“پێشەكی”
مێژووی ده‌ستووری ئەمریكاو دانانی ده‌ستوورەكەی بەیەكێك لە ڕووداوە هەرە گرنگ و پڕبایەخەكانی مێژووی نوێ ئەمریكادا دەنرێت، چونكە ئەم ده‌ستوورە دوای زنجیرەیەك ڕووداوی گەورە هاتەكایەوە، كە بەبەشێكی دانەبڕاوی ئەو ڕووداوانە دەكرێت هەژماربكرێت، كە ئەویش شۆڕشی سەربەخۆیی ئەمریكابوو، لەبەرئەوەی لە كاتی شۆڕشدا ویلایەتەكانی ئەمریكا لە شێوەی كۆنفدراسیۆنێكدا بوون و هەریەكەیان یاساو ڕێسای تایبەت بەخۆی هەبوو، توانیان بەردەوام بن لە شۆڕش تاوەكو سەربەخۆبوون لە چنگی داگیركەری بەریتانیا، هەربۆیە لێرەدا دوای سەربەخۆبوون پێویستیان بەوەبوو، كە بۆئەوەی بەردەوام بن و یەكێتییەكەیان تۆكمەتربكەن دەبوو ده‌ستوورێكی گشتییان هەبێت، كە لەلایەن هه‌ر (13) ویلایەتەكەوە یان بەلایەنی كەمەوە دوو لەسەر سێی ویلایەتەكانەوە دانپیانراوبێت، بۆئەوەی لە كاروبارە نێوخۆیی و دەرەكییەكانیان لەسەر ئەوده‌ستوورە بڕۆن و ژیانی سیاسيی و ئابووريی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت بواری پەیوەندی كردنیشیان بەدەرەوه لەسەر بنچینەی ئەو ده‌ستوورە بێت. بۆیە دەبینین ده‌ستووری ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا لە نێو نزیكەی 170 وڵاتدا بەكۆنترین ده‌ستوور دادەنرێت، تائێستا چەندین جار هەمواركردنی بەندەكانی بەخۆوە بینوە كە ئەویش لە قازانجی گەلی ئەمریكی دابووە و هاوتەریب بووە بەگۆڕانكاريیە ئابووری و كۆمەڵایەتيی و سیاسییەكانی نێوخۆیی ئەمریكا.
لەم باسەدا هەوڵمان داوە كورتەیەكی مێژووی و چۆنێتی نووسینەوەی ده‌ستوور و بەشداری ویلایەتەكان لە نووسینەوەی ده‌ستوور و بنەما فەلسەفییەكانی ده‌ستوورەكە و هەروەها لەبەشی دووەمیشدا هەوڵمانداوە گرنگترین بەندەكانی ده‌ستوور و گرنگترین ئەو هەمواركردنانەی، كەتیایداكراوە ئاماژە پێبكەین ..
“باسی یەكەم؛ كەموكورتییەكانی یاسای حكومەتی كۆنفدراسیۆن”
دوای جەنگی سەربەخۆی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ویلایەتەكان توشی چەندین گیروگرفت بوون، كەپێویست بوو چارەسەری بكەن، چونكە پێشتر ویلایەتەكان كۆنفدراسیۆنێكی جێبەجێكردنیان هەبوو، بەڵام هەروەك لە تشرینی دووەمی 1787(جان جی)نامیلكەیەكی بڵاوكردەوە كە گیروگرفتەكانی دەسەڵاتی كۆنگرەی خستەڕوو، ڕایگەیاند؛ ئەندامانی كۆنگرە دوورنییە جەنگ ڕاگەیەنن، دەسەڵاتی كۆكردنەوەی سەرباز یان پارەیان بۆبەرەوپێشبردنی جەنگ نییە، دوورنییە ئاشتی ڕابگەیەنن، وەلێ ناتوانن مەرجەكانی جێبەجێبكەن، ڕەنگە گرێ بەستی بازرگانی ببەستن، وەلێ توانای ئەوەیان نییە لەدەرەوەو ناوەوە بیخەنە بواری جێبەجێكردنەوە، دوورنییە قەرز وەربگرن، وەلێ ئامڕازی قەرزدانەوەیان نییە، دوور نییە بتوانن وەزیر و كاربەدەستانی جێی متمانەی خۆیان دابمەزرێنن، وەلێ لەبەر ناكۆكییەكانی نێوانیان ناتوانن دادگاییان بكەن یان سزایان بدەن. ڕەنگە بتوانن بڕیاربدەن بڕیاربدەن ، وەلێ ناتوانن بەخێرایی یان بەنهێنيی جێبەجێبكەن، بەكورتی ڕەنگە ڕاوێژ و گفتوگۆ بكەن، پێشنیار بكەن، داواكاری بخەنە ڕوو، ئەوكەسانەی بیانەوێ ،دەتوانن گوێیان لێبگرن.
هەروەها ئەم كۆنفدراسیۆنە نەیدەتوانی ده‌ستوورێكی نوێ، بۆ دوای سەربەخۆیی دەربكات، بەبێ پاڵپشتی (9)ویلایەت لە سیانزە ویلایەت، كە ئەمەش كارێكی دژواربوو، بەدەر لەوەی ئەم ده‌ستوورە نەدەتوانرا بەگۆڕانی بارودۆخ بگۆڕدرێت و سەرۆكێكیان نەبوو، كەوا بەشێوەیەكی ناوەندی بڕیار دەربكات، لیژنە سیانزە كەسيیەكەی ویلایەتەكان زۆرجار كۆسپ بوون لەبەردەم جێبەحێكردنی بڕیارەكان، كۆنفدراسیۆن مافی كۆكردنەوەی سوودەكانی هاوردەو ناردەنی نەبوو، هه‌روه‌ها ده‌ستووری ویلایەتەكان ڕێگربوون لەبەردەم جكومەتی كۆنفدراسیۆن، بۆ بەستنی پەیوەندی لەگەڵ دەرەوەدا. بەم شێوەیە كۆنگرە لاوازبوو، دەسەڵاتی جێبەجێكردنی نەمابوو، لەبەرئەوەی دەسەڵاتی جێبەجێ كار لەئارادانەمابوو، كاتی كۆنگرەش بۆ مەبەستی بەڕێوەبردن و جێبەجێكردن كۆتايی هاتبوو، دەسەڵاتی دادوەریش كە پشتی بەدادگای ویلایەتەكان بەستبوو پێویستی بەدەستكاريكردنی یاساكان هەبوو، (جۆرج واشنتۆن) یەكێك بوو لەو كەسانەی كۆنفدراسیۆنی ویلایەتەكانی بەمەترسی دادەنا و دەیگوت: باوەڕناكەم ئێمە بتوانین وەك حكومەتی نەتەوەیی ماوەیەكی زۆربەردەوام بین.
