مانگى ته‌ممووز، يه‌كێكه له مانگه هه‌ره گه‌رمه‌كانى ساڵ و تێيدا هه‌ندێكجار پله‌ى گه‌رمى ده‌گاته نزيكه‌ى په‌نجا پله‌ى سليزى، به‌ڵام ئه‌م گه‌رماى هاوين و ڕۆژه درێژانه له‌مێژووى هاوچه‌رخى ده‌وڵه‌تى ئێراقدا وه‌رچه‌رخانى گرنگيان له‌ژيانى سياسيى و سه‌ربازى ئێراقدا پێكهێنا، گرنگترين ڕووداوى سياسى سه‌ده‌ى ڕابردوو بريتى بوو له ڕووداوه سياسييه گرنگه‌ى كه مێژوونووسان به (شۆڕشى 14ى ته‌مووز)ناوى ده‌به‌ن، كه دياره ئه‌م ڕووداوه‌ش به‌هۆى كۆمه‌ڵێك هۆكارى سياسى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تييه‌وه ڕوويداو وه‌رچه‌رخانێكى گرنگ بوو، چونكه كۆتايى به سه‌رده‌مى پادشايه‌تى هێناو سه‌رده‌مى كۆمارى له مێژووى ئێراقدا ده‌ستى پێكرد.
ئه‌گه‌ر سه‌يرى مێژووى سياسى نوێى و هاوچه‌رخى ئێراق بكه‌ين، هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى دروستبوونييه‌وه، به‌هۆى ئه‌وه‌ى له چه‌ندين نه‌ته‌وه و ئايين و ئايينزا پێكهێنراوه، ده‌وڵه‌تێكى نا هۆمۆجين و له‌سه‌ر بنه‌ماى تايفى پێكهات، له ئابى 1921وه تاوه‌كوو ڕووداوه‌كانى 1958 هێمنى و ئارامى به‌خۆيه‌وه نه‌بينى، ژيانێكى سياسى ته‌ندروست و فره پارتايه‌تى نه‌هاته‌دى، سه‌رجه‌م ڕاپه‌ڕين و خۆپيشاندان و ناڕه‌زايه‌تييه‌كانى به‌هێز سه‌ركوت ده‌كرا، وه‌كوو شۆڕشى “شێخ مه‌حموود” و ڕاپه‌ڕينى به‌رده‌ركى سه‌را (1930) و شۆڕشى بارزان و مانگرتنه‌كانى گاوڕباخى و تشرينى 1952و…هتد، ئه‌مه‌و جگه‌له‌وه‌ى دام و ده‌زگاى سه‌ربازى به‌سه‌ر ژيانى شارستانى و حوكمڕانى زاڵبوو، زۆربه‌ى ئه‌وانه‌ى هه‌رله‌سه‌ره‌تاى دروستبوونييه‌وه سه‌رۆك وه‌زير بوون خه‌ڵكانى سه‌ربازى بوون، يان ده‌رچووى كۆلێژه سه‌ربازييه‌كانى عوسمانى بوون، ڕێگه‌يان به ژيانى فره‌حزبى نه‌ده‌دا، دام وده‌زگاى ته‌شريعى و ئه‌نجوومه‌نى سياديشى هه‌ر ڕه‌نگدانه‌وه‌ى سيسته‌مى خێڵايه‌تى و هۆزايه‌تى و تايفى بوو، ئه‌وه‌شى هه‌بوو ده‌سه‌ڵاتێكى ئه‌وتۆى نه‌بوو، ته‌نها بۆ ڕوپۆشكردنى سيسته‌مه‌كه بوو، ئه‌و ماوه‌يه (1921تاوه‌كوو 1958) له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تيش گه‌لێك گۆڕانكاى سياسى و فكرى ڕووياندا كه ئێراقيش وه‌كوو ناوچه‌يه‌كى جيۆپۆله‌تيكى له‌ژێر كاريگه‌رى ئه‌و هۆكارانه‌دا بوو، هه‌ر له‌دروستبوونى قه‌يرانى ئابوورى جيهانى له 1929 بۆ1933 و دواتريش جه‌نگى دووه‌مى جيهانى(1939-1945)، دواتريش هاتنه ناوه‌وه‌ى بيرى چه‌پ و دروستبوونى جه‌نگى سارد له نێوان يه‌كێتيى سۆڤييه‌ت كه سه‌ركردايه‌تى جيهانى سۆسياليستى ده‌كرد و جيهانى سه‌رمايه‌دارى به سه‌ركردايه‌تى ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا، كه زۆربه‌ى ڕووداوه سياسييه جيهانييه‌كان و شۆڕشه‌كانى ئه‌و ماوه‌يه و دواتريش له‌ژێر كاريگه‌ريدا بوون، ئه‌مه‌و جگه‌له‌وه‌ى يه‌كه‌مين كوده‌تاى سه‌ربازى له ناوچه‌كه له‌سه‌ر ده‌ستى ئه‌فسه‌رێكى سه‌ربازى به‌ناوى “به‌كر سدقى” ئه‌نجامدرا، هه‌رچه‌نده ئه‌م كوده‌تايه پاش ماوه‌يه‌ك شكستى خوارد و به‌ڵام له‌سه‌ر ئاستى نيشتمانى عه‌ره‌بيش له وڵاتى ميسر و له چوارچێوه‌ى ئه‌م هۆكارانه و پلانى ئه‌فسه‌رانى ئازاديخواز له(23ى ته‌ممووزى 1952)دا كوده‌تايه‌كى سه‌ربازى ئه‌نجامدرا و جه‌مال عه‌بدولناسر و هاوه‌ڵانى توانيان سيسته‌مى پادشايه‌تى كۆتايى پێ بهێنن و سيسته‌مى كۆمارى ڕابگه‌يه‌نن.
