێت، کەواتە ئەم فیئەیە بێبەش کراون تەنانەت ئەگەر کەسانى بەتواناش بن.

دووەم: پێوەری شوێنی جوگرافى: ڕەفتارى دەنگدەر وایە زۆربەى کات هەوڵى هەڵبژاردنى نزیکترین کاندید دەدات کە ناسراوبێت لاى، وبەتایبەت کە متمانەى بەتواناولێهاتوویى ودەستپاکى ئەو هەبێت، تا شوێنى جوگرافى دورتربێت ونەناسراوبێت متمانەى کەمترى پێدەکات.

جگە لەمە کاندیدى نزیک وخەڵکى هەمان ناوچە پەیوەندى خزمایەتى بە هێزە هەر هیچ نەبێ دەنگى ئەوان مسۆگەر ئەکات، بۆیە هەندێ لە کاندیدەکان نازناوى ناوچەگەرى پاشگرى ناوەکانیتیان وەک هەریرى، چۆمانى، دەربەندى، هەولێرى..هتد. لەبەر گشت ئەمانە پارتە سیاسیەکان هەوڵى بەربژێرکردنى خەڵکى هەمان بازنەى هەڵبژاردن ئەدەن. بۆیە ئەبینین لە بەربژێرەکانى هەر بازنەیەک لە چوار بازنەکەى هەرێم زۆربەیان خەڵکى هەمان بازنەن. بۆنموونە لە نێو بەربژێرەکانى هەڵەبجە زۆر زەحمەت خەڵکى بازنەى دهۆکى تیابێ، بە پێچەوانەشەوە ڕاستە.

بەڵام یەک سەرکێشى تیایە بۆ پارتە سیاسیەکە ئەویش ئەوەیە لەوانیە دواجار ئەم نوێنەرەى دەچێتە پەرلەمان لە بازنەى هەڵبژاردنەکە جەماوەرى بەڕادەیەکى زۆر زیاد بکات کە هەوڵى سەربەخۆیی بدات لە پارتە سیاسیەکەى، یاخود بێمنەت بێت (ئەمە زیاتر لە سیستەمى هەڵبژاردنى فەردى ڕووئەدات، کە بازنەکان زۆر بچوکن)، هەر لەبەر ئەمە حزبى شیوعى فەڕەنسى لە هەڵبژاردنەکانى کۆنى فەرەنسا زۆرجار هەوڵى داوە کەسانى نەناسراو بە بازنەى هەڵبژاردن بەربژێر بکات وپێوەرى پلەى حزبى بکات بە بنەما، نەک شوینى جوگرافی.

سێیەم: پێوەرە كۆمەلایەتیەكان: دابەش بوونە كۆمەلایەتیەكان وەك چینایەتی، ئاینی، ونەژادی، ونەتەوەیی، وئیتنیی، قەبەلی، وعەشائری، وبنەماڵەیی،…هتد، كاریگەری زۆریان هەیە لەسەر سیاسەتی بەربژێركردنی پارتەسیاسیەكان. لەڕاستدا لە كۆمەڵگە تەقلیدییەكان دابەشكاری عەشائری وقەبەلی وتائفی زیاتر زاڵە كە كاریگەری لە خودی پارتە سیاسیەكان وڕێكخستنەكانی هەیە. هەربۆیە پارتە سیاسیەكان زۆر ڕەچاوی کەسانى پەسندكراو ئەکەن لاى دەنگدەران بۆ پاڵاوتن. بەتایبەت دەنگدەران لە ناوچە گوندنشینەكان ودەرەوەی شارە گەورەكان، لەوانەیە دەنگدەران ئەوەیان پێ پەسەندترە کە بەربژێرکراو لە هەمان عەشیرەت وتیرەکەیان بێت، ئەمە بەڕادەیەکە كە لەوانەیە هەندێجار ناسنامەى عەشایەرى وبنەماڵەیى پەسەندکراو وەک پاڵیوراو لەلایەن حزب، تەنانەت لە لایەن دەنگدەریش لەسەر حیسابی توانست ولێهاتویی بێت.

