لە ڕاستیدا ئەم دوو زاراوەیە مانایەكی زۆر باڵایان هەیە، كە دەكرێت چەندین كتێبی لەسەر بنووسرێت و هێشتا هەر بە تەواوی فەزای خاڵی بمێنێتەوە. ئەقڵ باڵاترین بوونەوەری ئەم كەونەیە. هەر لە بنەڕەتدا بووەنەوەرێكی دیكە بوونی نییە لە ئەقل باڵاتر بێت. ئەوەی كە من لە شوێنێكدا گوتوومە كە: ئەقڵ گەورەترین پێغەمبەری مرۆڤە. تاكە شتێك كە تاقانە بێت و وەك ئەو بوونی نەبێت خودی ئەقڵە كە خودا خوڵقاندوویەتی. بەبێ ئەقڵ نە مرۆڤ مرۆڤە و نە جیهان جیهانە. بەبێ ئەقڵ دەكرێت لە ڕوانگەی ئەقڵ و ئیشقەوە بگووترێت خودی وەحییش بوونی نییە. لەبەر ئەوەی وەحیی و ئیلهامیش دەركەوتەی خودی ئەقڵن.
دەكرێت بەم شێوەیە پلەبەندی بكەم بۆ ئەم زاراوانە كە بریتین لە: خودا، ئەقڵ، گەردوون، بوونەوەران. خودا لەسەرووی هەموو شتێكەوەیە. دواتر ئەقڵ، پاشان گەردوون و بوونەوەران. ئەگەر ئەقڵ نەبێت، ئەوە نە گەردوون دەخوڵقێنرا نە مرۆڤ و تەنانەت وەحیش نەدەهات بۆ پەیامبەران و هیچ شتێك بوونی نەدەبوو. تاكە شتێك پیرۆز بێت ئەقڵە. چونكە هیچ كەس نییە بەبێ ئەقڵ بتوانێت بژیت یاخود بتوانێت بیر بكاتەووە. تاكە شتێك كە مرۆڤ بتوانێت پەنای پێ ببات ئەقڵە. ئەقڵ تاقانەیە و پێكنەهاتووە لە دیاردە. هەر بۆیە هەتاكوو ئێستا كەس نەیتوانیوە پێناسەی بكات، ئەسڵەن هەر لە بنەڕەتدا ئەم كەونەیش دەركەوتەی خودا و ئەقڵە، ئەمن كاتێك ناوی ئەقڵ دەبەم، ئەوە مەبەستم ئەقڵی گشتە نەك ئەقڵ مرۆڤ، چونكە مرۆڤ بۆ خۆی لە ئەقڵی گشتەوە نوور وەردەگرێت نەك ئەوەی كە بەتەواوی مرۆڤ ئاقڵ بێت، خۆی مرۆڤ ئەگەر بە كامڵی ئاقڵ بێت، ئەوە خودا وەحیی نانێرێت وەك یاسایەك بۆ ژیانی مرۆڤەكان. لەبەر ئەوەی وەحیی پەیامێكە بۆ مرۆڤەكان بۆ ئەوەی بتوانن بەو پەیامە ئاقڵ ببن. كەواتە مرۆڤ بە كامڵی ئاقڵ نییە گەرچی باڵاترین بوونەوەرە لە هەموو بوونەوەرانی دیكە. بەڵام بە فكرەی بوونی تاقانەی مرۆڤ یاخود بە فكری خۆی دەتوانێت لە ئەقڵی گشتەوە نوور وەربگرێت و كارەكانی بە ئاقڵانە ئەنجام بدات.
بەڕاستی هەتا لەسەر ئەقڵ قسە بكەین، ئەوە فەزای فراوانتر دەردەكەوێت و دەكرێت بزر ببین و نەگەین بە ئەنجام. لەبەر ئەوەی ئێمە هەتاكوو ڕوو بە ئەقڵ بڕۆین، ئەوە ئەقڵ خۆی بەرەو باڵاتر دەبات و پێی ناگەین بەتەواوی. بەڵام دەتوانین نووری لێ وەربگرین و ئاقڵانە مامەڵە بكەین. هەنووكە تاكە شتێك گرنگ بێت بۆ مرۆڤ بۆ ئەوەی بگات بە هەقیقەت و ڕاستی ئەقڵە، بە دەربڕینی مەولانا: ئەقڵ سوڵتانی دەروونی مرۆڤە. ئەسلەن نەك تەنیا سوڵتانی دەروونی مرۆڤە، بەڵكوو سوڵتانی هەموو شتێكە. وەك ئەوەی كە دەگوترێت: ئەقڵ پێوەری هەموو شتێكە. من دەمەوێت جیاوازی نێوان وەحیی و ئەقڵ بەیان بكەم و پاشان پێگەیان دیاری بكەم بۆ ئەوەی بتوانین بە دەقی وەحیی یان خودی ئەقڵ بگەین بە هەقیقەت. كێشە ئەوە نییە كە بە چی بگەین بە هەقیقەت، بەڵكوو كێشە ئەوەیە كە دەبێت چۆن بگەین بە هەقیقەت. هەقیقەت ڕێگای زۆرە. خودی هەقیقەتیش دەركەوتەی ئەقڵە. هەموو شتە باشەكان وەكوو: ئەخلاق، ئیشق، ئیمان، وەحیی…هتد سەرچاوەكەیان ئەقڵە. هەروەها هەموو شتێكی خراپیش سەرچاوەكەی لە بوونی نەفسانیەتی مرۆڤەوە. ئەقڵ وەكوو زات هەڵە ناكات. ئەگەر وەك گریمانەش هەڵە بكات، ئەوە خاكەڕایە و دەزانێت هەڵەی كردووە.
