“چاودێریی هەڵبژاردن”
هەوڵێكە لەلایەن گرووپە لۆكاڵییەكان یاخود نێودەوڵەتییەكانەوە لەپێناو گرەنتی هەڵبژاردنێكی ئازاد و دادپەروەرانەدا. ئه‌م پرۆسه‌یه پانتایی كاروچالاكی لە بینینی كاریگەرییەكانەوە تا جەختكردنەوەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و ناوبژیوانییەكی كارا لەپێناو چاكسازییەكانی هەڵبژاردن یاخود سیاسی…لەخۆدەگرێت.
هەڵبژاردنی ئازاد مافێكی مرۆیی گشتییە كە لە جاڕنامەكانی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان و ڕێكخراوه مه‌ده‌نییه‌كاندا بڵاوكراوەتەوە، بەڵام ئەم جاڕنامانە لە ناوه‌رۆكدا دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی یەكتر قەدەغە دەكەن، چاودێریی نێودەوڵەتی بەسەر هەڵبژاردنی لۆكاڵیدا لە بەیەكگەیشتنی ئەم دوو “ماف”ەدایە. زۆرینەی دەوڵەتان لایەنگری ئەم پرۆسەیەن و پێشوازیان لە چاودێریی بەسەر هەڵبژاردن لەلایەن چاودێرە لۆكاڵی یاخود نێودەوڵەتییەكانەوە كردووە. هەندێكیان وابیانوو دەهێننەوە كە ئەم كارە دەستوەردانە لە كاروباری ناوخۆیی. پارتێكی سیاسی كاتێك بیر دەكاتەوە كە لە پرۆسەی هەڵبژاردندا تەزویر كراوە، لەوانەیە هەوڵ بدات چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا بكات، لەم كارەشدا داوای هاریكاریی لە چاودێرانی نێودەوڵەتی بكات. دامه‌زراوه خۆماڵییه‌كان پێشینەیەكی درێژخایەنیان لە چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا هەیە، بەڵام ئەم كارە تەنها لە كۆتایی دەیەی (1980)دا ببوو به نه‌رێت. ڕێكخراوە ناحكومییەكان وەك گرووپە مەدەنییەكان لەكاری چاودێریدا پێشڕەو بوون، بەڵام لە ساڵی (1990) ڕێكخراوە جیهانییه‌كان وەك “ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان” و “ڕێكخراوه ئەمریكییه‌كان”، ڕۆڵێكی گرنگیان گێڕا.
زاراوەی “چاودێر” بۆ پێناسی زۆربەی چالاكییەكانی پەیوەندیدار بە هەڵبژاردن بەكاردەهێنرێت، بەڵام واپێویستە كە چاودێریی جیا بكەینەوە لە بەڕێوەبردن و سەرپەرشتیاری هەڵبژاردن یاخود ئامادەكاریی ڕێنمایی و یارمەتی ماددی بە حیزبە سیاسییەكان، گرووپە مەدەنییەكان یاخود بەڕێوەبەرانی هەڵبژاردن. چاودێران لەوانەیە خۆماڵی بن “وەك گرووپە مەدەنییەكان یاخود نوێنەرە حیزبییەكان كە چاودێرن بەسەر دەنگەكانەوە” یاخود بیانین. لە “هەڵبژاردنی ئینتیقالی”دا زۆرجار پێویستی بە چاودێرانی بیانی هه‌یه، چونكە لەم جۆرە هەڵبژاردنەدا سەرجەم پرۆسەی هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە بەردەم ڕەخنەیەكی جدییەوە، بەڵام كاریگەریی چاودێرانی نێودەوڵەتی لەوانەیە وابەستە بێت بە ژمارە و توانای پرۆفیشناڵانەی چاودێریە حیزبییە لۆكاڵییەكانەوە. سێ گرووپ چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا دەكەن: ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، دەوڵەتان، ڕێكخراوە ناحكومییەكان.
ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بەگشتی لە چەند دەوڵەتێك پێكدەهێنرێن وەك:”ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان، ڕێكخراوی وڵاتانی ئەمریكایی، كۆمەڵگەی وڵاتە بەرژەوەندهاوبەشەكانی بەریتانیا، ڕێكخراوی یەكێتی ئەفریقا”.