ئەگەر چاوێک بە وینەى کاندیدەکان ونازناوەکانیان دابخشێنن تێبینى ئەوە ئەکەین بەشێکیان ناوى عەشیرەتەکانى، مەنتک، وخەیلانى، هەرکی، خۆشناو، برادۆستى، سیان، سورچى…هتد، پاشگرى ناوەکانیتیان. ئەمە ڕاستى ئەوەمان بۆ دەرئەخات کە تائێستا عەقڵیەتى خێلەکى وعەشائیرى زاڵە لەسەر پڕۆسەى بەربژێرکردن ودەنگدان.

چوارەم: پێوەرى ئینتما وپابەندى حزبى(الانتماء وإلتزامات الحزبية): زۆربەیجار  سەرکردەکانى پارتە سیاسیەکان ئەوانە کاندید ئەکەن کە بەردەوام خەریکى وتنەوەى دروشمەکانى حیزب وپیاهەڵگوتنەکانى حیزب وسەرکردەکانى حیزبن، وپابەندییە حزبیەکانیان وخزمەتیان لە نێو حزب بەجێگەیاندووە، کە هەندیکجار لەوانەیە ئەمە وابکات چاوپۆشى لە تواناو لێهاتوویی کەسەکە بکرێت لە کاتى کاندیدکردنى.

 زۆر جار پارتە سیاسیەکان ڕاڕا ودوودل ئەبن لە کاندیدکردنى کەسانى بێ لایەن  هەرچەندە لیهاتووش بێت، لەبەر سێ هۆکار، یەکەم: لەبەر ناڕەزایی کادیرانى حیزب، کە خۆیان لە پێشتر دائەنێن بۆ کاندیدکردن لەلایەن حیزبەکەیان، دووەم: لەبەر ئەوەى سەرکردەکان ترسییان لەوە هەیە نەوەک ئەم کاندیدە لە حیزب هەڵبگەڕیتەوە لە نیو پەرلەمان وبچێتە بەرەى ئۆپۆزسیۆن، سێیەم: لە دواى بوونى بە ئەندام پەرلەمان لەوانەیە ببێتە کەسێکى خاوەن پێگەى جەماوەرى بۆ خولێکى تر باکى بەکاندید کردن نەمێنێ لە لایەن هەمان حزب. بەڵام ئەوەى لە حزبەکانى کوردستان ئەى بینین کاندیدى حزب وغەیرە حزبییان بەربژێر کردووە لە لیستەکانیان، بەڵام وادیارە زۆرینەى حزبین، چونکە پارتە سیاسیەکانى کوردستان زۆربەى پەیڕەوى مەرکەزیەت ئەکەن، زەحمەتە قەبوڵى لامەرکەزیەت بکەن لە ئەندامپەرلەمانەکانیان.

پێنجەم: پێوەرى داراییى(معيار المالي): ئەم پێوەرە بەشیوەیەکى گشتى گرنگە لاى ئەم پارتە سیاسیەکان، بەتایبەت لاى ئەم پارتانەى کە تواناى داراییان لاوازە، چونکە ئەم بەرژێرەى دەوڵەمەندە خەرجى زۆر زیاتر ئەکات لە بانگەشەى هەڵبژاردن لە کاندیدەکانیتر لەسەر هەژمارى خۆى، بەبێ ئەوەى پێویستى بە پاڵپشتى دارایی حزب هەبێت، بە پیچەوانەوە بەڵکو بارسوکیە بۆ پارتەسیاسیەکەى کاندیدى کردووە، ویارمەتى دارایى پێشکەش بە پارتەکە ئەکات لە بەڕێوەبردنى بانگەشەى هەڵبژاردن.     جگە لەمە زۆربەیکات دەوڵەمەندەکان ناسراون وناو ناوبانگ وپێگەى جەماوەریان هەیە. ئەمە لەوانەیە وابکات کەسێکى دەوڵەمەند تەفزیل بکرێت لەسەر حسابى کەسێک بۆ کاندیدکردن کە لەوانەیە لێهاتووتر بێت. هەر بۆیە لە نێو پۆستەرى بەربژێرەکانى هەولێر زۆر لە دەوڵەمەند وکوڕ وکچى وملیۆنێرەکان ئەبینین.