هەروەها پشێوی و مەترسى نێوخۆیی لەسەر موڵكەكان هەبوو، بێكارییەكی زۆر ویلایەتەكانی گرتبووە، خەڵكی بۆ كڕینی پێداویستییەكانی ناچاربوون قەرزبكەن، هەر بۆیە كۆمەڵە مەدەنیيەكان داوایان لە حكومەتی ویلایەتەكان دەكرد، كە پارە دەربكات و قەرزبدات، بۆ چارەسەركردنی ئەم بارودۆخە، چونكە قەرزكردن دەبووە هۆی كێشە لە نێوان قەرزرار و قەرزدەردا، هەروەها بێ دەسەڵاتی فدراسیۆن واكرد نەتوانێت كێشه‌كان چارەسەر بكات، ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرساندنی چەندین یاخی بوون و “دانیلشانیز”، كەبە ڕاپەڕاینێكی كشتوكاڵی دادەنرێت یان هەڵگیرساندنی بزوتنەوەی چاكسازی لە (كارۆلینای باكور)، كەمێك پێش شۆڕش، ئەم یاخی بوونانە ئەوەندە دژی حكومەت نەبوون، وەك ئەوەی دژی ئەو بارودۆخە نالەبارەبوون ، ئەم خاڵانەی كە ئاماژەمان پێكرد، دەتوانرێت وەك هۆكاری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی كۆبوونەوەی نوێنەرانی ویلایەتەكان و كۆنگرەی (فیلادلفیا) و پێویستی بوونی ده‌ستوورێكی نووسراو، كە هەموو ویلایەتەكان لەسەری بڕۆن هەژمار بكرێت.
“باسی دووەم؛ گۆنگرەی فیلادلفیا و ده‌ستوور”
لێرەوە هەوڵەكان بۆ كۆنگرەیەكی گشتی ویلایەتەكان چڕبووه‌وه، ئەوەبوو لە مانگی تەممووزی ساڵی 1786دا “جیمیز مەدیسۆن” ئەندامی لاو لە كۆنگرەی ویلایەتی ڤیرجینیا، داوایكرد كۆبونەوەیەك بكرێت، بۆچارەسەركردنی پرسە بازرگانيیەكان، بەتایبەتی كێشەی نێوان ڤیرجینیا و میریلەند لەسەر كەشتیوانی لە ڕووباری (پۆتۆماك)دا، لەسەر پێداگرتنی ناوبراو لە (ئاناپۆڵسی)میریلاند كۆبونەوەیەك بەسترا. كۆنگرە لەبەیاننامەیه‌كدا پشتیوانی پێكهێنانی ئەم ئەنجوومەنەی كرد و داوای لە ویلایەتەكان كرد؛ بۆ سەرنجدانی بارودۆخی ویلایەتە یەكگرتووەكان، دۆزینەوەی ڕێگە چارەیەك بۆداهاتوو، كە بۆدارشتنی ده‌ستووری حكومەتی فیدڕاڵ پێویستە و لەگەڵ پێداویستییەكان كۆنفدراسیۆندا بگونجێت، لێرەشەوە بڕیاردرا كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی فیدڕاڵ لە مایسی 1787لە (فیلادلفیا) بكرێت. دواتر كۆنگرە بەیاننامەیەكی ئاڕاستەی (13)ویلایەتەكە كرد، بۆ ئامادەبوون و كۆبونەوەكە لە (فیلادلفیا)، ئەوەبوو 12ویلایەت وەڵامی ئەرێنی ئەم بانگهێشتكردنەیان دایەوە، سەرەڕای ناكۆكی لەگەڵ ئەنجوومەنی كۆنفدراسیۆن تەنها (رودئایلاند) نوێنەری نەنارد. كۆنگرە ڕایگەیاند ویلایەتەكان بەئارەزووی خۆیانە چەند نوێنەر دەنێرن، لەو71 كەسەی لە لایەن ئەنجوومەنی ویلایەتەكانەوە كاندید كرابوون تەنیا55نوێنەر لە كۆبوونەوەكەدا ئامادەبوون.
لە سەرەتای كۆبوونەوەكەدا خەڵكی ئەمریكا بەگومانەوە لە كۆبوونەوەكەیان دەڕوانی، هەربۆیە زۆرێك لە كەسایەتییە بەناوبانگەكانی ئەمریكائامادە نەبوون بەشداری بكەن، لەوانە؛ “پاتریك هنری” و “ساموئیل ئادامز” بازرگانی بۆستۆنی كە لە جەنگی سەربەخۆيی دژی بەریتانیا سەركردایەتی خەڵكی ماساچوستی دەركرد. هەروەها (ویلیام گریسۆن) ئەندامی كۆنگرە لە “ڤیرجینیا” نووسی؛ باوەڕناكەم شتتێكی بەكەڵكی لێبكەوێتەوە، بەڕای من خەڵكی ئەمریكا بۆداهێنانی مەزنی نوێ ئامادەییان تێدا نییە. نوێنەرانی ئەنجوومەنی دەستووریش دوای بانگهێشت كردنەكە بەم شێوەیە بوو: (55)نوێنەری دوازدە ویلایەت لە (13) ویلایەتەكە بەدرێژایی هاوینی 1787لە (فیلادلفیا)كۆبونەوە، هەریەكەیان زانیاری و ئەزموون و بیروباوەڕی تایبەت بەخۆیان هێنابوو. لەگەڵ ئەوەشدا تەمەنی ناوەندی نوێنەرەكان (33)ساڵ بوو، هەریه‌كەیان گەنجینەیەكی به‌نرخیان لە ئەزموونی خۆیان كۆكردبووە، زۆربەیان لە سیاسەت یان لە حكومەتدا خاوەن ئەزموون بوون، لە ژیانی خۆیاندا بازرگان و یاساناس و وەرزێر و كەسایەتی بەناوبانگی ئەمریكابوون، ناوی ویلایەتەكان بەو ڕیزبەندییەی دێت، كە نوێنەرەكانیان لە بەڵگەنامەكە واتە ده‌ستوور واژۆیان كردووە، هێمای ئەستێرە نیشانەی ئامادەنەبوونی ئەو نوێنەرانەیە لە كاتی واژۆكردنی بەڵگەنامەكەدا یان ئەو نوێنەرانەی خۆیان لە واژۆكردنی بواردووە:-
- نیوهامشایر: جان لانگدۆن، نیكۆلاس گیلمان.
