“پێشەکی”
کورد نەتەوەیەکی گەورەی بێ دەوڵەتە لە چوارچێوەی سنوورجوگڕافی ئێراقی فیدڕالە، نەتەوەی کورد دابەش بووە بەسەر چوار دەوڵەت، باشوری کوردستان کە کوتۆتە سنووری ئێراقەوە، بە درێژایی مێژوو چەندین جار هەوڵی بەدیهێنانی خەونی سەربەخۆیی داوە. یەکەم هەوڵدانیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیمپڕاتۆری عوسمانی. لە ڕێکكەوتنامەی سیڤەر لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانی لە سالی ١٩٢٠ بەلێنی سەربەخۆی و گشتپرسی بە کورد درابوو، بەڵام ئەو ڕێککەوتنامە هەڵوەشایەوە بەهۆی ڕێککەوتنامەئ لۆزان لە سالی ١٩٢٣ یەکەم خیانەت بوو کە لە کورد و نەتەوەی کورد کرا، چونکە لە ڕێککەوتنامەی لۆزان پرسی کورد باسی لێوەنەکرابوو. کۆتا هەوڵدان بۆ به‌دیهێنانی خەونی سەربەخۆیی کوردستان لە سالی٢٠١٧ بوو، بۆ ئەم مەبەستەش ڕیفراندۆم ئەنجامدرا کە یەکێکە لە شێوازەکانی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی دەوڵەتبوون بە پێی یاسای نێوەدەوڵەتی.
نەتەوەیی کوردیش بەهۆی ئەوەی کە ڕەگەزەکانی دەوڵەتی تێدا بە دیدەکرێت، مافی بوون بە دەوڵەت و سەربەخۆیی هەیە. مەرجەکان بۆ بوون بە دەوڵەت بریتین لە “خاک، خەڵک. سیستەمی سیاسی بوونی دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەکان، دانپێدانانی نێودەوڵەتی، سەروەری” جگە لەوەش لە دوای ڕووخانی ڕژیمی بەعس و داڕشتنی دەستووری ئێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ کوردستان وەک هەرێمێکی سەربەخۆ لە ڕووی سیاسی و ئابووری دانیپێدانراوە، هەر لە دەستووردا هاتوە کە هەرێمی کوردستانی ئێراق مافی ڕاپەراندنی کاروبارەکانی چوارچێوەی سنووری دەسەڵاتی خۆی هەیە، لە ڕێگەی دامەزراوە سیاسیە سەربەخۆکانیەوە؛ ئەوانیش دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەرییە. واتا لە دەستووری ئێراقدا هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری ناسێندراوە و شەرعیەتی و مەشروعیەتی دەستووری پێدراوە. هەر ئەمەش هۆکار بوو بۆ ئەوەی لایەن سیاسییەکانی هەرێم بیر لە سەربەخۆیی و ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بکەنەوە. نەتەوەی کورد گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە، مافی تەواوی هەیە کە لە چوارچێوەی حکومەتی ئێراق بێتە دەرەوە و سەربەخۆیی تەواوی هەبێت لە سەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. لەو گۆشە نیگایەوە هەرێمی کوردستان وەک ئەکتەرێکی نا دەوڵەتی لە گۆڕەپانی سیاسیدا مامەڵە دەکات، پەیوەندی و ڕيککەوتنامەی تایبەتی هەیە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی هەرێمی و زۆربەی ئەکتەرە دەوڵەتیەکان.
“گرنگی ڕیفراندۆم لە چیدا بوو بۆ هەرێمی کوردستان”
رۆژی ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٧، ئەنجوومەنی باڵای ریفراندۆم بە سەرپەرشتی سەرۆک بارزانی پێکھێنرا، ئەو ئەنجوومەنە رۆژی ٢٥ی ئەیلوولی بۆ رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم دیاریکرد. ئەو لایەنانەی لە ئەنجوومەنی باڵای ریفراندۆم بەشداریان کرد؛ بریتی بوون لە پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتی نیشتمانی کوردستان، یەکگرتووی ئیسلامی، بزووتنەوەی ئیسلامی، حزبی زەحمەتکێشان، حزبی شیوعی، حزبی سۆسیالیست، پێکھاتەکان.
