لەدوای هاتنی ئەوروپيیەكان بۆ ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی دوای دروستبوونی پڕۆسە داگیركاريیەكانی دەوڵەتانی ئەوروپی بۆناوچەكە، بەمەبەستی وەدەستخستنی كەرەستەی خاو و كردنی بەبازاڕێك بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمەكانی پیشەسازی و دروستكردنی كونسوڵگەری لە ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی، وەك دەوڵەتانی (ڕووس و بەریتانیا و فەرەنسا)، زانینی مێژوو و ناسینی كولتوور و ئایين و زمانی ئەم گەلانەی ناوچەكە بایەخ و برەوی زیاتری پەیداكرد، یاخو بۆمەبەستی بڵاوكردنەوەی ئايینی مەسیحی بەشێوەی نێردەی مسیۆنێری، لەبەرئەوە گەلی كوردیش وەك یەكێك لە گەلانی ناوچەكە بووە جێگەی بایەخی نووسەر و مێژوونوس و گەڕیدە و نیگاركێشی ئەوروپی، بۆیە دەبینین لەم سەردەمەدا چەندین كەس لەكاتی هاتنیان بۆ ناوچەكە نووسینی زۆریان لەمەڕ كورد و شێوازی ژیان و مێژوو و ئاین و داب و نەریت و زمان و ئەدەبی كوردی نووسیوە، كە ئەم نووسینانە بوونەتە كەرەسەیەكی زۆرباش بۆ نووسەران و مێژوونوسانی كورد، بۆ نووسینی مێژووی سیاسی گەلی كورد و زمان و ئەدەبی كوردی، هەر ئەم نوسەرە ئەوروپاییانە چەندین تێكستی كۆنیان لە تیاچوون ڕزگاركردووە و وەریان گێڕاوەتە سەر زمانەكانی خۆیان، وەك نوسینەكانی “قەشە گارزۆنی” و “ژان بابتێست” و “ریچ” و “مێجەرسۆن” و “گوینتەر دیشنەر” و….هتد. شیاوی ئاماژە بۆكردنە هەموو كنە و پشكنینە شوێنەوارییەكانی كوردستان ئەوروپییەكان ئەنجامیانداوە و بەمەش لایەنێكی زۆری مێژووی دێرينى كوردیان ساغكردۆتەوە.
ئەم نوسینانە زۆرجاران مەبەستێكی سیاسی یان ئایينی و بازرگانی و جاسوسی و….هتدیان لەپشتەوەیە، بەڵام هەندێكیان بەشێوازێكی زانستی نووسیویانە و مەبەستیان پاراستنی دەستنووس و كۆمەڵێك شتی باشیان لەتیاچوون و فەوتان ڕزگار كردووە..ئەوەی خوێندنەوەمان بۆكردووە یەكێكە لە بەرهەمی ئەو ڕۆژهەڵاتناسانەی كە لەسەر كورد نووسیویانە، ئەویش ڕۆژهەڵاتناسی فەرەنسی “جویس بلۆ”یە. لێرەدا هەوڵمانداوە دوای ئاماژەكردن بەبەش و باسەكانی پەرتوكەكەی ئاماژە بەگرنكترین ئەوتێبینیانە بكەین، كە لەسەر ئەم پەرتوكە لامان دروستبووە.
“يه‌كه‌م؛ جويس بلو كێيه؟”
“جویس بلۆ” كوردناسی فەرەنسی و پڕۆفیسۆرە لەبواری زمان و ئەدەبیاتی كوردیدا، لەساڵی 1965دكتۆرای لەمەڕ زمانی كوردی بەدەست هێناوە، لەساڵانی پەنجاكان دا لەسەر دەستی “د.كامەران بەدرخان” فێری زمانی كوردی بووە، مامۆستای زمان و ئەدەبیاتی كوردییە، لەپەیمانگای زمانە ڕۆژهەڵاتیيەكان، كە سەر بە زانكۆی “سۆربۆن”ە لە پاریس، نزیكەی 9 لێكۆڵینەوەی لەچوارچێوەی كتێبدا سەبارەت بەگەلی كوردو دۆزە ڕەواكەی نووسیوەو بۆ چەندین زمانی زیندووی جیهانیش وەرگیڕاوە. ئەم كتێبەش بەزمانی فەرەنسی نوسراوە پاشان وەرگێڕدراوە بۆ زمانی فارسی، دواتر كراوەتە كوردی لەلایەن “كارزان موحەمەد”، لەساڵی 2004 لەچاپخانەی “سەردەم” لە سلێمانی چاپ و بڵاوكراوەتەوە، ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەم كتێبە لە ساڵانی شەستەكان لە لایەن نوسەرەوە دانراوە واتە لەساڵی 1963.