دەوڵەتان هەندێكجار كۆمەڵێ لیژنە لەپێناو چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا بۆ ئەو وڵاتانە دەنێرن كە لە پرۆسە یاخود ئەنجامی هەڵبژاردنەكەیاندا، كۆمەڵە بەرژەوەندییەكی گرنگیان هەبێت. ڕێكخراوە ناحكومییەكان كۆمەڵە گروپێكی تایبەتن وەك: یەكێتی نێو ئەنجومەنەكان، دامەزراوە حیزبییە سیاسییەكان، ڕێكخراوە ناحكومییە كرێكاریی و پیشەییەكان، ئەنجومەنی سەرۆكە ئازاد هەڵبژێردراوەكانی دەوڵەت بە سەرۆكایەتی جیمی كارتەری سەرۆك كۆماری پێشووی ویلایەتە یەكگرتووەكان، گروپی یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ. هەندێ لە دامەزراوە حیزبیە سیاسییەكان كە گرنگترین ڕۆڵیان گێڕاوە بریتین لە: دیموكراتی مەسیحی نێودەوڵەتی، سۆشیال نێودەوڵەتی، ئازادیخوازی نێودەوڵەتی، دامەزراوەی نێودەوڵەتی كۆماریخواز، دامەزراوەی دیموكراسی میللی بۆ كاروباری نێودەوڵەتی.
“ڕۆڵی چاودێران”
ڕێكخراوە چاودێرەكان بەپێی توانای خۆیان، كۆمەڵێك ڕۆڵی جۆراوجۆر دەگێڕن. بۆ نمونە: ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان دەتوانن كۆمەڵێ لیژنەی گەورە بۆ چاودێری بنێرن، چونكە سوود لە سەرچاوەی دارایی چەندین وڵات وەردەگرن، بەڵام لە سەرەتای كارەكەیانەوە بەهۆی هەستیاری ئەندامەكانی واتا دەوڵەتەكان، حەز ناكەن كە لە نێو دەوڵەت و حیزبە ئۆپۆزسیۆنەكاندا بەجۆرێك ناوبژیوانی بكەن كە متمانەی هەردوولا لە پرۆسه‌ی چاودێرییەكە لەدەست بدەن. ڕێكخراوە ناحكومییەكان وەك دامەزراوە حیزبییەكان، زاناییەكی زۆریان لە فێركردنی پارتە سیاسییەكان‌و گروپە مەدەنییەكاندا بۆ چاودێریی لە هەڵبژاردن‌و ئامادەكاریی فێربوونی مەدەنیانەدا هەیە. ڕێكخراوە ناحكومییە بەناوبانگەكان وەك “ئەنجومەنی سەرۆكە ئازادهەڵبژێردراوەكانی دەوڵەت” لە نیكاراگوا، ناوبژیوانی بۆ چاكسازی هەڵبژاردن ئه‌نجام داوه. ڕێكخراوەكانیتر وەك “بوونیادی نێودەوڵەتی سیستەمەكانی هەڵبژاردن” دابینكاری ئامراز و ڕێنماییە ته‌كنیكییكانه بۆ هەڵبژاردن. چاودێرانی نێودەوڵەتی تەنها بە ئامادەبوونیان، دەنگدەران دڵنیا دەكەنەوە كە دەنگەكانیان كاریگەر دەبێت و دەنگدانەكەش مەترسییان بۆ دروست ناكات، چونكە سەرتاسەری دنیا چاودێرن بەسەر ئەوانەوە.