١٠ رۆژ پێش ئەنجامدانی لە ١٥/٩/٢٠١٧، پەرلەمانی کوردستان بە زۆرینەی دەنگ بەڕێوەچوونی ریفراندۆمی پەسەند کرد. 25ی ئەیلوولی 2017 ، سەرۆك بارزانی بڕیارێكی مێژوویی لە هەرێمی كوردستان دەركرد، ئەویش بڕیاری ڕیفراندۆمی گەلی كوردستان بوو كە %93ی خەڵكی كوردستان دەنگیان بە سەربەخۆیی دا. بەپێی یاسای نێودەوڵەتی هەموو گەلێك مافی چارەی خۆنووسینی هەیە، لە چوارچێوەی ئەم یاسایەدا لە هەرێمی كوردستان، ریفراندۆمی سەربەخۆیی بە ئاشتی و دیموكراسی ئەنجام درا و لە دنیادا دەنگی دایەوە. ئەنجامدانی ڕیفراندۆم دەسکەوتێکی مێژوویی بوو بۆ نەتەوەی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان، جگە لەوەش لە هەموو جیهاندا دەنگی دایەوە . گشت وڵاتانی دونیا ئاگاداری ئەوە بوون کە هەرێمی کوردستان ویستی سەربەخۆیی هەیە. ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بریتی بوو لە خەباتێکی تری نەتەوەیی کورد، چونکە بابەتەکە پەیوەست بوو بە مافی چارەی خۆنوسین، کە کۆمەلەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری لەسەر ئەم مافە داوە. بەو پێیە هەرێمی کوردستان خاوەن هەموو تایبەتمەندیەکە وەک نەتەوە لە ڕووی زمان و کولتوور و شوناس و مێژوویەکی پڕ خەبات و دوورودرێژ واتا هەموو ڕەگەزەکانی نەتەوەی تێدایە. بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم واتا دووبارە ناساندنەوەی کورد بە کۆمەلگای نێودەوڵەتی، واتا دووبارەی دەست پێکردنەوەی خەبات و هەوڵ و تێکۆشانی نەتەوەی کورد. بەڵام لەگەل هەموو ئەوانەش بەهۆی نەبوونی دانپێدانانی نێودەوڵەتی ئەنجامدانی پڕۆسەی ڕیفراندۆم نەبوە هۆی ئەوەی کە هەرێمی کوردستان سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت. بەڵام ڕیفراندۆم وەک خەباتێکی تری مێژووی هەمیشە بۆ ئێمە و نەوەی داهاتوومان مایەی شانازی دەبێت، بۆ هەمیشە وەک خەباتێکی مێژوویی دەمێنیتەوە.
“هەڵوێستی ئەمریکا لەبارەی پرسی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان”
ئەمریکا وەک دەوڵەتێکی زلهێز لە هەموو جیهان بە گشتی و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست بە تایبەتی، کاریگەری زۆری هەیە لەسەر گشت پرس و بابەتە سیاسیەکان. ئەمریکا بەردەوام لە پەیوەندیدا بووە لەگەل هەرێمی کوردستان، کاریگەری ئەرێنی و نەرێنی هەبووە. زۆرجار بەهۆی پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی لە ناوچەکە، کوردی کردۆتە قوربانی. بەڵام سەرەتای دروستبوونی پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان ئەمریکا و کوردانی باشووری کوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩١ و دەرچوونی بڕیاری ٦٨٨ لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان، چونکە ئەمریکا ڕۆلی سەرەکی هەبوو لەم بڕیارە. هەر بەهۆئ ئەو بڕیارەوە قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان درووستبوو. بەڵام پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و ئەمریکا هەمیشە جێگای هەلوەستەکردن بووە، چونکە بە پێی بارودۆخ و ڕووداوەکان ئەو پەیوەندییە گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. لە بارەی پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان، چەند فاکتەرێک کاریگەری هەبوو لەسەر هەڵوێستی ئەمریکا لە بارەی پرسی سەربەخۆیی هەرێمئ کوردستان.