“بەشی یەكەم؛ كوردەكان”
نووسەر لەم بەشەدا باسی جوگرافیای كوردستان و ئاو و هەوا و تۆبۆگرافیا و جیۆپۆلەتیكی خاكی كوردستان كردووە، هەر لە بارەی سنووری كوردستانەوە نووسویە: كوردستان یاخود نیشتمانی كوردەكان لەناو دڵی ئاسیای ناوەڕاست دایە، لەناوچەیەكی شاخاوی فراواندا، كە ڕووبەرەكەی لەسەروو (530000) كم و لە كەنداوی ئەسكەندەرونەوە تا كەنداوی فارس بەشێوەی مانگی یەكشەوە، لەناو زنجیرە شاخ و دەشتەكانی كەناری قەفقاز لە باكور و تەورێز و هەمەدان لە ڕۆژهەڵات و دوو ڕووبار لە باشوور و ڕۆژئاوایدا هەڵكەوتووە، ئەم نیشتمانە بەكێوەبەرزەكان (هەندێ لەبەرزاییەكانی وەك ئارارات دەگاتە 5000مەتر) و دەشتە سەوز و دۆڵ و ڕووبارەكانی دیجلە و فورات و مورادسۆ و بۆتانسو ئەوزەوییە بەپیتانە بەراودەكات ….لا13. هەروەها باسی سەرچاوە سرووشتییەكانی كردووە و تیایدا دەڵێت: “كوردستان لێوان لێوە لە سەرچاوە ژێر زەمینیەكانی نموونەی بەردی خەڵوز، ئاسن، قوڕقشم ،توتیا، كرۆم، مەگنیزیۆم، جگەلە پیشەسازی نەوتیەكان، لەگەڵ ناوهێنانی ئەوشوێنانەی كە نەوتی تێدایە”. ل14.
هەر لەم بەشەدا نووسەر باسی (تۆبۆگرافیای)كوردستانی كردووە و كۆمەڵێك داتاو ژمارەی داوەبەدەستەوە، كە لێرەدا پشتی بەسەرچاوەكانی پێش خۆی بەستووە، واتە خۆی هیچ جۆرە زانیارییەكی نوێ و بەدواداچونێكی نەكردووە، تەنیا زانیاری و ژمارەكانی لەسەرچاوەكانی (عیصمەت شەریف وانلی و پڕۆفیسۆركوردۆیف و مەحمودیۆف و سی جی ئەدمۆندز)…هتد،بەستووە. ل 15و-16. هەروەها هەر لەم بەشەدا نووسەر دێتە سەرباسی (شێوەی ژیانی كوردەكان)و چۆنێتی گوزەرانی دانیشتوانی كوردستان لەكۆن و نوێدا و دابەشی دەكات بۆ دوو بەش: بەشێكیان كۆچەری و نیمچە كۆچەرین و بەشێكی تریشیان نیشتەجێن، هەروەها باسی گوزەرانیان دەكات، كەچۆن ژیان بەسەردەبن، هەرلەم باسەدا ئاماژە بەئازایەتی و لێهاتوویی كوردەكان دەكات و دەنوسێ: (پیاوانی كورد لە گۆزەگەری و دەباغی و دارتاشی و هەروەها لەهونەری هەڵكۆڵین، خەنجەریسازی و پشتێنی زێڕوزیودا، لێهاتووەیەكی باڵایان هەیە).ل19. هەرلەم بەشەداباسی كۆمەڵگای كوردی دەكات وباسی ئەوەدەكات كە كوردەكان بەشێوەی هۆز دەژین و لێرەدا ناوی چەند هۆزێكی كوردی دەبات و نووسيويه‌تى: “له ئێراقدا تیرەی بابانەكان –هەمەوەندەكان –هەركییەكان و لەئێران داشكاك و موكری ئەردەڵان و جاف و كەلهوڕ و لەتوركیاش هەكاری –هەرتوشی –زێڕكان – جەلالی، حەیدەران و لەسوریاش برازی-میران دەژین”.ل20.