- ماساچۆسێت: البرج گاری، ناتانیل گورهام، ڕۆفۆس كینگ، كالب سترۆنگ.
- كنكتیكۆت: ویلیام سامۆئیل، جۆنسۆن راجرشیرمان، ئەلیۆرئەلستۆر.
- نیۆیۆرك: رابرت یتیز، جان لاینسینگ، ئەلیكساندەر هامیلتۆن.
- نیوجێرسی: ویلیام لۆینگستۆن، دەیڤیدبریلی، ویلیام چەرچیل هۆستۆن، ویلیام پیترسۆن، جاناتان دایتۆن.
- په‌نسلڤانیا: توماس میفلین، رابرت مۆریس، جۆرج كلیمەر، جیرد ئینگرسۆن، توماس فیتز سیمۆنز، جیمیز ویلسۆن، گۆڤیرنیر مۆریس، بنجامین فرانكلین، فرانسیس هاپكینسۆن.
- دلاڤێر: جۆرج رید ،جان دیكنسۆن ،گانید بدفۆرد،ریچارد باست ،جاكوب برۆم.
- میریلاند: جیمیز ماك هینری، دانیل ئاوسن توماس جنیفەر، دانیل كارۆل، جاك فرانسیس میرسەر، لۆتەر مارتین.
- ڤیرجینیا: جۆرج واشنتۆن، ئەدمۆند راندۆلف، جان بلیر، جیمیز میدسۆن، جۆرج ماسۆن، جۆرج وایت، جیمیزماك كلارك.
- كارۆلینای باكوور: ویلیام بلانت ،ئەلیكساندەر مارتین، ویلیام ریچارد سۆن دیڤی، ریچارد دابزسپایت، هۆڤ ویلیامسۆم.
- كارۆلینای باشوور: جان راتیلج ، چارلز كاتس ۆرس پیكینی ، پیرس باتلەر.
- جۆرجیا: ویلیام فیۆ، ئابراهام باڵدڤین، ویلیام پیرس، ویلیام هۆستۆن.
شایانی باسە لەم كۆبوونەوانەدا نوێنەرانی “ڤیرجینیا” ڕەشنوسی چەند بڕگەی پەسەندكراوی خۆیان ئامادەكرد بوو، كە دواتر بە ( گەڵاڵەی ڤیرجینیا) ناوی دەركرد. لە 25ى مایسی هەمان ساڵدا ڕادەی نوێنەرەكان لە 7 ویلایەتەوە گەیشتبوون كۆبونەوەكە لە ئەنجومەنی ویلایەتی پنسلڤانیا، كە ئێستا ناوی (تەلاری سەربەخۆی)یە دەستی بەكاركانی كرد و لەیەكەمین ڕۆژی كۆبونەوەكەی ئەنجوومەنیشدا بەكۆی دەنگ جۆرج واشنتۆن بەسەرۆكی ئەنجومەن هەڵبژێردرا.
“بنەماكانی ده‌ستووری ئەمریكا”
بیروڕای ئەو كەسانەی كە لە ساڵی 1787لە فیلادلفیا كۆبوونەوە لەژێر كاریگەری بیری ڕۆشنگەری دابوون، ئەو بزووتنەوەیە جەختی لەسەر هێزی ئەقڵ و ڕێز بۆ پلەوپایەی مرۆڤ دەركردەوە. ڕۆشنگەری، كە چەندین ساڵ پێش شۆڕشی ئەمریكا سەرتاسەری ئەوروپا و پەنابەرنشینەكانی گرتبوەوە، لەسەر بیروبۆچوونەكانی فەیلەسوفانی وەك: “تۆماس هۆبز و جۆن لۆك” دامەزرابوو، كە نوێنەران كردبوویانە بناغەی كاری خۆیان. ئەوان بەرهەمەكانی جۆن لۆك و مۆنتیسكۆ، جان جاك ڕۆسۆ و ئەوانی تریان تاوتوێ دەكرد.بۆیە دەتوانین لێرەوە بنەماكانی ده‌ستووری ئەمریكا لە سێ سەرچاوەی سەرەكیدا كۆبكەینەوە:-
یەكەم: لەسەر بنەمای بیری ڕۆشنگەری فەرنسا، كە ئەویش لە بیرو تێڕوانینە فەلسەفییەكانی نووسەران و بیرمەندانی سەدەی هەژدەیەمی وەك “ڤۆڵتێر، جان جاك ڕۆسۆ، مۆنتیسكۆ”دا خۆی دەبینیەوە.
دووەم: لە نەریتی پەرلەمانی بەریتانی، كە ناوەرۆكەكەی بریتی بوو لە باڵادەستی یاساو ئازادی كەسی (ئیندیڤیدوالیزم)، ئەم بیرو بۆچوونانەش لە بیردۆزەكانی بیرمەندانی وه‌كوو “لۆك و هۆبزدا” بەرجەستە ببوو.
سێیەم: لەسەر بنەمای ئەزموونی ئایينی و كۆمەڵایەتيی ویلایەتەكانی ئەمریكا و بیروبۆچوونەكانی زانا و سەركردەكانی ئەو سەردەمەی ئەمریكا وەك “جیفرسۆن، هامڵتۆن، مەدیسۆن”وەرگیراوە
بیروبۆچوونەكانی ئەم بیرمەندانە لە نوسراوەكانیاندا باسی چۆنێتی دەسەڵاتی سیاسی و ماف و ئازاديیەكان و پەیمانی كۆمەڵایەتيی و ئەركەكانی تاك بەرامبەر بە دەوڵەتیان كردووە، “جۆن لۆك” لە نوسراوەكانیدا جەختی لەوەكردۆتەوە، كە خەڵكی بەویست و ئیرادەی خۆیان دەست لە بەشێكی ئازادی خۆیان هەڵدەگرن، تا یاساگەلێكی ڕوون و دادوەرانە دەستەبەربكەن، حكومەت ئەوكاتە مافی فەرمانڕەوایەتیيكردنی هەیە، كە مافی سرووشتی تاكەكان دابین بكات، لۆك پارێزەری شۆڕش بوو، پێی وابوو، كە شۆڕش جۆرە ئەركێكی سەرشانە كاتێك، كە حكومەت مافەكانی پێشێل كرد، هەروەها لە بیروبۆچوونەكانیدا هەمیشه بەرگری لە جیاكردنەوەی كڵێسا و دەوڵەت دەكرد، ئەم بیروباوەڕانەی لۆك وەكو موڵكایەتی تایبەت و كاری حكومەت لە پاراستنی مافی تاكەكان و مافی سروشتی لە دانانی ده‌ستووری ئەمریكادا جێگیركران. هەروەها “شارل دی مۆنتیسكۆ” نووسەر و یاساناسی فەڕەنسی لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا بەناوی “ڕۆحی یاساكان” بیروباوەڕی خۆی سەبارەت بەلێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی: یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری دەربڕی، مۆنتیسكۆ چەندین ساڵ تەمەنی خۆی لە تاوتوێكردنی سیستەمی حوكمڕانی بەریتانیا تەرخان كرد، هەر بۆیە “جیمیس مەدیسۆن” ئاماژەی بەوەكرد، كە مۆنتیسكۆ سروش بەخشی سەرەكی لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان بوو، كە لەده‌ستووری ئەمریكادا ڕەنگيدایەوە.