شەشەم: پێوەرى جەندەرى لە بەربژێرکردن: پارتە سیاسیەکان ناچارن لیستى هەڵبژاردنەکەیان 30% ئافرەت بێت بەپێى مادە ٢٢ لەیاساى هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى کوردستان، ئەمە کۆتاى زۆرەملێیە(إجباری)، بەڵام جگە لەمە کۆتاى (طوعی) واتە پارتە سیاسیەکان تاکلایەنانە وخۆڕسکانە بڕیارى دیاریکردنى ڕێژەیەکى دیاریکراو لە کاندیدى ئافرەت دەدەن لە لیستەکەیان، لە هەڵەبجە بە نموونە نزیکەى 40% ى کاندیدەکانى ئافرەتن، کە لە کۆى ٥٤ بەربژێرى هەڵەبجە 22 یان ئافرەتن، ئەمەش زیاترە لە ڕێژەى کۆتا. ئەمەش دەرئەنجامى ئەوەیە کە هەندێ لەپارتە سیاسیەکان لە هەڵەبجە ڕێژەیەکى زیاتر لەوەى بەیاسا بۆ کۆتاى ئافرەتان دیاریکراوە  کاندید کردووە، بۆ نموونە: نەوەى نوێ لە 4بەربژێر 2 یان ئافرتە، بەرەى گەل لە کۆى 3 کاندید 2 کاندیدیان ئافرەتن، کۆمەڵى دادگەرى لە کۆى 5 کاندید 3 یان ئافرەتن.

حەوتەم: پێوەرى خوێن وخزمایەتى(الحَسب والنَسَب) لە بەربژێرکردن: لە کۆمەڵگا تەقلیدیەکان خوێن وخزمایەتى زۆر ڕۆڵى کاریگەرى هەیە تەنانەت لە گۆڕەپانى سیاسیش. پارتە سیاسیەکان سودیان لەم بنەمایەى کۆمەڵگەى کوردەوارى وەرگرتووە، ئەگەر ئێمە سەیرى وینەى کاندیدەکان بکەین ئەبینین لە باگگڕاوەندەکە وێنەى باوکى یان براى شەهیدى داناوە، کە لە تایتلى ناوەکەشیان نوسراوە کوڕ یان کچى شەهید فران، یاخود وێنەى باوکى یان براى وەک سەرکردەیەکى دێرێن داى ناوە، کەواتە لێرەدا پارتە سیاسیەکان پێوەرى کوڕ وکچە شەهیدیان وەرگرتووە بۆ بەدەست هێنانى دەنگى کەسوکارى شەهیدان، وئەوانەى هاوسۆزن لە گەڵ خەباتى چەکدارى پێشووى حزب. تەنانەت هەوڵى بەربژێرکردنى کەسانێکیانداوە کە لە خانەوادە دیارو بەناوبانگەکانن وەک لە زۆر لە وێنەکان ئەیانبینین، بۆ ئەوى بە ناو وناوبانگى باوکى وباپیرى دەنگ بەدەست بهێنێ، وەک ئەبنین نوسراوە کوڕى فران بەگ یاخود شێخ.

هەشتەم: پێوەرى سیستەمى هەڵبژاردن: هەر سیستەمێکى هەڵبژاردن فەرزى جۆرێک لە سیاسەتى بەربژێرکردن ئەکات، ئێمە لیرەدا تەنها ئاماژە بەم سیستەمە ئەکەین کە لە هەڵبژاردنەکانى هەرێم بەرکارە. لە سیستەمى نوینەرایەتى ڕێژەیی ئەوەى لە هەڵبژاردنەکەى هەرێم بەرکارە، لەبەرئەوەى بازنەى هەڵبژاردن زۆر گەورەیە، ناسنامەى پارتە سیاسیەکە  زیاتر ڕۆڵ ئەبینێ،  زۆرجار کاندید ودەنگدەر یەکتر ناناسن،  بۆیە لە هەڵبژاردنەکانى هەرێم دەتوانین بڵێین دەنگدەر لە دەنگدانەکەى زیاتر پارتەسیاسیەکەى لا مەبەستە.