ئەوەی لێرەدا جێگەی تێبینییە؛ ئەوەیە، كە نووسەر ئاماژە بە هۆكارەكانی دووكەرت بوونی هۆزەكان و سیاسەتی ئەو دەوڵەتانه‌ی، كە كوردستانی بەسەردا دابەشكراوە ناكات، چونكە هەندێك هۆزی كوردی هەن، كە بەهۆی ئەو سنوورە دەستكردەوە دابەشبوون، یاخود هەندێكیان بەهۆی سیاسەتی شۆڤینی دەوڵەتانی سەردەست تووشی ڕاگواستن و دەربەدەری بونەتەوە، بۆ نموونە جافەكان و موكرییەكان…هتد. دەسەڵاتدارە ستەمكارەكان ویستوویانە قۆڵایی سیاسی و كاریگەری ئەم هۆزانە و ڕۆڵیان لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردیدا نەهێڵن و سیاسەتی (بەتورك كردن لە كۆماری توركیا و بەعەرەب كردن لە ئێراق و سوریا و بەفارس كردن لەئێران) دا بگرنەبەر و هۆزەكان لەنێو بۆتەی نەتەوەیی سەردەستدا بتوێننەوە. هەرلەم بەشەدا نووسەر كاتێك دێتە سەر باسی پێگەی كۆمەڵایەتی ئافرەت لەخێزانی كوردیدا بەشێوەیەكی ئیجابی باسی دەكات و ڕۆڵیان لە پێگەیاندن و پەروەردە و هاوپشكی لەگەڵ پیاواندا دەخاتەڕوو و دەنوسێ: “شیاوی وەبیرهێنانەوەیە، كە ژنانی شوان و جووتیارانی كورد، لەچیانی ماندووكەری خۆیاندا هاوپشكن، سەرەڕای ئەوەش كاروبارەسەخت و دژوارەكانی ماڵداری و ئامادەكردنی ئاوی خواردنەوە لە سەرچاوە دوورە دەستەكان و بەشێكی زۆری كارە كشتوكاڵيیەكانیان لە ئەستۆدایە.ل20-21. هەروەها دەڵێت: “بەپێچەوانەی ژنانی موسوڵمانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ژن لە كۆمەڵگای كورد دا پلە و پێگەی تایبەتی هەیە و لە هەڵبژاردنی هاوسەردا بەتەواوی ئازادە، مێرد و برا و باوك ڕێز و ئیعتیباری زۆری بۆدادەنێن و سەرەڕايی ئەندامانی خێزان، سەرجەم پیاوانی هۆزەكەش بەدیدێكی ڕێزوەوە تێی دەڕوانن .ل21. دەنووسێ: ژنی كورد لەغیابی هاوسەرەكەیدا، تەواوی كاروباری ماڵ یان كڕین بەتەنیا ئەنجام دەدەن.ل21.