“جان جاك ڕۆسۆ” لە كتێبی “پەیمانی كۆمەڵایەتی”دا جەختی لەوە كردۆتەوە، كە هەر یاسایەك خەڵك پەسەندی نەكات كەس پێوەی پابەند نابێت، ناوبراو داكۆكی لە ئازادی مەدەنی و ویستی گشتی دەكرد، بیروبۆچوونەكانی ڕۆسۆ بەهێزی بزوێنەر دادەنران لە شۆڕشی فەڕەنسیدا، هەربۆیە بیروڕاكانی ڕۆسۆش بەهەمان شێوە لە دانانی ده‌ستووری ئەمریكادا سودیان لێ وەرگیرا. هەروەها پێشتریش زۆربەی ئەوانەی كۆچیان كرد بوو بۆ ئەمریكا بڕوایان بەوە هەبوو، كە دەكرێت كۆمەڵگایەك بنیات بنرێت لە بەرزترین پلەی نموونەيیدا بێت و لەو كۆمەڵگایانەی خۆیان ڕزگاریان بكات، كە ماف و ئازادییەكانیان دابین بكات، ئەمانە كەوتبوونە ژێر كاریگەری نووسینەكانی ئەو فەیلەسوفانەی، كە ئاماژەمان پێكردن، كە دواتر لەدانان و نووسینەوەی ده‌ستووری ئەمریكادا ڕۆڵی بەرچاویان هەبوو، كە مەبەستیان بوو ده‌ستوورێك بێت كۆمەڵگای ئەمریكی پەسەندی بكات و لەسەری بڕوات.
“گرنگترین بەندەكانی ده‌ستووری ئەمریكا”
لە نێو ئەونوێنەرانەی، كە هەڵبژێردرابوون بۆ واژۆكردنى ده‌ستوور، كە (55) نوێنەربوون یەكەمینجار 44 كەس ئیمزایان لەسەر ده‌ستووری نوێی ئەمریكاكرد، لە كاتی كۆبوونەوەكانیشدا كەسایەتيیە بەناوبانگەكانی وەك “جیفرسۆن “،كە كەباڵیۆز بوو لە پاریس و (جۆن ئادەمز)،كە باڵیۆز بوو لە لەندەن ئامادە نەبوون. دوای تێپەڕبوونی كەمتر لە سێ مانگ بەسەر ئیمزاكردنی ده‌ستوور، (دیلاوێر)یەكەمین ویلایەت بوو كە كە لە 7ی كانونی یەكەمی 1787ده‌ستووری پەسەندكرد، نیوهامبشایریش نۆیەمین ویلایەت بوو، كە لە21ی حوزەیرانی 1788ده‌ستووری خستە بواری جێبەجێكردنەوە، كە دواتر زۆرینەی ویلایەتەكانی ئەمریكا پەسەندیان كرد و تاڕادەیەكی باش هەموو ئەوكێشانەی لە یاسای كۆنفدراسیۆنی ویلایەتەكاندا هەبوو تێیانپەڕاند و جۆرێك لە یەكێتی یاسایی لەنێوسەرجەم ویلایەتەكان بەدی هێنا، سەرەڕایی هەمواركردنی چەندین بەندی لە دواتردا، بەڵام دەكرێت بە خوێندنەوەی گرنگترین بەندەكانی ده‌ستوورەكە بگەینە ئەو ڕاستیەی، كە ده‌ستووری ویلایەتەیەكگرتووەكان لەو سەردەمەدا ده‌ستوورێكی گونجاوبوو، توانی دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەری و جێبەجێكردن لە ئەركەكانیاندا تاڕادەیەكی باش لێكجیابكاتەوەو سنورداریان بكات لە بەرامبەر گەلی ئەمریكادا، هەروەك لە كۆبوونەوەكاندا جەختیان لێدەكردەوە، كه دەسەڵاتی ڕەها و سەپێنەر دروست نه‌بێت. هەروەك لە دیباجەی ده‌ستوورەكەدا هاتبوو؛ ئێمە گەلی ویلایەتەیەكگرتووەكان، بە ئارەزووی خۆمان یەكێتيیەكی تەواو دادەنێین، دادوەری دادەمەزرێنین، ئاسودەیی و ئارامی ناوخۆدابین دەكەین، ئامرازی بەرگری هاوبەش ئامادەدەكەین، كار بۆ باشی و چاكەی هەموولایەك دەكەین، ئازادی بۆخۆمان و نەوەكانمان دابیندەكەین ..بڕیارماندا ئەم ده‌ستوورە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادابنێین.