گرووپە نێودەوڵەتییەكان بە ناوبژیوانیكردن لەپێناو دروستكردنی چاكسازی هەڵبژاردن و هەمواری مەیدانی ململانێی هەڵبژاردن، دەتوانن ئەگەری هەڵبژاردنی ڕاست و دروست زیاتر بكەن. بەدەرلەمەش، پرۆتستۆكردنی هەڵبژاردن لەلایەن نەیارەكانەوە لەوانەیە مەشروعییەتی پرۆسەی هەڵبژاردن نەهێڵێت. چاودێران دەتوانن بە هۆشدارییه‌كی جددی‌و ته‌واوه‌تییانه بڵێن ئەگەر تەزویر ببینن ئه‌وا ئاشكرای دەكەن، به‌مشێوه‌یه دەتوانن ڕێگه لە تەزویر بگرن. سەرەنجام، ڕێكخراوە چاودێرەكان ئەگەر سیمایه‌كی نێودەوڵەتیانەیان هەبێت، لەوانەیە هەموو لایەنەكان لەكاتی دڵنیابوون لە دادپەروەرانەیی هەڵبژاردن، هان بدرێن بۆ قبوڵكردنی ئەنجامەكان. لە هەڵبژاردنی ڕاده‌ستكردنی دەسەڵات كە مەسەلەیه‌كی گه‌رموگوڕه، دەبێ چاودێران چەندین مانگ بەرلە هەڵبژاردن ئامادەگی خۆیان لە وڵاتەكەدا نیشان بدەن، بەلایەنی كەمەوە تا دوای مەراسیمی پێشوازی لە لایه‌نه براوه‌كان، لەو وڵاتەدا بمێننەوە. بەم كارەش چاودێران ده‌توانن وەڵامی دژوارترین پرسیار بدەنەوە: ئایا هەڵبژاردن ئازاد و دادپەروەرانە بوو یاخود نا؟. چاودێران بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، دەبێ قۆناغە سێكوچكەییەكەی هەڵبژاردن شرۆڤە بكەن.
دەبێ شرۆڤەی قۆناغی ململانێی هەڵبژاردن بكەن تا بزانرێت ئایا هەموو حیزبەكان چانسی یەكسانیان بۆ گەیاندنی پەیامی خۆیان بۆ خەڵك هەبووە یاخود نا. پاشان ڕاوەرگرتن و هەژماركردنی دەنگەكان شرۆڤە دەكەن تا هەرجۆرە لادانێك وەك ترساندن یاخود تەزویر بناسنەوە. دواجار پرۆسەی ڕاده‌ستكردنی دەسەڵات شرۆڤە دەكەن تا دڵنیا ببنەوە كە ڕێزیان لە ئەنجامەكان گرتووه و ڕاده‌ستكردنی دەسەڵات به‌ڕاست‌ودروستی ئەنجام دەدرێت. ئەگەر قۆناغی بەرلە هەڵبژاردن دادپەروەرانە نەبێ و چاودێران بگەنە ئەو ئەنجامەی كە پارتە سیاسییە گرنگەكان لە بڕیاره‌كانیاندا بۆ بایكۆتی هەڵبژاردن لەسەر هەق بن، لەوانەیە چاودێران خۆیان بۆ جێهێشتنی وڵاتەكە ئامادە بكەن، بەم كارەش ڕێگە لە پشتیوانی نێودەوڵەتی لە هەڵبژاردنەكە بگرن.
چاودێرانی ناحكومی لە ساڵی (1993ز)دا هەمان كاریان لە وڵاتی تۆگۆدا كرد. چاودێران سەرەڕای شرۆڤەی پرۆسەی هەڵبژاردن بەرلە ڕاوەرگرتن، هاوكات سودیان لە دوو شێوازی گرنگی ده‌نگدان وەردەگرت. یەكەمیان لە ژمارەیەكی زۆری بازنەكانی ده‌نگداندا كە هەڵبژاردن ئەنجام دەدرا، ڕاپرسییەكیشیان دەكرد تا ببینن ئایا بنەمایەك بۆ نیگەرانی لە تەزویر یاخود ترساندن هەیە یاخود نا. پاشان لە هەژماری دەنگەكاندا، بە گوێگرتن لە خوێندنەوەی دەنگەكان لە بازنەكانی دەنگدان و ناردنی لیستی ئەنجامەكان بۆ ناوەندەكانی خۆیان، هەژماركردنی دەنگی ڕاستەوخۆ لەگەڵ هەژماری فه‌رمیدا ئەنجام دەدرا. ئەم هەژماركردنه ڕاستەوخۆیە لەوانەیە كۆی گشتی “واتا بە هەموو بازنەكانی ده‌نگدان” یاخود نمونه وه‌رگیراوه‌كان “تەنها هەندێ لە بازنەكانی ده‌نگدان” بێت. هەردوو شێوازەكە كاریگەری لەسه‌ر به‌خشینی متمانەی جه‌ماوه‌ر بە توانای چاودێرانی نێودەوڵەتی لە ناسینه‌وه و ڕێگەگرتن لە تەزویردا هه‌بووە. چاودێران بەگشتی ئەنجامی هەوڵەكانی خۆیان بەچەندین شێوازی جۆراوجۆر ڕادەگەیەنن، لەوانەیە زەمینەی یاسایی هەڵبژاردنێك بەشێوەیەكی پوخت بخەنەڕوو، هەڵسەنگاندنی ئۆرگانیزەكراوی زەمینەی سیاسی و یاسایی سەرجەم پرۆسەی هەڵبژاردنەكە لە ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكانەوە تا دەستپێكی كاری لایه‌نی براوە بخەنەڕوو، یاخود دادوەرییەكی پوخت لەبارەی ئازادی و دادپەروەریی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن بخەنەڕوو.