هەرلەم بەشەدا باسی ئایينی كوردەكان دەكات، لێرەدا بەپشت بەستن بەچەند سەرچاوەیەك باسی ئایين و ئایينزاكانی ناو كوردستانی كردووە. باسی ئەوەی كردووە، كە ئەگەرچی كوردەكان لەسەرەتادا دژ بەئیسلام بەرگریيەكی تووندیان لە خۆیان كرد، بەڵام بەخێراییەكی هەرچی زووتر قبوڵیان كرد.لا21. هەروەها باسی ناوچەكانی ئايین و ئايینزاكان دەكات و بەپێی شوێنی جوگرافیایی دابەشیان دەكات، بۆنموونە كاتێك باسی “عەلی ئیلاهی”دەكات، دەنووسێ: ناوەندی زۆرینەیان كرماشانە.لا21. بەڵام لێرەدا دێتەسەرباسی تەریقەتەكان و پاشانیش دەنووسێ: ناوی تیرەی بەهدینان “عمادیە”یە، ئەوەش بەڵگەی ئەوەیە، كە كوردەكان بەر لە ئیسلام ئایینێكی باشیان هەبووە و زەردەشت مەزهەب بوون.ل22، ئەمەش دوورە لە واقعی مێژوویی و ڕەگ و ڕیشەی ناوی (بهدینان)یان بادینان، كەزۆرینەی مێژوونوسان پێیانوایە لەناوی (بهادین)دامەزرێنەری میرنشینی بادینان، كە دوای ئەوەی توانی هۆزەكانی ئەو ناوچەیە، كەفەرمانڕەوایی لێ كرد، یەكبخات و ناوبانگ دەربكات، لێرەدا نووسەر دەیەوێت بڵێت، ئايینی زەردەشت باشتربووە ئەمەش لێدانە لە ئایینی ئیسلام، كاتێكیش باس لەوە دەكات كورد زەردەشت مەزهەب بوون، ئەمەش هەڵەیە، چونكە زەردەشت مەزهەب نەبوو، بەڵكو ئایینێكی سەربەخۆ بوو، كە لەلایەن “زەردەشت كوڕی گوشتاسب” لەسەدەی شەشەمی پێش زایندا، لەناوچەكانی ڕژهەڵاتی ئێران و دەوروبەری ورمێ بانگەشەی بۆكرد، كتێبەكەشی “ئاڤێستا”یە.
باسی دووەمی ئەم بەشەی تەرخان كردووە بۆ باسكردن لەزمانی كوردی، بەپشت بەستن بە نووسەرانی تری وەكو “مینۆرسكی”و تیایدا دەری دەخات، كەزمانی كوردی جیایە لە زمانی فارسی. هەروەها باسی دیالێكتەكانی زمانی كوردی كردووە، لێرەدا نووسەر جگە لە لەناو هێنانی شاعیران و نووسەرانی كورد، كە جێدەستیان لەئەدەب و فۆلكلۆری كوردیدا دیار بووە، باسی بەرهەمەكانیشیانی كردووە. ئاماژە بەوە دەكات سەدەی هەژدەیەم سەردەمی پاشكەوتنی ئەدەبی كوردییە، نووسیوە: تەنها لە دوادواكانی ئەم سەردەمەدا نالی(1797-1855ز) گیانێكی نوێی بە بەر ئەدەبیاتی كوردیدا كرد.ل27. ئەمەش بەبێ ناوبردنی هۆكاری ئەم پاشكەوتنە و دەرهاویشتەكانی، كە ئەمەش وەكوڕەخنەیەكە لە نووسەر، ئەگەر سەیری بارودۆخی ئەوسەردەمە بكەین چەندین شاعیر و نووسەری بەتوانا هەبوون، بەڵام دیارە نووسەر تەنها بە “نالی”كۆتای پێهێناوە. هەرلەم بەشەدا باسی ڕۆڵی ژنانی كوردی كردووە، بەتایبەت لە هۆنراوەی ئاشقانە و قارەمانیەتی و شەڕدێنێتەوە یاد: ماه شەرەفخانمی ئەردەڵان (1800-1847)، سەمیرەخانمی دیاربەكری (1814-1865ز)و جەیران خانمی نەخچەوان، عائیشەتەیمور….هتد.ل28.