مادە و بڕگەكانی ده‌ستووری ئەمریكی لە سەرەتای دانانیدا له (7)مادە پێكهاتبوو، ڕێزی لەسەربەخۆیی ویلایەتەكان دەگرت، ئاماژەبەو ەكرابوو حكومەتێكی ناوەندی پێكبێت، كە جیاوازبێت لە دەسەڵاتی ویلایەتەكان، ئەم حكومەتە لە دەسه‌ڵاتیدا بێت، سوپایەكی میللی دروست بكات، كاروباری بازرگانی دەرەكی بەڕێوەببات و دەسەڵاتی دروستكردنی دراوی نوێی هەبێت. لە نێو ده‌ستوورەكەدا هاتبوو هیچ ویلایەتێك بۆی نییە، حوكمێك بكات لە تایبەتمەندی هاووڵاتیانی ویلایەتەكان كەم بكاتەوە، بۆ هیچ ویلایەتێك نییە ئازادی و موڵكایەتی هیچ تاكێكی ئەمریكی داگیربكات. هەروەها ده‌ستوور دەسەڵاتە گشتییەكان و سنورەكەی دیاریدەكرد، كە ناسراوە بە “جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان”. لێرەدا هەوڵدەدەین گرنگترین ئەو مادانەی، كە هەر لە سەرەتای دانیشتن و گفتوگۆكانی فیلادلفیا وە جێگەی سەرنجی نوێنەرەكانی ویلایەتەكان بوون ئاماژە پێبكەین، لەگەڵ شیكردنەوە و لێكدانەوەیان، هەروەها ئەو هەمواركردنانەی، كە بەسەر ئەم مادانەدا هاتوون بەگوێرەی گۆڕانی بارودۆخی سیاسی و ئابووريی وكۆمەڵایەتيی و پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگای ئەمریكی، سەرەتا لەو گفتوگۆ و بیروڕاجیاوازانەوە دەست پێدەكەین، كە لە كاتی نووسینەوەی ده‌ستوورەكەدا سەبارەت بە هەرسێ دەسەڵاتە سەرەكییەكەی نێو ده‌ستووردا هاتەكایەوە، كە بەبڕوای یاساناسان و بیرمەندان و كۆڵیاران، گرنگترین بەشی هەموو ده‌ستوورێك بریتییە لە باسكردن لە سنوور و چۆنێتی هەرسێ دەسەڵاتە سەرەكییەكە، كە ئەوانیش (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری)يه، لەبەرئەوە هەڵمانداوە باسێكی كورتی ئەو دەسەڵاتانە و چۆنێتی داڕشتن و گفتوگۆكان و دواتریش وەك چۆن لە ده‌ستوورەكەدا هاتووە ئاماژە پێبكەین؛ لە جیاكرنەوەی دەسەڵاتەكان دا ئەنجوومەن و داڕێژەرانی ده‌ستوور دەیانویست هیچ تاكێك وەك پادشا نەبێتە خاوەن دەسەڵاتێكی ڕەها. میدسۆن نووسیویە: كۆبوونەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان، جێبەجێكاری و دادوەری لە دەستی تاكە كەسێكدا، پێناسەیەكی وردی دیكتاتۆریيە، هەربۆیە داڕێژەرانی ڕەشنووس سیستەمێكیان ئامادەكرد، كە دەسەڵاتی بەسەر (سێ) بەشی حكومەتدا دابەش كرد ئەوانیش: دەسەڵاتی یاسادانان ،جێبەجێكاری و دادوەرییە.!!
سەبارەت بە دەسەڵاتی یاسادانان دەسەلاتەكانی كۆنگرە بەڕادەیەكی بەر چاوڕوون بومیدیسۆن پێشنیاریكرد، كە مافی ڤیتۆ بدرێت بە كۆنگرە تا هەریاسایەك پێچەوانەی دەسەڵاتی نەتەوەیی بێت ڤیتۆی بكات، لە ئاكامدا سیستەمی دادوەری ویلایەته‌كان پابەندبن بە بڕیارەكانی خۆیان، تەنانەت ئەگەر پێچەوانەی یاسای تایبەتی یەكیەكی ویلایەتەكانیش بێت، شاندەكانی نوێنەرایەتی بەكۆی دەنگ ئەو مادەیان پەسەندكرد، كە باڵادەستی ناوبوو و یاسای فیدڕاڵی لەیاسای ویلایەتەكان بەباڵاتر دادەنا.
دەسەڵاتی جێبەجێكردن؛ دوای مشتومڕێكی زۆر سەبارەت بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن زۆربەی نوێنەران لەگەڵ خولی ماوە كورتی سەرۆك كۆماريی و توانای چاودێری دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆماری بوون و دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش لە دەستی سەرۆك كۆماردا بێت، دوای خستنەڕووی پێشنیاری جۆراوجۆر، لە كۆتايیدا لەسەر خولی چوار ساڵ ڕێكەوتن. سەبارەت بەچۆنێتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریش ڕای جۆراوجۆر هەبوو، “جیمیزویلسۆن” یەكەمین نوێنەر بوو پێشنیاری كرد، چەند كەسێك هەڵبژێرێن ، كە كاریان تەنیادانانی سەرۆك كۆمار بێت، دەرەنجامەكەی ناوەندی هەڵبژاردن بوو، كە ئەو دەنگدەرانەی دەگرتەوە لە لایەن ئەنجوومەنی ویلایەتەوە هەڵدەبژێردران، هەر ویلایەتێك مافی بوونی چەند دەنگدەری هەبوو، كە ژمارەیان یەكسان بێت بە كۆی سیناتۆر و نوێنەرانی ئەو ویلایەتە لەكۆنگرەی ویلایەتە یەكگرتووەكان دا، لەگەڵ ئەوەشدا زۆر ڕەخنەگر لەسەر ئەو باوەڕەن هەڵبژاردنی گشتی باشترە، كەچی ناوەندی هەڵبژاردن وەك چۆن داڕێژەرانی ده‌ستوور باسیان كردووە تا ئەمڕۆش بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری ویلایەتە یەكگرتووەكان بەكاردەبرێ.
بەشی دادوه‌ری بەبەراورد لەگەڵ بەشەكانی تر كەمتر گفتوگۆی لەسەركراوە، نوێنەران دامەزراندنی دادگایەكی باڵا و ڕادەستكردنی بەڕێوەبردنی بە چەند دادوه‌ر و بڕینەوەی مووچە بۆیان بەپەلە پەسەندكرد. یەكێكی تر لەگرنگترین كارەكانی ئەنجوومەن بریتی بوو لە یەكلايیكردنەوەی ویلایەتەكانی ڕۆژئاوا كە بە چ مەرجێك وەك ئەندامی كۆنفدراسیۆن وەربگیرێن، لە كاتی ڕا وەرگرتندا نوێنەرەكان ڕازیبوون ئەو ویلایەتانە، بەهەمان مەرجی ویلایەتەكۆنەكان وەربگیرێن. لەكۆتايی داڕشتنی ده‌ستوور و پەسەندكردنی نامەیەكی “جۆرج واشنتۆن” كرایە پاشكۆی دەقی فەرمی ده‌ستوور، كە لە نیۆیۆرك پێشكەش بەكۆنگرە كرا، نامەكە جەختی لەسەر گیانی هاوكاری ڕێكەوتنەكە دەكردەوە، كە ده‌ستووری پێ نوسرابوو.