بەلام ئەمە چارەسەرکراوە بەیاسا، لەڕیگەى لیستى نیمچە کراوە، کە دەنگدەر جگە لە لیستەکە ئەبێت دەنگ بدات بە یەک لە بەربژێرکراوەکانى نێو لیستەکە بۆیە پارتە سیاسیەکان ئەبێ لیستەکەیان لە کەسانى لێهاتوو جێگاى متمانەى خەڵک پڕبکەنەوە، یاخود ئەوەى پێگەیەکى کۆمەلایەتى هەبێت تا ڕەواج بدەن بە لیستەکەیان.

 لە لایەکیتر لەبەرئەوەى بازنەى هەڵبژارنەکە فراوانە بانگەشەى هەڵبژاردن پێویستى بە تێچووەکى زۆر هەیە، بۆیە توانستى مادى کەسەکە گرنگى زۆرى هەیە لە بەربژێرکردنى.

نۆیەم: پێوەرى لێهاتویی (الکفاءة) ودڵسۆزى: فەیلەسوفى فەڕەنسى ئەلفرید فۆیی Alfred Fouillee  لە ساڵى 1884 لە وتارێکى بەناوى (فلسفەى هەڵبژاردنى گشتى) دەڵێ( ئەگەر هەڵبژاردنى گشتى لە خوارەوە -واتە لەسەر ئاستى دەنگدەر-پێوستى بەوە بێ کە خەڵکانێک تواناى هەڵبژاردنى عەقڵانى ودروستیان هەبێ، ئەوا لەسەرەوە -واتە لەسەر ئاستى بەربژێر- پێویستە کەسانێک بەربژێرکرابن کە شایستەى ئەم پۆستەبن). لەم ڕوانگەوە ئەتوانین بڵێین ئێمە ناتوانن ببین بە خاوەن دەستەبژێرێكی پەرلەمانی لێهاتوو نیشتمان پەرەوەر كە مەبەستیان بەدیهێنانی بەرژەوەندی گشتی بێ بەرلە بەرژەوەندی شەخصی وحزبی، ئەگەر سەركردایەتییەكی سیاسی حزبی نشتمان پەروەرمان نەبێ، كە ئەم جۆرە كەسانە كاندید بكەن، ولەپاڵ ئەمە پێویستە دەنگدەری هۆشیار وعەقلانیمان هەبێ کە بزانێت ئەم جۆرە لە بەربژێر هەڵبژێرێ.

لە ڕاستیدا کەسانى شارەزا لە کاروبارى پەرلەمان وحکومەت زۆر گرنگە بەربژێر بکرێن، لە پاڵ ئەمەش پێویستە ئەمانە کەسانێکبن بەرژەوەندى گشتى لەسەرەوەى هەموو بەرژەوەندییەکاندا بنێن، وەک لە فەڕەنسا کارمەندە باڵاکانى حکومەت خاوەن ئەزموون زۆرترین ڕەواجیان هەیە لە لاى دەنگدەرى فەڕەنسى، چونکە ئەمانە کاتێک ئەبن بە ئەندام پەرلەمان دەتوانن چاودێرى وردى کارەکانى حکومەت بکەن، چونکى پیشتر کاریان لە حکومەت کردووە زۆر شارەزان.

لە هەڵبژاردنى هەرێم تا ڕادەیەک نموونەى ئەمە ئەبینین، کە کەسانێک بۆ چەند خولێکى هەڵبژاردن دووبارەکاندیدکراون، ودەنگى پێویست دەهینن، لەبەر ئەوەى توانیویانە تاڕادەیەک سەرکەوتوو بن لە ئەرکى نوینەرایەتیەکەیان، ئەمە جگە لەم کەسانەى  کە پێشتر خاوەن پۆستى باڵاى حکومەت بوونە ئێستا بەربژێرن.