باسی سێیەم: بزووتنەوەی ڕووناكبیری كورد لەسەدەی بیستەمدا؛ نووسەر لەم باسەدا، دێتەسەر بزووتنەوە ڕووناكبیرییەكانی كورد لە سوریا و توركیاو ئێران و ئێراق، بەبایەخەوە باس لەڕۆڵی (بەدرخانیيەكان)بەتایبەت دەكات، لەوانە: ئەمیربەدرخان (1891-1951) و “كامەران بەدرخان” و ڕۆڵیان لە بزووتنەوەی ڕووناكبیری كوردیدا بەرزدەنرخێنێت . ل29. ئەمەش بەهۆی ئەوەوەیە كە “جویس بلۆ”پەیوەندییەكی پتەوی لەگەڵ بەدرخانیەكاندا هەبووە، كە زیاتر لەگەڵ (كامەران بەدرخان)دا، تەنانەت باس لەوەش دەكرێت كەزمانی كوردی لەسەر دەستی كامەران بەدرخان فێربووە. هەرلەم باسەدا، ئاماژەی بەڕۆڵی نووسەرانی ڕووس و ئەرمەنی كردووە لە بزوتنەوەی ڕوناكبیری كوردی، وەك “كوردۆیڤ و ئۆسكارمان” لەگەڵ هەریەك لەو كوردانەی تری يه‌كێتى سۆڤييه‌تى جاران وەك “عەرەبی شەمۆ و جوندی و لازۆ و قاسیك و میراد و نادری سیواس”، كە زۆربەی بەرهەمەكانیان لە (یەریڤان) بەچاپ گەیەندراوە، هەروەها باسكردن لەڕۆڵی ڕۆژنامەی “ڕێیاتازە” لەساڵی 1939 و ڕۆڵی لە بووژانەوەی بزووتنەوەی كورددا .ل38.
“بەشی دووەم؛ مێژووی بزووتنەوە نەتەوەییەكانی كورد”
لەم بەشەدا نووسەر سەرەتا باسی ڕەچەڵەكی كوردی كردووە، لە بۆچوونه‌كانييدا پشت بە نووسەری سۆڤیەتی “مینۆرسكی” دەبەسیتێت، لەباسكردنی ڕەگ و ڕیشەی كوردا، كە تیایدا ڕەچەڵەكی كوردەكان دەگەڕێنێتەوەی بۆ “مادەكان”، كە ئەمەش لە ڕووی دۆزینەوەی بەڵگە شوێنەواریيەكانی شوێنەوارەكانی كوردستان و نووسینی نوسراوە ئاشووری و سۆمەريیەكان، كە پشكنراون ئەوە دەخەنەڕوو كە پێش مادەكانیش لەسەر خاكی كوردستان گوتیيەكان و لولوبیيەكان و سوباريیەكان و ئورارتی و نائیری و…هتد، هەبوون، دەسەڵاتی سیاسيی بەهێزیشیان هەبووە، وەك گوتیيەكان، كە توانیویانە تەنانەت دەوڵەتی “ئەكەد”بڕوخێنن و بۆماوەیی سەدەیەك زیاتر فەرمانڕەوایەتی ئەكەد بكەن. دواتر بەكورتی باسی كوردەكان دەكات، لەسەردەمی خەلافەتی ئیسلامی، دوای ئەوە دێتە سەر بارودۆخی كوردستان لەسەردەمی عوسمانی وسەفەوییەكان.
باسی دووەم: شۆڕشی كوردەكان لەسەدەی نۆزدەهەم و بزوتنەوەی نەتەوەیی ئەوان لە ماوەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا؛ نووسەر لەباسی سەرهەڵدانی جوڵانەوەی نەتەوەیی كورد و دەست پێكردنی دەگەڕێنێتەوە بۆ جوڵانەوەكانی “موحەمەدپاشای ڕەواندز” و “بەدرخان”، دواتریش باسی جوڵانەوەكەی “یەزدان شێر”ی كردووە، ئەم جوڵانەوانە بەسەره‌تای سەرهەڵدانی جوڵانەوەی نەتەوەیی كوردی هەژماردەكات، بەڵام لەباسی شۆڕشەكەی “شێخ عوبه‌يدولڵاى نەهری” دا، كاتێك باسی ئامانجی ئەم شۆڕشەدەكات، دەنوسێ: پێكهێنانی كوردستانێكی خودموختاری بوو لەژێر چاودێری دەوڵەتی عوسمانیدا، بەڵام بەگوێرەی سەرچاوەكان و بەڵگەنامەو نامەكانی “شێخ عوبه‌يدولڵا” ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆبووە، نەك لەژێردەستی دەوڵەتی عوسمانیدا، ئەمەش لەو نامەیەدا دەردەكەێت، كە ناردوویەتی بۆكونسوڵی ڕووس لە ئەرزەڕۆم و (د.كوچران) پزیشكی مسیۆنیری ئەمریكی لەورمێ. یەكێكی تر لەو ڕووداوانەی، كە ئاماژەی پێكردووە لەم بەشەدا، بریتییە لە “ناكۆكی نێوان بنەماڵەی بەدرخان و شێخانی نەهری” و تیایدا نووسیویە: ناكۆكی نێوان بنەماڵەی بەدرخان و شێخانی نەهری زیادی كرد و سەرەنجام سازشێك بەدەستنەهات و بزووتنەوەكەش پەرت وبڵاوبوو، ل48 .ئەمەی وەك هۆكارێكی یەكنەگرتن و پەرتبوونی بزووتنەوەی نەتەوایەتی باس كردووە.