“پێشینەی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا”
ویلایەتە یەكگرتووەكان، لە چەند دەیەی دەستپێكی سەدەی بیستەمدا، كۆمەڵێك ئەزموونی لە پرۆسه‌كانی چاودێریی، سەرپەرشتی و بەڕێوەبردنی هەڵبژاردندا لە ناوچەی كارایبدا هەبوو. لەنێوان ساڵانی (1945و1989)، ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان لە هەڵبژاردن یاخود ڕاپرسییەكانی نزیكەی (30) سی ناوچەی وابەستە بەخۆی یاخود لەژێر چاودێریی خۆیدا هەبوو، بەڵام ئەم كارەی لە هیچ وڵاتێكی سەربەخۆدا ئەنجام نەدابوو. جاڕنامەی “ڕێكخراوی وڵاتانی ئەمریكایی” لە ساڵی (1948ز)دا دیموكراسی بە “مەرجێكی داسەپاو بۆ سەقامگیریی، ئاشتی‌و گەشەپێدانی ناوچەكە” ڕاگەیاند، بەڵام تا ساڵی (1959ز) ئەم ڕێكخراوە باسی دەربارەی ڕێبازەكانی بەرەوپێشبردنی ئەم ئامانجە نەكرد، لەم ساڵەدا ئەندامەكانی ڕه‌زامه‌ندیان ده‌ربڕی كە هەڵبژاردنێكی ئازاد و دادپەروەرانە سیفاتێكی بنچینەیی دیموكراسی بێت. لەنێوان ساڵانی (1962و 1982) “ڕێكخراوی وڵاتانی ئەمریكایی” (19) نۆزدە لیژنەی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا بۆ (15) پانزدە وڵات نارد. زۆرینەی ئەم لیژنانە ماوەكورت بوون‌و لە ڕەخنەگرتن لە هەڵبژاردنی نامەشروع وەك هەڵبژاردنی ساڵی (1963ز) لە نیكاراگوا، كەمتەرخەمیان نواند.
خاڵی وەرچەرخانی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا لە كۆتایی دەیەی (1980ز)دا بوو. ئەم پرۆسه‌یه‌ش بەهۆی كۆتایهاتنی جەنگی سارد بوو، هەم بەهۆی ڕۆڵی چاودێرانی نێودەوڵەتی لە سێ هەڵبژاردنی ناسراودا وه‌ك: فلیپین لە ساڵی (1986ز)، پەنەما لە ساڵی (1989ز) و نیكاراگوا لە ساڵی (1990ز)دا. بە سودوەرگرتن لە هەژماری ڕاستەوخۆی دەنگەكان، چاودێرانی لۆكاڵی و نێودەوڵەتی توانیان هەوڵەكانی دەوڵەتانی فلیپین‌و پەنەما بۆ تەزویر لە هەڵبژاردندا دەستنیشان بكەن. كاتێك “جیمی كارتەر” جەنەڕاڵی پەنەمایی “مانۆیڵ نۆریگا”ی سزا دا، لیژنەی چاودێریی “ڕێكخراوی وڵاتانی ئەمریكایی” بێدەنگی هەڵبژارد و ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان لە هیچ كام لەم دوو مەسەلەیەی سەرەوەدا ئامادە نەبوو، بەڵام كاتێك سەرۆكه‌كانی پێنج وڵاتی ئەمریكای ناوەند داوایان لەم دوو ڕێكخراوە كرد كە بەشێوەیەكی لاوەكی لە بەرنامەی ئاشتی ناوچەیی لە شوباتی ساڵی (1990)دا چاودێریی بەسەر هەڵبژاردنی نیكاراگوادا بكەن، هەردوو ڕێكخراوەكە هان دران بۆ گێڕانی ڕۆڵێكی كاراتر. دانێڵ ئۆرتگا سەرۆك كۆماری نیكاراگوا، بانگهێشتی “ئەنجومەنی سەرۆكە ئازادهەڵبژێردراوەكانی دەوڵەت”ی كارتەریی كرد. ئەم سێ لیژنەی چاودێرییە یارمەتی ئەوەیان دا كە بۆیەكەمینجار لە مێژووی نیكاراگوادا هەڵبژاردنێك بەڕێوەبچێت كە هەموو حیزبەكان ئازادانەو دادپەروەرانەیی ئەو هەڵبژاردنەیان قبوڵ بێت.