بۆیە گرنگیان داوە بەوەى کە کەسەکە چ سیڤییەکى هەیە چ بڕوانامەیەکى هەیە، یاخود، چەند سەرکەوتووە لە پیشەکەى، بۆیە لە پیش ناوى هەندێکیان نوسراوە دکتۆر یاخود ئەندازیار، یاخود نازناوى زانستى نوسراوە پڕۆفیسۆرى یاریدەدەر، پڕۆفیسۆر.. هتد.

 لەڕاستیدا نە توانست ولێهاتویی سودى هەیە بەبێ دڵسۆزى ئەندام پەرلەمان،  ونە کەسى دڵسۆز هیچى پێئەکرێ بەبێ ئەوەى لێهاتوو وشارەزابێت لە کارى پەرلەمان. هەربۆیە لە وڵاتیکى وەک لوبنان هەر دەستەبژێرێکى هەڵبژێردراوى نوێى پەرلەمان خولى فێربوونیان بۆ ئەکرێتەوە، ئەمە جگە لە گرنگى سیڤییەکەیان.

دەیەم: پێوەری فكری وئایدیۆلۆژی: سەبارەت بە ڕۆڵى فکر وئایدیۆلۆژیاى پارتەسیاسیەکان لە بەربژێرکردن دوو بۆچوون هەیە: بۆچونیك پێی وایە ئایدیۆلۆژیا گرنگە وكاریگەری هەیە لەسەر هەموو چالاكیەكانی پارتەسیاسیەكان، لە بەربژێركردنیش پارتى سیاسى هەوڵدەدات كەسانیك بەربژێر بكات كە بتوانێ درێژە بە سیاسەتەكانی حیزب بدات بڕوای بە پڕنسیپەكانی هەبێت، ولەلایەن ئەم كەسانەوە پەسەندكراوبیت كە بڕوایان بە ئایدیۆلۆژیاو سیاسەتەكانی حزب هەیە.

بۆچونی دووەم پێی وایە لە پەیوەندی پارتی سیاسی بە كۆمەلگاوە ئایدیۆلۆژی زۆر ڕۆڵی نەماوە، زۆربەی پارتە سیاسیەكان لەدوای چوون بۆ دەسەلات ئەم حەماسە ئایدیۆلۆژیەی پێشویان نامینیت، بە تایبەت لە ولاتانی ڕۆژئاوا ئایدیۆلۆژی ئەم گرنگیەی پێشووی نەماوە. وبەتایبەت لای پارتە براغماتیكیەكان” كە لای ئەوان زیاتر بەدوای ئەوەن چۆن كەسانێك بەربژێر بكەن پڕۆگرامی حزب بخاتە بواری جێبەجێكردن لە دەسەڵات.

لەراستیدا بە شێوەیەكی گشتی پارتە سیاسیە ئاینیەكان لە هەرێم كەسانێك بەربژێر ناكەن بڕوایان بە ئاینەكەو پیرۆزیەكانی نەبێت بە شێوەیەكی عەلەنی،  چونكە زۆربەی دەنگدەرانی كەسانی ملتەزمن بە ئاینەكە، بە هەمان شیوە پارتی شیوعی كەسانێك بەربژێر ناكات كە دژایەتی پرەنسیپەكانی ئایدیۆلۆژی ماركسی لیلنینی بكات، بە هەمانشێوە پارتە نەتەوەییەكان.

ئەگەر سەیرى پارتە ئیسلامیەکان بکەیت کاندیدەکانى ئافرەتیان هەموو لەڕەچەلەک لەسەرن، ئەمە لە لایەک پارتى ئاینین ئەبێ جۆرێک لە إلتزامى دینى بە کاندیدەکانیانەوە دیاربێت، لە لایەکى تریش لەبەر ئەوەى ئەم پارتانە جەماوەریان لەدەست ئەدەن کاتێک کاندیدەکانیان پابەندى ئاینیەکەیان لاواز بەدەربکەوێت.