گەورەترین ترسی ئەمریکا نفوز و هەژموونی کۆماری ئیسلامی ئێرانە لە ناوچەکەدا بە تایبەت ئێراق و هەرێمی کوردستان، هەر بۆیە ئەمریکا ترسی هەیە لەوەی ئێراق بە تەواوی ببێتە دەوڵەتێکی دابەش بوو لە نێوان سوننەکان و شیعەکان، ناوچەی سوننەکان لەلایەن گروپە ئیسلامیەکان و ناوچەی شیعەکانیش بە تەواوی بکەوێتە ژێر هەژموون و دەسەڵاتی ئێران. بێگومان ئەمەش دەبێتە هۆی تێکدانی هاوسەنگی هێز لە ناوچەکەدا و لە بەرژەوەندی ئەمریکا نابێت. هەر لەم ڕوانگەیەوە ئەمریکا ترسی هەیە لە هەڵوەشاندنەوەی وڵاتان بە مەترسی و هەڕەشەی دەزانێت بۆ سەر ئاسایشی نێودەوڵەتی، بۆیە هەمیشە پاڵپشتی سیستەمی دیموکراسی و پێکەوەژیان دەکات لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆیە جیابوونەوەی هەرێمی کوردستان لە کۆماری ئێراق بە هەڕەشەی ئاسایش دەزانێت لە ناوچەکە. جگە لەوەش ئەمریکا پێی وایە جیابوونەوەی دەوڵەتان دەبێتە هۆی پەرەسەندن و گەشەسەندنی گرووپە تیرۆرستیەکان. ئەمریکا لە جیابوونەوەی دەوڵەتان ترسێکی تری هەیە، ئەویش ئەوەیە کە ببێتە سەرەتایەک بۆ جیابوونەوەی دەوڵاتانی تر. ناسنامە و نەتەوەکانی تریش داوای سەربەخۆیی دەکەن دەبێت هاندەر بۆ گشت وڵاتانی تر. بۆیە رێگریکردن لە نفوزی ئێران و ڕێگەگرتن لە جیابوونەوە و سەربەخۆیی وڵاتان ئەولەوییەتی بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا دیاری دەکات وەک زلهێزێک لە ناوچەکەدا.
“پوختە”
- پرسی سەربەخۆیی هەرێمی کورستان پرسێکی تازە نییە، بەڵکو بە درێژایی مێژوو و تاوەکو ئێستاش ئەم پرسە جێگای هەلوەستەکردن و گرنگی پێدان بوو. چونکە خەباتێکی زۆر کراوە بۆ بە دیهێنانی خەونی بە دەوڵەتبوونی کوردستانی باشوور.
- بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم واتا دووبارەی دەست پێکردنەوەی خەباتی نەتەوەی کورد، وەک گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەنگاوێکی تر بوو بۆ ناساندنەوەی گەلی کورد و پێشکەشکردنی داواکاری بۆ کۆمەلگای نێودەوڵەتی سەبارەت بە سەربەخۆیی.
- هەرێمی کوردستان کە خاوەن قەوارەی سیاسی خۆیەتی، گشت ڕەگەزەکانی دەوڵەتبوونی تێدایە. کە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی کە بڕیاری ڕیفراندۆم بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە.
- کۆمەڵێک فاکتەی وای لە ئەمریکا کرد کە هەرێمی کوردستان وەک دەوڵەتی سەربەخۆ ڕانەگەیەنێت لە کۆمەڵگای نێودەڵەتی، گرنگترینیان پاراستنی بەرژەوەندی و ئاسایشی ناوچەکە بوو بۆ ئەوەی وەک تاکە زلهێز بمێنێتەوە و ڕێگری بکات لە نفوزی کۆماری ئیسلامی ئێران.
- هەرچەندە ڕیفراندۆم نەبووە هۆی ئەوەی کە هەرێمی کوردستان ببێتە دەوڵەتی سەربەخۆ، بەڵام دەسکەوتێکی مێژووی بوو بۆ کورد و باشووری کوردستان.