باسی سێیەمی ئەم بەشەی تەرخان كردووە بۆ پەیماننامەكانی وەك سیڤەر(1920) و لۆزان(1923). لەكۆتایی ئەم باسەدا نوسەر ئاماژەی بەوەداوە، كە كوردەكان لەم ماوەیەدا لەبەرئەوەی لەگەڵ یەكدا ڕێك و یەكگرتوو نەبوون، وەتیایدا نووسیویە: هەرئەم كارەش دەكرێت بەفاكتەری زۆرینەی شكستەكانیان بزانرێت بەدرێژایی مێژوو.ل54 دواتر بەكورتی باسی شۆڕشەكانی “شێخ سەعید و ئاگری و دەرسیم” دەكات و سیاسەتی توركیا بەرامبەر بەكورد لە باكووری كوردستان بەسیاسەتێكی چەوت و سەركوتكارانە وەسف دەكات لەهەمبەر كوردەكان. تەوەرەیەكی باسەكەی لەسەر مەسەلەی “كورد لە ئێران”ە، نووسەر لەم بەشەدا باسی گەشەكردنی ناسیۆنالیستی كوردی كردووە لەگەڵ ئەوقۆناغەی دامەزراندنی كۆماری مهاباد، لێرەدا نووسەر زانیاريیەكانی خۆی لە كتێبەكەی “ولیام ایكلتن” بەبێ زیادە ڕاگواستووە.لا66.
بەشەكانی دواتری باسی مەسەلەی كورد دەكات لە ڕووسیا و سوریا و ئێراق، نووسەر لەم بەشەدا باسی كوردەكانی ڕووسیاو سوریا و سیاسەتی ئەم دەوڵەتانەی لەهەمبەر كورد كردووە، لەگەڵ گێڕانەوەی ڕووداوە مێژوویيەكان بەشێوەیەكی كورت.
كۆتا بەشی كتیبەكەشی تەرخان كردووە بۆ باسی ئەوڕووداوی ئەوساڵانەی، كە نووسەركتێبەكەی تێدا نووسیوە، بەناوی “ڕووداوەكانی ئەم دوایییەی ئێراق”، كە ئەویش باس كردنە لەڕووداوەكانی چواردەی تەممووزی 1958و دواتریش باسی شۆڕشی ئەیلوولی 1961و داخوازییەكانی كوردی كردووە. كۆتایی باسەكەی بەوەدەهێنێت، كە كوردەكان بەڕابەرایەتی “مەلامستەفای بارزانی” لە 1961تا- 1963 لەهەوڵ و خەباتتدا بوون، بۆ وەدەستهێنانی مافەكانیان. باسی لەوە كردووە، كە مەلا مستەفا لە(24/3/1962) ڕایگەیاند، كە پێشنیاری جەنڕاڵ قاسم –مەبەست عبدولكەریم قاسمی سەرۆك كۆماری ئەوكاتی ئێراق- بۆهێنانە ئارای ئاگربەست و لێبوردنی گشتی مردووە و لێی زیاد دەكات: (جەنرال قاسم بەرپرسی ڕاستەقینەی ئەم جەنگەیە و پێویستە ڕابگیرێت. پاشان باسی مەرجەكانی ئاگربەستی كردووە لەگەڵ داخوازییەكانی كورد. لەوانە: بەرقەراركردنی ڕژێمێكی دیموكراسی، بەپشتیوانی تەواوی گەلانی ئێراق لەبری تاكڕەوی، لەگەڵ بەڕەسمی ناسینی خودموختاری نەتەوەی كورد لەگەڵ دابینكردنی مافەسیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتيی و فەرهەنگییەكان لەچوارچێوەی كۆماری ئێراقدا. كۆتای كتێبەكەی بەدوو پاشكۆدەهێنێت ،یەكەمیان: دەقی ڕەسمی بەندەكانی پەیمانی سیڤەر(10/-8/-1920). دووەمیشیان: یادداشتی كوردەكان لەبەرواری 24ی نیسانی 1963بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی ئێراق، هەروەها وەڵامی یادداشتەكەش.