مادەی یەكەم؛ بەشی یه‌كه‌م، دەسەڵاتەكانی یاسادانان، كە لێرەدا بەخشراون، دەسپێردرێن بەكۆنگرێسی ویلایەتە یەكگرتووەكان، كە لە ئەنجوومەنی پیران و ئەنجوومەنی نوێنەران پێكهاتووە.
بەشی دووه‌م؛ ئەنجوومەنی نوێنەران لەو ئەندامانە پێكهاتووە، كە دوو ساڵ جارێك لەسەرجەم ویلایەتەكاندا و لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێرێن، هیچ كەسێك نابێتە نوێنەر ئەگەر بیست و پێنج ساڵی تەواونەكردبێت، حەوت ساڵ بەسەر بوونی هاوڵاتی ئەمریكادا تێنەپەڕیبێت و لە كاتی هەڵبژاردنیشدا دانیشتوی ئەو ویلایەتە نەبێت كەتێیدا هەڵدەبژێرێت، ژمارەی نوێنەران و ناوچەكانی ڕاستەوخۆ لەناو ویلایەتەكاندا دابەش دەكرێت. دوای یەكەمین كۆبونەوەی كۆنگرێس سەرژمێری ئەنجام دەدرێت. كاتێك كورسییەك یان چەند كورسییەك نوێنەرانی هەر ویلایەتێك بەتاڵ دەبێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورسیە داوا لەویلایەتەكە دەكات، كە نوێنەرێك هەڵبژێرێت.
بەشی 2: ئەنجوومەنی پیران پێك دێت لە 2 سیناتۆرێك بۆ هەر ویلایەتێك بۆ ماوەی شەش ساڵ، هەر سیناتۆرێكیش یەك دەنگی هەیە. هیچ كەسێك نابێتە ئەندامی ئەنجوومەنی پیران ئەگەر 30ساڵی تەواونەكردبێت،9 ساڵ بەسەر بوونی بەهاوڵاتی ئەمریكا تێنەپەڕی بێت و دانیشتوی ئەو ویلایەتە نەبێت كەلێ ی هەڵدەبژێرێت. جێگری سەرۆك كۆمار سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانە، تەنها كاتێك دەنگ دەدات كە دەنگەكان یەكسان بن.
مادەی دووەم؛ بەشی یه‌كه‌م، دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەسەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەسپێردرێت و سەرۆك چوارساڵ لەپۆستەكەیدا دەبێت، لەگەڵ جێگری سەرۆكدا. سەرۆك لەو ماوەیەی، كە بۆی هەڵبژێردبراوە و لە كاتی دیاریكراودا لەبری كارو خزمەتەكانی مووچەیەكی پێدەدرێت، كە زیاد و كەم ناكرێت، ناشبێت لەو ماوەیەدا هیچ مووچەیەكی دیكە لە ویلایەتەیەكگرتووەكان یان هیچ وڵاتێكی دیكە وەربگرێت.
بەشی 2:سەرۆك فەرماندەی باڵای سوپا و هێزی دەریای ئەمریكایە.
بەشی 3: ماوە نا ماوە سەرۆك زانیاری لەبارەی بارودۆخی فیدڕاڵی دەداتە كۆنگرێس و ڕێنمایی و ڕاسپاردەی خۆیشی، لە باری ئەو ڕێوشوێنانەی كەپێی وایە پێویست و گونجاون دەداتێ بۆتوێژینەوە.
بەشی 4: سەرۆك و جێگرەكەی و گشت فەرمانبەرانی مەدەنی ویلایەتەیەكگرتووەكان لە كاردەخرێن، ئەگەر لەلایەن ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە بەناپاكی، بەرتیل خواردن، یان تاوانی مەترسیدار تۆمەتبار و تاوانباركران.
مادەی سێیەم؛ بەشی یه‌ك، دەسەڵاتی دادوەری دەدرێت بەیەك دادگای باڵا، یان بەدادگای خوارتر ئەگەر كۆنگرێس بەلایەوە باش بێت، دادوەرەكانی دادگای باڵا تا ئەو كاتەی ڕەفتاریان چاك بێت، لەسه‌ر پۆستەكانیان دەمێننەوە، لەپای ئەوخزمەتەدا، كە دەیكەن مووچەیەك وەردەگرن ،تا لەسەر كاربن نابێت لێی كەم بكرێتەوە.
مادەی پێنجەم؛ ئەگەر دوو لەسەر سێی ئەندامانی هەردوو ئەنجومەنەكە، بەپێویستیانزانی ئەواكۆنگرێس پێشنیاری هەمواركردنی ئەم ده‌ستوورە دەدات، یان لەسەر داوای لیژنەكانی یاسادانانی دوو لەسەر سێی سەرجەم ویلایەتەكان، داوای كۆنگرەیەك دەكات بۆ پێشنیاری هەمواركردن.