پێگەی ئەقڵ دیارە كە چەندە مەزنە، مەگەر ئەوەی كە كەسێك بە ئەقڵ كار نەكات و بەكاری نەهێنێت. پێگەی ئەقڵ ئەوەیە كە ئەم گەردوونە بەڕێوە دەبات لەسەر بنەمای هەقیقەت و لۆژیك. واتە ئەوەی هەقیقەت و لۆژیكی بێت لە ئەقڵەوەیە. بە گوتەی مەولانا: ئەم گەردوونە یەك فكرەیە لەسەر ئەقڵی گشت. هیچ شتێك لەم گەردوونەدا بە هەوانتە نەخوڵقاوە. لەبەر ئەوەی هەموو شتێك بەپێی زاتی خۆی لە شوێن خۆیدایە و حیكمەت تێدایە. سیستەمی گەردوون ئەقڵانییە، وەحیی شتێكی نادیارە و لە نادیاریشەوە دێت بۆ كەسانی تایبەت، ئیدی نادیار یان ئەوەتا میتافیزیكە یان ئەوەتا بوونی نادیاری مرۆڤە، واتە قووڵایی دەروونی. خودی زاراوەی وەحیی واتە ئاماژە كردن بەشێوەیەكی شاراوە كە بەدەرە لە دەركی مرۆڤە سادەكان. واتە دەبێت وەك بەفر بوونت پاكیزە بێت هەتاكوو بتوانیت هەم بیسەری وەحیی بیت هەمیش بینەری دیمەنی وەحیی بیت، چونكە وەحیی تەنیا بیستن نییە، بەڵكوو بینینە. زۆربەی كاتیش دڵانەیە، وەحیی و ئیلهام لە یەكەوە نزیكن ئەگەر وەحیی لە نادیاری دەروونی مرۆڤ یاخود لە نادیاری ئەودیوی سرووشتەوە دێت، ئەوە ئیلهام لە دڵەوە سەرچاوە دەگرێت ئەگەر چی وەحیش لە قووڵایی دڵی مرۆڤەوە هەڵدەقوڵێت. ئەم قووڵایی دەروونەی مرۆڤ تاقانەیە. واتە ئەوەی كە عاریفان دەڵێن ئێمە دڵانە دەگەین بە هەقیقەت و خودا، یاخود فەیلەسوفان دەڵێن ئێمە بە ئەقڵ دەگەین بە خودا. بەڵێ ئەمەش شتێكی نایابە و دەكرێت و كراویشە كە بە ئەقڵ و دڵ بگەین بە هەقیقەت. بەڵام ئەگەر بە جوانی بڕوانیت، ئەوە زۆر بە جوانیی و باشی تێدەگەی كە بوونی تاقانەی مرۆڤ نە دڵە نە ئەقڵ، بەڵكوو بوونی تاقانەی مرۆڤە كە هەم دڵانەیە هەمیش ئاقڵانە. واتە ئەوەی بوونی تاقانەی مرۆڤە یان بوونی خودایی مرۆڤە كە هەم دڵی هەیە هەمیش ئەقڵ. كەواتە وەحیی و ئیلهام لەو بوونە تاقانەوە سەرچاوە دەگرێت.