“ئەنجام”
لەئەنجامی خوێندنەوەی ئەم كتێبەوە چەند تێبینییەكمان لەلا گەڵاڵە بوو، كە خۆی لەم خاڵانەی لای خوارەوە دا دەبینێتەوە:-
1. ئەم كتێبە لەلایەن ڕۆژهەڵاتناسێكی فەرەنسییەوە نوسراوە، بۆیە دەتوانین بڵێین لەبەرئەوەی كەسێكی فەرەنسییە، كە لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمیشەوە، بەشێكی كوردستانی ڕۆژئاوا دەبێتە كۆڵۆنی فەرەنسا، ئەوەیە كە لەنوسینەكانیدا ئەو بارودۆخە ڕەنگدەداتەوە و دەبینین كەمتر باسی ئەو بەشەی كوردستان دەكات.
2. كاتێك قسە لەسەر ئەدەبیاتی كلاسیكی كوردی دەكات، تەنها باسی (شیعر) دەكات ،هیچ قسەیەك لەسەر مەولود نامەوتێكستە دینییەكان و چیرۆكەكان نەكراوە كە لەماوەی سەدەی نۆزەیەمدا نوسراون.هەروەها لە باسكردنی ئەوشاعیرانەی لەناو كورددا هەڵكەوتون ،ناوی شاعیرێكی بەناوی “عه‌لی تەرموكی” بۆ كورد دروست كردووە، ئەم “عه‌لی تەرموكی”یە بوونی ڕاستەقینەی نییە، بەڵكو بریتییە لە “عه‌لی تەرماخی” كە خاوەنی كتێبی “ڕێزمانی عەرەبی” یە بەزمانی كوردی، كە لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا بەدەسخەتی “مەلا مه‌حمودی بایەزیدی” نووسراوەتەوە. هەڵەی دووەمیشی ئەوەیە كە قوتابخانەیەكی گرنگی لەمێژووی شیعری كوردیدا فەرامۆش كردووە، كە بریتییە لە قوتابخانەی شیعری (بابان) نالی –سالم وكوردی.سێكوچكەی بابان. هەروەها باسی بابەتەكانی تری ئەدەبی كوردی وەك شانۆنامە، ڕۆمان، ڕۆژنامەنوسی. خەڵكی فەرەنسای وا تێی گەیاندووە كە كورد تەنیا شیعر و چیرۆكی هەیە. هەروەها قۆناغەكانی سەرەتاو سەرهەڵدان و نەشونمای ئەدەبی كوردی بەهیچ شێوەیەك ڕوون نەكردۆتەوە.
3. لەباسی جوگرافیا و سنووری جوگرافیای كوردستان دا، دانی بەوەدا ناوە كە خاكی كوردستان سنوورێكی دیاریكراوی هەیە، هەرچەندە دەوڵەتێكی سەربەخۆی نییە.
4. نووسەر كاتێك باسی ئایینەكانی كورد دەكات، كە دێتە سەر زەردەشتی، زەردەشتی وەك مەزهەب باس دەكات كە ئەمەش هەڵەیە، چونكە زەردەشتییەت ئایینە نەك مەزهەب.
5. لەبەشەكانی دواتردا كەباس لە بزووتنەوە كوردییەكان دەكات، وەك كێشەی نێو خۆیی ئەو دەوڵەتانەی كە كوردستانیان بەسەرا دابەشكراوە دەكات، نەك وەكو دۆزی ڕەوای نەتەوەیەك، ئەمەش بەڕای ئێمە بچوككردنەوەی دۆزی كورد و ونكردنی مافە ڕەواكانییەتی لەنێو بۆتەی كێشە نێوخۆییەكانی دەوڵەتە شۆڤێنییه‌كانی ئێران و توركیا و ئێراق و سوریا.
ئامادەكردنی: ژیلوان هەڵەدنی