مادەی حەوتەم؛ ڕازیبوونی نۆ ویلایەت، لەو ویلایەتانەی بڕیاری لێدەدەن، بەسە بۆئەوەی ئەم ده‌ستوورە دامەزرێت. “رودئایلند” دوایین ویلایەتی ئەوسیازدە ویلایەتە سەرەتاییە بوو، كە ده‌ستووری پەسەندكرد. لەسەرتاسەری وڵات بۆپشتیوانیكردنی ده‌ستووری نوێ، جەژن و شادی دەستیپێكرد، لەچوارەمی حوزەیرانی 1788فیلادلفیا بووبە گۆڕەپانی ڕێپێوانێكی مەزن، گروپێك خۆپیشاندەر لەگەڵ هاووڵاتییان ئەو سروودە نوێ یەی (فرانسیس هاپیكسۆن)ی دەگوتەوە، كە كاتی خۆی وەك نوێنەری پنسلڤانیا لە ئەنجومەنی ده‌ستووردا خوێندیەوە؛ بژی ئەم جەژنە ،بژی ئەم ڕۆژە..بنجامین رۆش وتاربێژێكی ئەوجەژنە وتی: بەئاكام گەیشت، ئێمەبووین بەیەك نەتەوە. بڕگەكانی ماف كە لەساڵی 1791پەسەندكرا، پارێزەری ئازادییەكانی هاووڵاتییانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، زۆربەی ئەو ئازادییانەی هاووڵاتیانی ئەمریكاپێی ئاشنان، ئازادی ڕادەربڕین، ئازادی ئایين، مافی دادگایی بە ئامادەبوونی لیژنەی دادوەری، پارێزراو لەسزای نائاسایی، لە گەڵاڵەی مافدا گونجێنران. بڕگە هەمووارەكانی ده‌ستووریش، كە دوای چەند ساڵێك لە پەسەندكردنی ده‌ستووركران وەك وەڵامدەرەوەی واقعی سیاسيی و كۆمەڵایەتيی ئەمریكا ئەنجامدران و لەگەڵ ڕوحی سەردەمەكەدا گونجێندران، لە كاتی گەڵاڵەی مافەكانەوە لە 1791وە تائێستا تەنیا حەڤدە بڕگە هەمواركراوی پێوەزیادكراوە، بەڵام تاوەكو ئێستا ده‌ستوورەكە (71)جار گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە. بۆنمونە بڕگەی سیانزەو چواردەی هەمواركراوی دوای جەنگی نێوخۆی ئەمریكی كۆیلەداری پوچەڵ كردەوە و هەمان مافی ئەمریكایيەكانی ديكه‌يدا بە ڕەشپێسەكانی ئەمریكا. بڕگەی چواردەیەمیش هەمواركراو، كە هاووڵاتیانی لە كردەوەی سەركێشانەی ویلایەتەكان و ناچاریان دەكات ڕێز بۆ پارێزگارییە ڕاگەیەندراوەكەی گەڵاڵەی مافەكان دابنێن.
لە ساڵی 1920شدا بڕگەی هەمواركراوی نۆزدەهەم مافی دەنگدانیدا بە ئافرەتانیش، چونكە تا پێش ئەوبڕگەیە ده‌ستووری ویلایەتەكان مافی دەنگدانی تایبەت كرد بوو بە پیاوان، یان مەرجی موڵكداری دانابوو بۆ دەنگدان، كە زۆربەی ئافرەتانی نەدەگرتەوە، گۆڕانكاری نوێتر لە ده‌ستووردا بۆ هەڵبژاردنی نەتەوەیی مافی دەنگدان درا بەبیابان نشینانی كۆڵۆمبیا و تەمەنی دەنگدان كەمكرایەوە بۆ هەژدەساڵ. هەروەها بڕگەكانی تایبەت بە چاكسازی كۆمەڵایەتی بڕگەی 18 كە قەدەغەكردنی مەیخۆری ڕاگەیاند، ئەم بڕگەیە كە لە ساڵی 1919دا پەسندكرا، بەڵام لە ساڵی 1932دوای چواردە ساڵ لە پیادەكردنی ئەم یاسایە هەمواركرایەوە، چونكە دەركەوت كە پیادەكردنی ئەم یاسایە مەحاڵە (مەی) لەبەندەرەكانی ئەمریكاوە بەقاچاخ هاوردەی لادێ دوورە دەستەكان دەكراو دڵۆپاندنی بۆدەكرا، لەوەش زیاتر ئەو دەستكەوتە زۆرەی لە ڕێگەی بازرگانی نایاسایی مەیی و بەرهەمەكانی دەست دەكەوت یارمەتی تاوانی ڕێكخراوی دەدا. پێداچوونەوەی بڕگەكانی دەسەڵاتی دادوەریش ڕۆڵێكی گرنگی بینی لە بەسەردەمیكردنی ده‌ستووری ئەمریكا و لەچارەسەر كردنی كێشەكان و دابینكردنی پێداویستی واقیعی.
ده‌ستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە داب و نەریت دابڕا، ئەمریكیيەكان دەسەڵاتی تەواویان دا بە ده‌ستوورەكەیان و لەحكومەت باڵاتر دایان نا، ئەم ده‌ستوورە بەرفراوانبوونی خاك و پەرگرتنی لە ڕادەبەدەری دانیشتوان، جەنگێكی نێوخۆیی و دووجەنگی جیهانی و زۆر ووردە تێكهەڵچوونی تێپەڕاندووە، لەكاتێكدا ویلایەتە یەكگرتووەكان لە وڵاتێكی ساوا بووبە زلهێزێكی جیهان، ئەم ده‌ستوورە جێگیر و پتەو وەك خۆی مایەوە، هەرچەندە بڕگەی هەمواركراو و لێكدانەوەی هه‌ندێك لەهەل و مەرجەكانی، كەبەر لە دوو سەدساڵ نوسراونەتەوە، گۆڕدراون، ئەو پایە و بنەمایانەی ئەو وڵاتە لەسەری دامەزراون، وەك خۆیان ماونەتەوە، هەروەك جاران دەستوور بەڕێنوێنی خۆیان دادەنێن. بەڵام هەندێك نووسەری تری نا ئەمریكی كاتێك باس لەده‌ستووری ئەمریكی دەكەن وەك (دیموكراتیەتی خۆسەپێنەر)پێناسەی دەكەن، وای دەبینن كە ده‌ستووری ئەمریكا دامەزراوەكانی وەك كۆنگرێس و چۆنێتی دەنگدان لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و دواتریش ئەنجوومەنی پیران (سینات) و دادوەری جۆرێكە لە دەسەڵاتی ڕەها و ڕەگەزپەرستێتی خوڵقاندووە.
“ئه‌نجام”
ده‌ستووری ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا وەكو بەڵگەنامەیەكی یاسایی یەكێكە لەو كارە گرنگ و دەرئەنجامانەی شۆڕشی سەربەخۆیی ئەمریكا، لەكۆتایی ئەم باسەدا دەگەینە ئەنجامانەی خوارەوە:-
- ده‌ستووری ویلایەتەیەكگرتووەكان لەڕووی بنچینەی مێژووییەوە هۆكارەكانی دانانی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكەم و كورتییە یاسایی و پشێوییانەی، كە لە یاسای كۆنفدراسیۆنی ویلایەتەكاندا، كە لەسەردەمی شۆڕشی ئەمریكیدا هەبوو.
- ده‌ستووری ویلایەتەەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرەڕای ئەوكەم و كورتییانەی، كە تێیدابوو، بەڵام دەكرێت بەهۆكارێكی گرنگی پەیوەستی و یەكێتيی نێوان ویلایەتەكان لەو سەردەمەدا لەڕووی كاروباری دەرەوە و پەویوەندی و جەنگ و ئاشتی و بازرگانی و سوپاییەوە دابنرێت.