دەڵێن: “وەحیی بە هۆی نێوەندگیرییەوە دێت بۆ پەیامبەران، بەڵام ئیلهام ڕاستەوخۆ دێتە بوونی مرۆڤەوە. وەحیی تایبەتە بە پێغەمبەرایەتییەوە. بەڵام ئیلهام تایبەتە بە ئەهلی دڵەوە. لە وەحیدا مرۆڤ ئاگامەندە كە لەكوێوە وەحیی بۆ دێت. بەڵام لە ئیلهامدا ئاگامەند نییە”. بەڵام لێرەدا دەمەوێت جیاوازی نێوان وەحیی و ئەقڵی مرۆڤ بەیان بكەم. هەڵبەتە ئەقڵی بەشەكی. وەحیی ڕاڤەی فراوان وەردەگرێت و هەتا ئەم گەردوونە بوونی هەبێت ئەویش “وەحیی” بەردەوامە لە هەڵگۆزینی مەعریفە و ڕاڤەكاری. لەبەر ئەوەی دیاردەیەكە باڵاترە لە ئەقڵی بەشەكی مرۆڤ. هەقیقەتی وەحیی بۆ ئەو كەسانە كەشف دەبێت وەكوو خودی پەیامبەران كە مەعریفەیان هەبێت بە خودی دەقی وەحیی. واتە وەحیناسن یان پەیوەندییان بە جیهانی غەیبەوە هەیە. ئەوانەی خوار پەیامبەرانیش بەپێی فكر و ئەقڵی بەشەكی خۆیان لە وەحیی تێدەگەن. هەڵبەت لە هەمووی تێناگەن. چونكە دەقی وای تێدایە كە فەرائەقڵیە. واتە لە ئەودیوی ئەقڵی بەشەكی ئێمەدایە. بەڵام هەر لە بنەڕەتیشدا ئەقڵی بەشەكی مرۆڤ پیرۆزە، چونكە لە ئەقڵی گشتەوە نوور وەردەگرێت. لە شوێنێدا دەقێكم بینی كە ئەمەیە: “قورئان جێگای تێڕامانە و ئەقڵ پێمان دەڵێت پێویستە پێش ئەقڵ گوێ بگرین بۆ دەنگی وەحیی و ئەقڵ لە تێگەییشتی وەحیی و دواتر لەو بابەتانە بەكاری بهێنین كە تایبەتەمەندی وەحیی نییە. وەحیی بڕیاری خاڵقە و ئەقڵ بیركردنەوەی مەخلوقە. كەواتە بە ڕیزبەندی وەحیی و پاشان ئەقڵ”.
ئەمەش دەقێكی باشە بۆ ئەوەی مەعریفەی قورئانیی و وەحیی یاخود مەعریفەی ئەقڵانی زیاتر بەرهەم بهێنرێت. زۆر باشە. هیچ كتێبێك بە پێوەری قورئان زیاتر جەخت ناكاتەوە لەسەر تێڕامان و بیركردنەوە. بەردەوام پێمان دەڵێت: بیر بكەنەوە. تێڕامانتان هەبێت. ئەمەش باڵاترین فەلسەفە و ئەقڵانییەتە. ئەی باشە مرۆڤ لێرەدا چ شتێك شك دەبات بۆ ئەوەی بیر بكاتەوە جگە لە ئەقڵی؟ بێگومان هیچ شتێك شك نابەین بۆ ئەوەی بیر بكەینەوە جگە لە ئەقڵ، خۆ هەر دەشبێت بە ئەقڵ گوێ بگرین بۆ دەنگیی وەحیی. مەگەر دەگرێت بە گوێی سەر گوێگری وەحیی بین؟ هەر بەڕاستی كاتێك گوێی ئەقڵ و ڕۆحیی مرۆڤ كرایەوە، ئەوە ڕاستەوخۆ دەبێتە گوێگری وەحیی خودا. وەك ئەوەی كە گوتم: بوونی تاقانەی مرۆڤە كە دەتوانێت هەم ئاقڵانە بێت و هەمیش دڵانە.
جا لەبەر ئەوەی بوونی تاقانەی مرۆڤە كە وەحیی وەردەگرێت، دەبیستێت و دەشبێتە بەرهەمهێنەری وەحیی و ئیلهام. ئەگەر ئەم دەقە مەبەست لە ئەقڵی بەشەكی مرۆڤ بێت كە وەحیی خالقە و ئەقڵ مەخلوق، ئەوە بێگومان ڕاستە. بەڵام ئەگەر مەبەست لەو ئەقڵە ئەقڵی گشت بێت، ئەوە بە هیچ شێوەیەك نابێت فەزڵی وەحیی بدەین بەسەر فەزڵی ئەقڵدا. ئەگەر ڕیزبەندیت دەوێت، ئەوە: خودا، ئەقل، گەردوون، وەحیی. من بە هیچ شێوازێك نە وەحیی نە ئەقڵ نە ئیشق و عیرفان بە كەم دانانێم. ئەسڵەن لە بنەڕەتدا ئەگەر ئەقڵ نەبێت هیچ شـتێك بوونی نییە. هەموو شتێك لە شوێنی خۆیدا پێگەی باڵای هەیە. بەڵام پێگەی ئەقڵ لە هەموو شتێك باڵاترە.