له‌ناوخۆى ئێراقيش ڕێكخراوى ئه‌فسه‌رانى ئازاديخواز ڕۆڵێكى كاريگه‌رييان هه‌بوو، كه مێژووه‌كه‌ى بۆ دواى بزووتنه‌وه‌ى مايسى وحوزه‌يرانى 1941 ده‌گه‌ڕايه‌وه، سه‌رچاوه مێژووييه‌كان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن، ڕه‌فعه‌ت حاجى سرى(1917-1959) يه‌كه‌م كه‌س بووه بيرۆكه‌ى پێكهێنانى ئه‌م ڕێكخراوه‌ى گه‌ڵاڵه كردووه و دواى چه‌ندين كۆبوونه‌وه و يه‌كتربينينى نهێنى ليژنه‌يه‌كى 15 ئه‌فسه‌رى پله باڵايان پێكهێناو عه‌بدولكه‌ريم قاسميان كرده سه‌رۆك، دواتر كه‌وتنه بيرۆكه‌ى نه‌خشه‌كێشان بۆ ڕووخاندنى سيسته‌مى پاشايه‌تى، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌ندين هه‌وڵياندا، يه‌كه‌مين هه‌وڵيان له 1956 بوو، تاوه‌كوو 1958 پێنج پلانى تريان له كات و جێگه‌ى جياوازش داڕشت، به‌ڵام به‌هۆكارى جۆراوجۆر شكستى ده‌هێنا، كه دوايه‌مينيان له 11ى مايسى 1958دا بوو، له‌كاتى مانۆڕى سه‌ربازى له‌ناوچه‌ى ڕوتبه، كه ويستيان نورى سه‌عيدو مه‌ليك بكوژن، به‌ڵام نورى سه‌عيد ئاماده‌نه‌بوو، ئه‌و هه‌وڵه‌ش سه‌رينه‌گرت، تا ئه‌وه‌ى له ڕێگه‌ى ئه‌و ليوا سه‌ربازييه‌ى كه‌له ڕۆژى (14ته‌ممووزى 1958)دا، له بنكه‌ى سه‌ربازى جه‌له‌ولاى سه‌ربه ليواى دياله‌وه، به فه‌رمانده‌يى ليوا (ئه‌حمه‌د حه‌قى محه‌مه‌د) و به‌فه‌رمانى نوورى سه‌عيد به‌ره‌و شانشينى ئوردن جووڵابوون، ئه‌وه‌ش به‌مه‌به‌ستى پاراستنى ده‌سه‌ڵاتى مه‌ليك حسێنى كوڕى ته‌ڵاڵ(1935-1999)، له ئه‌گه‌رى هه‌ر ده‌ستێوه‌ردان و هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى ئيسرائيل، كه ليوا سه‌ربازييه‌كه‌ش له سێ فه‌وج پێكهاتبوو، يه‌كه‌ميان به فه‌رمانده‌يى “عه‌بدوله‌تيف ده‌ڕاجى” و دووه‌ميان “ياسين محه‌مه‌د ڕه‌ئوف” و سێيه‌ميان به فه‌رمانده‌يى “عه‌بدولسه‌لام عارف” بوو، ئه‌م هێزه توانى ده‌ستبه‌سه‌ر ته‌واوى ليواكه‌دا بگرن و په‌يوه‌نديش به كه‌سايه‌تييه ئۆپۆزسيۆنه‌كان و به‌ره‌ى نيشتمانى عێراقييه‌وه بكه‌ن، ئه‌وه‌بوو دواتر توانيان سه‌رۆك ئه‌ركانى سوپاى ئێراق (فه‌ريق ڕوكن محه‌مه‌د ڕه‌فيق عارف 1908-1992) ده‌ستگيربكه‌ن و ده‌ستبه‌سه‌ر شوێنه گرنگه‌كانى شارى به‌غداد بگرن، “عه‌بدولسه‌لام عارف” توانى ده‌ستبه‌سه‌ر ئێستگه‌و ڕاديۆى به‌غداد بگرێت و يه‌كه‌مين به‌ياننامه‌ى شۆڕشى 14ى ته‌ممووزى خوێنده‌وه، دواتريش ئه‌م هێزانه په‌لامارى كۆشكى ڕيحابى شاهانه‌يان داو ته‌واوى بنه‌ماڵه‌ى شايان كوشت، هه‌ندێك له سه‌رچاوه مێژووييه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن ئه‌فسه‌رێكى سه‌ربه حزبى شيوعيى عێراقى به‌ناوى (عه‌بدولسه‌تار سه‌بع ئه‌لعه‌بووسى كوشتوونى، ڕۆژى دواتريش نورى سه‌عيد نورى سه‌عيد ويستى به جلى ژنانه‌وه هه‌ڵبێت، به‌ڵام له‌لايه‌ن خه‌ڵكى ساڵحييه‌وه ناسرايه‌وه و به ناشرينترين شێوه كوژراو لاشه‌كه‌يان دواى شێواندن و ڕاكێشان ئنجا نێژرا، دواتريش باس له‌وه ده‌كرێت ده‌رهێنراوه‌ته‌وه و سووتێنراوه.