- ئەم ده‌ستوورە هەرچەندە بیرمەندان و شارەزایانی ئەمریكی بەده‌ستوورێكی گونجاویان دادەنا، بەڵام چەند مادە و بڕگەیەكی تێدابوو، كە لەگەڵ مافەكانی تاك و ئازادی ژیانی كۆمەڵگەدا یەكی نەدەگرتەوە، وەك (نەبوونی مافی دەنگدان بۆ ڕەگەزی مێ و لانەبردنی كۆیلایەتی و مافی ڕەش پێستەكان و…هتد).
- پەیوەستنەبوونی سەرجەم ویلایەتەكان، بەهەندێك لە بڕیارەكانی فیدڕاڵی و بڕگەو مادەكانی ده‌ستوورەكە و دروستبوونی كێشە لە سەر مەسەلەی كۆیلایەتی لەنێوان ویلایەتەكانی باكور و باشووردا، دوای چەندین ساڵ لەپەسەندكردنی ده‌ستوور جەنگێكی نێوخۆیی هەڵگیرساند.
لیستی سەرچاوەكان؛
یەكەم؛ سەرچاوە عەرەبییەكان:-
1. احمد خلیل محمودی: معالم التاریخ الامریكی الحدیپ والمعاصر،ط1، دارالمواسم للطباعە والنشر، بیروت، لبنان ،2005م.
2. الان نیفینروهنری ستیل كوماجر: موجزتاریخ الویلایە متحدە، ت:محمد بدرالدین خلیل،ط1، دارالدولیە للنشر، مصر، قاهرە، بدون سنە الطبع.
3. الیكسندرهاملتون وجیمس مادیسۆن، جون جای: الاوراق الفیدرالیە، ت:عمران ابوحجلە، دارالفارس للنشروالتوزیع، عمان،1996.
4. دیب علی حسن : الویلایات المتحدە الامریكیە من الخیمة الی الامبراطوریة، مراجعە والتقدیم:اسماعیل الكردی، ط2،الاوائل للنشروالتوزیع، دمشق، سوریە، 2004م.
5. دائرە المعلومات الامریكیە: معلومات و حقائق عن الویلایات المتحدة الامریكیە ،ب.ط، ب،م،1956
6. د.سعود المولی: امیركا دیموقراطیة الاستبداد، ط1، الدارالعربیة للعلوم ناشرون ، بیروت، لبنان ،2009 .
7. ستیڤن ڤنسنت ینیە: امریكا، ت: عبدالعزیزعبدالمجید ، ب،ط، مكتب الویلایات المتحدەللاستعلامات، قاهرە،1945م.
8. فرحات زیدە وابراهیم فریجی: تاریخ شعب الامریكی ،ب.ط، مطبعة جامعة برنستون، 1946م.
9 . د.حسن صبحی: معالم التاریخ الامریكی و الاوروبی الحديث ،ط1، دارالنهضة العربية ، بیروت، لبنان ، 1968م.
10. كینیپ بیر: كل شئ عن امریكا ،ت: لجنة الاحصائین فی الدراسات الاحصائیە ،دائرە المعارف، دارالكرنك ،القاهرة ،1963.
11. .عبدالعزیز سلیمان النوار و محمودمحمدجمال الدین: تاریخ الولایاتالمتحدة الامریكیە،ط1، دارالفكرالعربی، قاهرە ، مصر،1999م.
12. محمد محمود النیرب: المدخل فی تاریخ الویلایات المتحدة الامریكیة،ج1، ط1،دارالثقفة الجدیدە،القاهرة ،1997م.
13. مكتب الاعلام الخاریجی الامریكی التابع الوزارە الخارجیە الامریكیە: موجزالتاریخ الامریكی ، ب.ط، ب.س.
14. منصورعبدالحكیم: الامبراطوریة الامریكیة البدایة والنهایة، ط1، دارالكتاب العربی، دمشق ، سوریە،2005.
15. ناهیدە ابراهیم الدسوقی: دراسات فی التاریخ الامریكی، دارالمعریفە الجامعە، الاسكندریە، مصر،1998م.
16. MARK C.CARNES.JOHN A.GARRATY:THE AMERICAN NATION,CENTRAL TEXAS COLLEGE,AMERICA,2006.
دووه‌م؛ سەرچاوە كوردییەكان:-
17. ئاراس فەریق زەینەڵ : میژووی ئەمریكا لەكۆنەوە تا ئەمرۆ،چ1،سلێمانی،2010
18. كومەڵێك نووسەر: دەربارەی ئەمریكا، و: حەسەن حسێن وسەلام عبدالكریم،چ1، سلێمانی ،2010.
19. عونی عەبدولرەحمان سەبعاوی: مێژووی ئەمریكا، و: د.محمد عبداللە كاكەسوور،چ1، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەلێر،2010.
20. لیدیابیجورنلد،نیاتنانی ئەمریكاوده‌ستوورەكەی ،وەرگێرانی :مستەفاغەفور،چاپی یەكەم،چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری،هەولێر.بەبێ ساڵی چاپ.
سێ یەم: گۆڤارەكان
21. ئەلیكس دی تۆكیۆڤیل: حكومەتی دیموكراسی لەئەمریكادا، و:حامدمورادی ، گۆڤاری (توێژینەوە)، ژمارە (13)، ئۆكتۆبەری 2009.
22. یاسین حمەسعید: یەكەمین سەرۆك كۆماری ئەمریكا، گۆڤاری (ئەمریكاناسی)، ژمارە(1)، ساڵی 2005.
چوارەم؛ پێگە ئینتەرنێتییەكان:-
23 .جامعە منیسوتا: مكتبە حقوق انسان (دستورالویلایات المتحدە الامریكیە)لەسەرپێگەی
www.unm.edu
24. موسوعە ویكبیدیا الحرە : تاریخ الدستور الامریكی
www.wikipedia.org
25. طبیعە النظام السیاسی الدستور الامریكی:
www.lawoflibya.com
پاشكۆ: بەڵگەنامەی مافەكان
وەرگیراوە لە :موسوعە ویكبیدیا الحرە لەمادەی (وپیقە الحقوق فی الولایات المتحدە) www.wiwkipedia.org ڕۆژی سەردانی پێگە 25/5/2011.
ئاماده‌كردنى؛ ژیلوان عبداللە هەڵەدنی