لەڕاستیدا ئەگەر سەیرى بەربژێرەکان بکەین ئەبینین کە پارتە سیاسیە ئاینیەكان كەسانێكیان بەربژێرنەکردووە بڕوایان بە ئاینەكەو پیرۆزیەكانی نەبێت بە شێوەیەكی ڕاشکاوانە ڕاگەیەندراو،  چونكە زۆربەی دەنگدەرانی كەسانی ملتەزمن بە ئاینەكە. بەهەمان شێوە پارتی شیوعی كەسانێكیان بەربژێر نەکردووە كە دژایەتی پرەنسیپەكانی ئایدیۆلۆژی ماركسی لیلنینی بكات، پارتە نەتەوەییەكان بە هەمانشێوە کەسانى دژ بە پڕەنسیپەکانى حزب بەربژێرنەکردووە. ئەگەر سەیرى پارتە ئیسلامیەکان بکەین کاندیدەکانى ئافرەتیان هەموو لەچک لەسەرن، ئەمە دەرئەنجامى ئەوەیە لە لایەک پارتى ئاینین ئەبێ جۆرێک لە پابەندى ئاینی بە کاندیدەکانیانەوە دیاربێت، لە لایەکى تریش لەبەر ئەوەى ئەم پارتانە جەماوەریان لەدەست ئەدەن کاتێک کاندیدەکانیان پابەندى ئاینیەکەیان لاواز بەدەربکەوێت.

یازدەم: پێوەر وبنەما یاساییە فەڕزکراوەکان : لە مادە بیست ویەکى یاساى هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى هەرێم هاتووە، بەربژێر دەبێت لە هاوڵاتى هەرێم بێت وتیایدا نیشتەجێبێت، لەڕووى عەقڵیەوە شیاوبێت، وتەمەنى گەیشتبێتە بیست وپێنج ساڵ، خوێندن ونوسین بزانێت، بەهیچ تاوانێک تۆمەتبارنەکرابێت پەیوەست بێت بە ڕەوشت وئادابى گشتى ودەستپاکى، وکوشتن ودزی. وبەشدارنەبوبێ لە تاوانەکانى ڕژێمى بەعسى ڕووخاو.

دوانزەم: بەربژێرکردنى نوێنەرى پێکهاتەکان (کەمینەکان): بەپیى دوا هەموارکردنەوەى یاساى ژمارە 1 ى هەڵبژاردنەکانى هەرێمى کوردستانى ساڵى 1992، کە لەلایەن دادگاى فیدڕاڵى ئێراق هەموارکرایەوە، ژمارەى کورسیەکانى کۆتاى لە 11 کورسى کرد بە 5 کورسى دوانیان بۆ تورکمان، سێ کورسیەکەى تر بۆ ئاشورى وکرستیانەکانە. کە بەشێوەیەکى نادادپەروەرى بەسەر سێ پارێزگا(هەولێر، دهۆک، سلێمانى) دابەشکراوە، لە هەولێر تەنها یەک کورسى بۆ تورکمان هەیە، ئەمە لە کاتێکدا ڕیێژەى هەرەزۆرى تورکمان نیشتەجێى هەولێرن، کەچى هەمان ژمارە کورسى بۆ سلێمانى دانراوە، ئەمە لە کاتێکدایە ڕێژەیەکى زۆر کەم لە دانیشتوانی تورکمان لە کفرى وکەلار هەن. سێ کورسیەکەى ئاشورى وکرستیانیش لە نێوان سێ پارێزگاکە دابەش کراون، دیسان ڕێژەى هەرەزۆری ئەم پێکهاتەش هەر لە هەولێرن.