به‌مه‌ش كۆتايى به قۆناغێك له مێژووى پادشايه‌تى هات و سيسته‌مى كۆمارى جێگه‌ى گرته‌وه، “عه‌بدولكه‌ريم قاسم” سه‌رۆكى ده‌سته‌ى ئه‌فسه‌رانى ئازاديخواز بووبه سه‌رۆك كۆمار و سه‌رۆك وه‌زيران و فه‌رمانده‌ى گشتى هێزه چه‌كداره‌كان و وه‌زيرى به‌رگرى به وه‌كاله‌ت، عه‌بدولسه‌لاميش بوو به جێگرى فه‌رمانده‌ى گشتى هێزه چه‌كداره‌كان و وه‌زيرى ناوخۆ، به‌ڵام دواى ماوه‌يه‌ك لادرا، پاشان ئه‌نجوومه‌نێكى سيادى به سه‌رۆكايه‌تى “محه‌مه‌د نه‌جيب ڕوبێعى” سووننه و ئه‌ندامێتى هه‌ريه‌ك له “محه‌مه‌د مه‌هدى كوبه” شيعه و “خاليد عه‌بدولباست نه‌قشبه‌ندى” كورد پێكهێنرا.
له كابينه‌ى حكومه‌تى پێكهێنراويشدا چه‌ند كه‌سايه‌تى كورديش بوونه وه‌زير “بابا عه‌لى كوڕى شێخ مه‌حموودى حه‌فيد” بۆ وه‌زاره‌تى كاروبارى هاتووچۆ، دكتۆر محه‌مه‌د ساڵح مه‌حموود بۆ وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى و مسته‌فا عه‌لى بۆ وه‌زاره‌تى داد دانران. شۆڕش ياخود ڕووداوه‌كانى 14ى ته‌ممووزى 1958 كاريگه‌رى زۆريكرده سه‌ر بارودۆخى كوردستان و كورد له ئێراق، چونكه به‌هۆيه‌وه ژماره‌يه‌كى زۆرى زيندانى سياسى له پارتى ديموكرات و حزبى شيوعيى ئێراق كه كوردبوون ئازادكران، ئه‌مه‌و جگه‌له‌وه‌ى له‌ڕووى سياسيشه‌وه بۆيه‌كه‌مجار بوو له ده‌ستوورى كاتى ئێراقدا له (27/7/1958) بڵاوكرايه‌وه، له ماده‌ى سێيه‌م به شێوازێكى ڕوون هه‌ردوو گه‌لى كوردو عه‌ره‌بى له ئێراقدا به هاوبه‌ش ناوبرد. ته‌نانه‌ت له ئاڵاى كۆمارى ئێراقيش ئه‌وه ڕه‌نگيدايه‌وه و وێنه‌ى خه‌نجه‌رى كورد وه‌ك سيمبولێك چووه نێو ئاڵاكه‌وه، ته‌نانه‌ت له‌شارى به‌غداد و ناوچه كوردييه‌كانى تريش به خۆشيه‌وه پێشوازى له شۆڕشه‌كه كرا، پارتى ديموكراتى كوردستانيش له ڕێگه‌ى سكرتێره‌كه‌يه‌وه “ئيبراهيم ئه‌حمه‌د” بروسكه‌ى پيرۆزبايى و پشتيوانى بۆ شۆڕشه‌كه نارد، له(16/7/1958) كۆميته‌ى ناوه‌ندى پارتى كۆبوونه‌وه‌يه‌كيان له‌شارى كه‌ركووك ئه‌نجامدا و يه‌كه‌مين به‌ياننامه‌ى پارتى بڵاوكرايه‌وه و پشتيوانى ته‌واويان بۆ شۆڕشى 14ى ته‌ممووز و داكۆكيكردن له كۆمارى ئێراق ده‌ربڕى، له(27/7)يش شاندێك به‌سه‌رۆكايه‌تى “ئيبراهيم ئه‌حمه‌د” سه‌ردانى به‌غداى كردو له وه‌زاره‌تى به‌رگرى چاويان به “عه‌بدولكه‌ريم قاسم” كه‌وت و ياداشتێكيان پێشكه‌شكرد، كه خۆى له ده‌كردنى لێبوردنى گشتى بۆ بارزانييه‌كان و خوێندن له كوردستان به زمانى كوردى و چه‌ند داواكارييه‌كى خزمه‌تگوزارى له كوردستان ده‌بينييه‌وه.