ئه‌زموونی نیكاراگوا خاڵێكی وەرچەرخان بوو، بەڵام لە پاییزی ساڵی (1990ز) ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان هەنگاوێكیتری بەرەو پێشەوە نا، لەگەڵ ئەمەشدا هیچ مەترسییەكی ئاشكراش مەترسی بۆ ئاشتی جیهانی دروست نەكردبوو، راوێژكاری ئاسایشی نارد بۆ ئارامكردنەوەی ترسی دانیشتوانی هایتی لە توندوتیژی هەڵبژاردنی كانونی یەكەمی ساڵی (1990ز). لە حوزەیرانی ساڵی (1990ز)دا “یەكەی گەشەپێدانی دیموكراسی” دامەزرێنرا، ئامانجەكەی وەڵامدانەوەی خێرا بوو بۆ داخوازی وڵاتانی ئەندام لە لیژنەی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا. ساڵێك دواتر، كۆمەڵەی گشتی لە (بەیاننامەی سانتیاگۆ)دا ڕەزامەند بوو كە بەخێرایی بەشێوەی بەكۆمەڵ بەگژ هەرجۆرە پارچەپارچەبوونێكی دیموكراسی لە قارەی ئەمریكادا بچێتەوە. لە كانونی یەكەمی (1991)دا ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بڕیارنامەیەكی ده‌ركرد، تیایدا داوا لە سكرتێری گشتی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان كرا كە دامه‌زراوه‌یه‌ك بۆ هەماهەنگی داواكارییه‌كانی وه‌رگرتنی ئەندامێتی دروست بكات بەمەبەستی یارمەتیدانی رێكخستنی هەڵبژاردن. ئەنجامی ڕاپرسییەكە، (134) به‌ڵێ و (4) نەخێر بوو. سكرتارییەتی كاروباری سیاسی “یەكەی یارمەتیدانی هەڵبژاردن” یان پێكهێنا، ئه‌م یەكەیه لە ساڵی یەكەمی چالاكییەكانی خۆیدا وەڵامی داواكاری (20) بیست وڵاتی دایەوە. هەنگاوێكی گرنگیتری ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان، سەرپەرشتی هەڵبژاردنی نیسانی ساڵی (1993ز) بوو لە كامبۆج، چالاكییەك كە پێویستی بەهاریكاریی (20) بیست هەزار نوێنەری ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان هەبوو.
هاریكاریی نێوان ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان و ڕووسیا، مۆڵەتی بە ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان دا كە لە سەرتاسەری جیهاندا ڕۆڵێكی بنچینەیی لە دابینكردنی ئاشتی و چاودێری بەسەر هەڵبژاردندا بگێڕێت. لەگەڵ ئەمەشدا ژمارەیەكی زۆر لە ڕێكخراوەكانیتری چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا، لەكاتێكدا كە لە ئایندەدا لەناو پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان ناكۆكی بێتە ئارا و ڕێگە لە هەوڵەكانی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بگرن، دەتوانرێ نائامادەگییەكەی قەرەبوو بكەنەوە. لە دەیەی (1990)دا، چاودێریی بەسەر هەڵبژاردن بەشێوەی ئه‌ركێكی نێودەوڵەتی دەستی پێكرد و تائێستاش به‌رده‌وامه.
نوسینی: پسپۆڕ رۆبەرت.ئەی. پاستۆر
وەرگێڕانی: كارۆ