ئەوەى ڕوونە پارتە سیاسیەکانى سەربە پێکهاتەکان، یەک لە مەرجە سەرەکیەکانى بەربژێرکردن لایان، دەبێت بەربژێر لە هەمان ناسنامەى پێکهاتەکە بێت. بەڵام کورسى پێکهاتەکان لەم خولە ولەخولەکانى پێشوش چاوى پارتە گەورەکانى لەسەرە، هەوڵى بەدەست هێنانى ئەدەن چونکە بەڕێژەیەکى کەم لە دەنگەکان ئەیبەنەوە، ئەمە وایکردووە بەربژێریان هەبێ لە ناسنامەى کەمینەکان لە لیستەکانیان، ئەمە لە نێو لیستى پارتى دیموکراتى کوردستان ویەکێتى نیشتمانى کوردستان، ویەکگرتووى ئیسلامى کوردستان ئەبینین، بۆ بەدەست هێنانى دەنگى دەنگدەرانى ئەم پێکهاتانە.

   “کۆبەند”

پڕۆسەى هەڵبژاردن ودەرئەنجامەکانى لە هەر کۆمەڵگەیەک کاریگەرە بە پێکهاتەى کۆمەڵگەکە وعەقلیەتى سیاسى وئاڕاستە سیاسییەجیاوازەکانى. پڕۆسەى بەربژێرکردنى پاڵێوراو وەک یەک لە هەنگاوە سەرەتاییەکان وهەرەگرنگەکانى پڕۆسەى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان کاریگەرە بە عەقلیەتى دەستەبژێرى سیاسى حزبی، ولێکدانەوەى واقعیانەیان بۆ عەقلیەتى دەنگدەر ودابەشبوونە کۆمەلایەتی وسیاسییەکان بەمەبەستى بەربژێرکردنى ئەم پاڵێوراوانەى کە ئەگەرى بردنەوەیان زیاترە نەک ئەم پاڵێوراوانەى کە خزمەتى زیاترى بەرژەوەندى گشتى دەکەن. کەواتە ئەوەى تێبینى دەکرێ پێوەرى پارتە سیاسیەکان لە بەربژێرکردن خوێندنەوەیانە بۆ ڕەفتارى دەنگدەر کە کاریگەرە بە دابەشبوونە کلاسیکیەکەى کۆمەڵگا، هەربۆیە کاندید بە ناوى خیل وعەشیرەت وبنەماڵەو خاوەن پێگە ئاینیەکان بەربژێرکراون، ئەمە جگە لە بەربژێرکردنى کەسانێکى تر کە پیشەکەیان پێگەیەکى جەماوەرى بۆ فەراهەم کردووە، جا ڕاگەیاندنکارە یاخود هونەرمەندە، پارتە سیاسیەکان ئەمانە وەک هەڵێک دەزانن بۆ بەدەست هێنانى دەنگى دەنگدەران، وبردنەوەیان بەرامبەر بە نەیارەکانیان بەبێ گویدانە ئەوەى کە تاچەند لێهاتوو گونجاون بۆ نوێنەرایەتىکردنى گەل.

کۆتا شت ئەمەوێ لێرەدا باسى بکەم کە زۆر گرنگە؛ بەردەوام پرسیارى ئەوە ئەکرێ: ئەرێ پەرلەمان جیگاى کێیە؟ کێن ئەوانەى ئەبێ نوێنەرایەتى خەڵک بکەن؟ ئەم پرسیارە جەدەلێکى فەلسەفى قوڵى لەسەرە، کە ئایە پەرلەمان سەکۆیەکە بۆ فەیلەسوف وبیرمەندە مەزنەکانى گەل؟ یاخود جێگاى نوێنەرى پێکهاتە جیاوازەکانە؟ یا ئەوەتە جێگاى ئاڕاستە (اتجاه) سیاسیە جیاوازەکانى نێو کۆمەڵگەیە؟ وە ڵاممان بۆ ئەم پرسیارانە، پەرلەمان جێگاى هەموو ئەمانەیە، بەڵام دەبێت بەرژەوەندى گشتى لەسەرەوەى هەموو بەرژەوەندییەکانى تر دابنێن.

 لە ڕاستیدا نە توانست ولێهاتوویى بەتەنها بەسە بەبێ دڵسۆزى بەربژێر بۆ گەل وخاک، نە دڵسۆزى ونەتەوەو خاک پەرستى بەتەنها بەسە کە کەسەکە هیچى لە باردا نەبێت کەسێکى لێهاتوو بەتوانا نەبێت.