دواى هه‌فته‌يه‌ك له ڕاگه‌ياندنى كۆمار، لێبوردنى گشتى بۆ زيندانييانى سياسى ده‌ركرا، به‌وهۆيه‌وه كۆمه‌ڵێك كه‌سايه‌تى وه‌ك (شێخ ئه‌حمه‌دى بارزانى و شێخ له‌تيفى شێخ مه‌حموود و گۆرانى شاعيرو..هتد) ئازادكران، دواتريش “مه‌لا مسته‌فاى بارزانى”و هاوه‌ڵانى كه زياتر له11ساڵ بوو له يه‌كێتيى سۆڤييه‌ت بوون گه‌ڕانه‌وه، ئه‌مه‌و جگه‌له‌وه‌ى پارتى ديموكراتى كوردستان مۆڵه‌تى فه‌رمى كاركردنى وه‌رگرت و چه‌ندين ڕۆژنامه‌و بڵاوكراوه‌ش ڕێگه‌ى ده‌رچوونيان پێدرا. ده‌توانين بڵێين سه‌رده‌مێكى نوێ بوو بۆ كورد، به‌ڵام به‌هۆى ئه‌م قۆناغى ئاشتى و ئارامييه‌ش زۆرى نه‌خاياند و پاش ساڵ ونيوێك به‌هۆى كۆمه‌ڵێك ڕووداو و پێشهاتى سياسييه‌وه، بارودۆخه‌كه تێكچوو، “عه‌بدولكه‌ريم قاسم” له‌سه‌ر ئه‌و ڕێبازه ئاشتيخوازانه‌ى خۆى نه‌ما، به‌عسييه‌كان وناسرى و نه‌ته‌وه‌ييه‌كان بوونه نه‌يارى، كورديش له‌ڕێگه‌ى هه‌ڵگيرساندنى خه‌باتى چه‌كدارييه‌وه دژى “عه‌بدولكه‌ريم قاسم” وه‌ستايه‌وه، ئه‌مه‌ش ڕێگه‌ى بۆ كوده‌تاى (8شوباتى 1963) خۆشكرد و كۆتايى به‌سه‌رده‌مى قاسم هات.
ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رنجه له‌دواى 14ى ته‌ممووزه‌وه ئاستى خه‌باتى سياسى كورد پێى نايه قۆناغێكى تره‌وه، چونكه پێشتر نهێنى بوو، به‌ڵام له‌سه‌رده‌مى كۆماريدا ئاشكرابوو، به‌هێزتربوو، حزبێكى سياسى جه‌ماوه‌رى ببووه پێشه‌نگى خه‌باته‌كه، هه‌ندێكجار دانووستان و گفتوگۆ، هه‌ندێكجاريش شه‌ڕى پارتيزانى و خه‌باتى چه‌كدارى، له به‌رامبه‌ردا ده‌سه‌ڵاتدارانى ئێراقيش ئاستى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى داخوازييه‌كانى نه‌ته‌وه‌يى كورديان تووندتر كرد، به‌چه‌ندين شێواز هه‌وڵى سه‌ركوت و كپكردنى خواسته‌كانيان ده‌دا، هه‌تاوه‌كوو كۆتايى ئه‌و قۆناغه(1991) كه به‌چه‌ند شێواز وجۆرێك ئه‌م ململانێيانه خۆى ده‌رخست درێژه‌ى كێشا.
ئامادەکردن: ژيلوان هه‌ڵه‌دنى
